Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie

Archikatedra Gnieźnieńska gotycki kościół katedralny,usytuowany na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie.Katedra była wielokrotnie miejscem koronacji królów Polski.

Historia

Początki istnienia Początki katedry gnieźnieńskiej sięgają końca IX wieku,kiedy wybudowano prostokątne oratorium jednonawowe.Pod koniec X w.Mieszko I wybudował świątynię na planie krzyża,przebudowując jednonawowe oratorium.W 977 roku pochowano w świątyni księżną Dąbrówkę,żonę Mieszka I.Przed przybyciem św.Wojciecha do Gniezna,Bolesław Chrobry przebudował świątynię wg planu prostokąta,wynosząc ją później do rangi katedry.W 999 odbył się pogrzeb św.Wojciecha oraz jego kanonizacja przez papieża Sylwestra II.Między 7 a 15 marca 1000 do Gniezna przybył cesarz Otton III,aby pomodlić się przy grobie św.Wojciecha.Odbył się wtedy tzw.I zjazd gnieźnieński,na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec,Francji,Rzymu,Anglii i Państw Słowiańskich.Utworzono archidiecezję gnieźnieńską i I metropolię kościelną w Polsce,podległą wyłącznie papieżowi.Pierwszym arcybiskupem został Radzim Gaudenty.W 1018 doszło do pożaru katedry,którą w ciągu siedmiu lat odbudowano.W 1025 koronował się w niej na króla Bolesław Chrobry,a po jego śmierci syn Mieszko II Lambert.W 1038 gród gnieźnieński zaatakował książę czeski Brzetysław I,niszcząc i ograbiając podgrodzia i katedrę.Po kilku latach odbudowano świątynię w stylu romańskim oraz konsekrowano ją.W 1076 na króla Polski koronował się Bolesław II Szczodry.Pod koniec wieku XI miała miejsce katastrofa budowlana części wschodniej świątyni.

Wiek XII – XVIII

W latach 1103–1104 odbył się synod z udziałem legata papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św.Wojciecha w katedrze.Kilka lat później do grobu św.Wojciecha przybył książę Bolesław III Krzywousty.W 1127 w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św.Wojciecha.Ok.1175 ufundowano brązowe(spiżowe)Drzwi Gnieźnieńskie.W 1177 odbył się wielki zjazd,na którym książę Wielkopolski Mieszko III Stary wystąpił jako"dux totius Poloniae".Po 219 latach,w 1295 odbyła się przedostatnia koronacja królewska w katedrze gnieźnieńskiej.Na króla koronował się książę Przemysł II.Pięć lat później do Gniezna zbrojnie wkroczył Wacław II Czeski i również koronował się na króla.Była to ostatnia koronacja w Gnieźnie.W 1331 do I stolicy Polski wkroczyli Krzyżacy,niszcząc świątynię.10 lat później na miejscu katedry wybudowano świątynię gotycką pod nadzorem arcybiskupa Jarosława Bogorię Skotnickiego.Ten sam arcybiskup przyjął w 1358 wraz z całą kapitułą archikatedralną króla Kazimierza Wielkiego,który przyczynił się do odbudowy Gniezna.Pod koniec wieku XIV zakończono budowę prezbiterium i nawy.Całą świątynię uwieńczono korpusem czternastu kaplic.W 1419 arcybiskupom gnieźnieńskim nadano tytuł prymasa oraz zastrzeżono dla nich purpurę kardynalską.Pierwszym prymasem został Mikołaj Trąba.W 1613 doszło do pożaru dachu i hełmów wież katedralnych.Siedem lat później do katedry przybył Adam z Wągrowca,aby wypróbować nowe organy.W latach 1641–1652 prymas Maciej Łubieński przeprowadził przebudowę wnętrza świątyni w stylu barokowym.W 1760 wybuchł kolejny pożar dachów i hełmów wież oraz zapadło się sklepienie prezbiterium.W ciągu kilku następnych lat przebudowano wnętrze w stylu klasycystycznym z elementami przemijającego stylu barokowego.Zainicjował je prymas Władysław Aleksander Łubieński.

Wiek XIX–XXI

W 1809 Francuzi urządzili w katedrze magazyn wojskowy,który został zniszczony po ucieczce wojsk Napoleona.W 1931 Pius XI nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej.W 1939 po zajęciu Gniezna hitlerowcy urządzili w katedrze salę koncertową.W 1945 wybuchł kolejny pożar hełmów wież i dachów spowodowany celowym ostrzałem artyleryjskim pocisków zapalających przez Armię Czerwoną.Ostrzał ów nie był w żaden sposób związany z walkami z hitlerowcami;Gniezno zostało zajęte przez Armię Czerwoną bez oporu z ich strony.Zniszczyło to częściowo gotyckie sklepienie w emporze między wieżowej,a w następstwie tego również organy i stalle.Na przełomie lat 50. i 60.XX wieku odrestaurowano świątynię w stylu gotyckim,tzw.regotyzowano ją(usunięto z prezbiterium i nawy głównej wystrój barokowy i przywrócono im formy gotyckie).3 czerwca 1979 archikatedrę odwiedził bł.Jan Paweł II.
W 1992 kard.Józef Glemp został mianowany metropolitą warszawskim i prymasem Polski(Gniezno straciło miano stolicy prymasowskiej),zaś abp Henryk Muszyński mianowany metropolitą gnieźnieńskim inicjując kolejne zjazdy gnieźnieńskie:

• 3 czerwca 1997 II zjazd gnieźnieński w 1000.rocznicę śmierci św.Wojciecha(ponowna wizyta Jana Pawła II oraz siedmiu prezydentów państw Europy Środkowej i Wschodniej).
• 12 marca 2000 III zjazd gnieźnieński w rocznicę Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa(wizyta pięciu prezydentów państw Europy).
• 15–16 marca 2003 IV zjazd gnieźnieński pod hasłem"Quo Vadis Europo?"(wzięło w nim udział ponad 600 osób z ponad 200 miejscowości i 80 ruchów katolickich).
• 12-14 marca 2004 V zjazd gnieźnieński w przededniu akcesji 10 nowych państw do UE(udział wzięło 700 reprezentantów wielu ruchów i stowarzyszeń chrześcijańskich).
• 16-18 września 2005 VI zjazd gnieźnieński pod hasłem"Europa dialogu"(do Gniezna przybyło 800 zaproszonych osobistości życia politycznego,religijnego i społecznego 15 państw Europy).
• 2006 zjazd Episkopatu Polski w 1000.rocznicę śmierci bł.Radzyma Gaudentego.
• 15-17 czerwca 2007 VII zjazd gnieźnieński pod hasłem"Człowiek drogą Europy"z udziałem m.in.sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kard.Bertone, prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego,Władysława Bartoszewskiego i byłego dyrektora Biura Prasowego Watykanu dr.Joaquína Navarro-Vallsa.
• 19 grudnia 2009 odbyła się inauguracja posługi prymasowskiej abp Henryka Muszyńskiego(tym samym po 17-letniej przerwie tytuł prymasa powrócił do Gniezna).

• 12-14 marca 2010 VIII zjazd gnieźnieński z udziałem m.in.prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego
• 26 czerwca 2010 odbył się ingres nowego metropolity gnieźnieńskiego i zarazem prymasa Polski abp Józefa Kowalczyka.Udział w nim wzięli m.in:prymasi seniorzy abp Henryk Muszyński i kard.Józef Glemp,metropolita poznański abp Stanisław Gądecki,metropolita warszawski abp Kazimierz Nycz,biskupi polskich diecezji,kapłani całej archidiecezji,pełniący obowiązki prezydenta RP marszałek Sejmu Bronisław Komorowski,byli prezydenci RP Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski,a także marszałek Senatu i inni posłowie i senatorowie.Obecne też były władze gnieźnieńskie z prezydentem Jackiem Kowalskim i starostą Krzysztofem Ostrowskim na czele.

Wnętrze archikatedry

Katedra jest budowlą trójnawową,typu bazylikowego z prezbiterium i ambitem z połowy XIV wieku oraz najstarszymi częściami archikatedry(miejsca ostatniego spoczynku wielu zasłużonych dla Kościoła i Polski postaci).

Prezbiterium i nawa główna

W prezbiterium katedry,w jej centrum znajduje się barokowa złocona konfesja,a pod nią wczesnobarokowy relikwiarz trumienka z cyzelowanej,trybowanej blachy srebrnej z 1662(z właściwym relikwiarzem trumienką wewnątrz,drewnianą,prawdopodobnie cedrową skrzynką z XII wieku pokrytą płaskorzeźbami)ze szczątkami św.Wojciecha(restaurowana w 1987 po kradzieży).Za relikwiarzem znajduje się płyta nagrobna św.Wojciecha z czerwonego marmuru ze średniowiecznej tumby z 1480.Od strony północnej prezbiterium umieszczony został złocony Tron Prymasowski z 1835,a przed nim nieco nowszy złocony klęcznik z herbem prymasa Stefana Wyszyńskiego.Nad tronem widnieje herb obecnego metropolity gnieźnieńskiego,abpa Józefa Kowalczyka.Po obu stronach prezbiterium ułożone są fotele dla członków Kapituły Prymasowskiej,wykorzystywane też jako miejsca dla większej ilości współcelebransów Eucharystii.Poza tym w prezbiterium znajduje się główny ołtarz ofiarny z płaskorzeźbą św.Wojciecha.Nad ołtarzem znajduje się tęczowa belka z gotyckim krucyfiksem z drzewa lipowego z ok.1430.W dalszej części nawy głównej znajdują się krzesła dla wiernych,a na jej końcu sala kapitularza starego.

Ambit i nawy boczne

W ambicie oraz w nawie głównej(północnej i południowej)znajdują się dodatkowe miejsca dla wiernych. Ponadto są tam:

• płyta nagrobna prym.Jakuba z Sienna z brązu z końca XV wieku.
• cztery płyty nagrobne fundacji prym.Jana Łaskiego.
• pomnik kard.Stefana Wyszyńskiego(prymasa tysiąclecia)z 1982.
• płyta nagrobna kardynała Zbigniewa Oleśnickiego z czerwonego marmuru.

Pomieszczenia nawy bocznej

Nawy boczne otoczone są tzw.wieńcem pomieszczeń.Są to głównie kaplice,ale także kapitularze,zakrystie czy pomieszczenia wieżowe.

Kaplice

Kaplica prymasa Potockiego,w jej krypcie zostali pochowani:

• w 1738 prym.Teodor Potocki,obecnie trumna spoczywa w krypcie przed kaplicą Łubieńskich
• w 1829 prym.Ignacy Krasicki(zm.1801),obecnie trumna również spoczywa w krypcie przed kaplicą Łubieńskich
• w 1939 bp Antoni Laubitz,
• w 1956 protonotariusz apostolski Aleksy Brasse.

Kaplica Bożego Ciała,nazywana też kaplicą prym.Sprowskiego,w jej krypcie byli pochowani:

• w 1464 prym.Jan Sprowski,
• w 1693 bp Wojciech Stawowski,
• w 1721 prym.Stanisław Szembek

Ta kaplica jest miejscem przechowywania Najświętszego Sakramentu.
Kaplica Doktorów zwana też kaplicą św.Jana Nepomucena,w jej krypcie byli pochowani kanonicy gnieźnieńskiej Kapituły:

• kan.Jasicki,
• kan.Oczko,
• kan.Kantecki,
• kan.Robertson,
• kan.Balcer Pstrokoński.

W tej kaplicy dyżur spowiedniczy pełni Ksiądz Penitencjarz.
Kaplica św.Walentego,w jej krypcie zostali pochowani wikariusze katedralni.Otwierana jest raz w roku,14 lutego w święto św.Walentego.W tej kaplicy dyżur również pełni Ksiądz Penitencjarz.Kaplica Pana Jezusa,zwana też Świętego Krzyża,w jej krypcie byli pochowani kanonicy gnieźnieńscy.Obecnie znajduje się w niej Cudowny Krzyż Gnieźnieński słynący łaskami oraz wota dziękczynne.Kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP,inaczej zwana prymasa Gembickiego,w jej krypcie został pochowany prymas Wawrzyniec Gembicki.Kaplica Kołudzkich,w jej krypcie byli pochowani księża z rodziny Kołudzkich.
Kaplica św.Andrzeja,zwana też prymasa Olszowskiego,w jej krypcie zostali pochowani:

• 1454 prymas Władysław Oporowski,
• 1677 prymas Andrzej Olszowski.

Kaplica Bogorii,zwana też Matki Bożej Częstochowskiej,w jej krypcie zostali pochowani:

• 1376 abp Jarosław Bogoria Skotnicki,
• 1685 prymas Jan Wydżga

Kaplica jest miejscem codziennego stałego dyżuru spowiedniczego kapłanów z parafii Gniezna oraz seminarium i Kurii Metropolitalnej.
Kaplica św.Stanisława,zwana też sufragańską,w jej krypcie zostali pochowani:

• 1608 bp Jan Gniazdowski,
• 1661 kan.Stanisław Sławieński.

Kaplica jest miejscem stałego dyżuru Księdza Penitencjarza Większego.
Kaplica prym.Baranowskiego,w jej krypcie został pochowany w 1615 roku prymas Wojciech Baranowski.Kaplica św.Mikołaja,zwana też prym.Dzierzgowskiego,w jej krypcie został pochowany w 1559 prymas Mikołaj Dzierzgowski.
Kaplica prymasa Łubieńskiego,zwana też Łubieńskich,w jej krypcie zostali pochowani:

• 1480 prymas Jakub z Sienna,
• 1537 prym.Andrzej Krzycki,
• 1652 prym.Maciej Łubieński,jego trumna spoczywa w krypcie przed kaplicą
• 1926 prym.Edmund kardynał Dalbor,jego trumna również spoczywa w krypcie przed kaplicą.

W kaplicy w 1973 zostało złożone serce kardynała Augusta Hlonda Prymasa Polski.Wtedy również kard.Wyszyński dokonał odsłonięcia i poświęcenia tablicy inskrypcyjnej ku czci prymasa Hlonda.Kaplica ta,poza kaplicą Bożego Ciała jest jedynym miejscem przechowywania Najświętszego Sakramentu w Katedrze.
Przy kaplicy pod nawą południową spoczywa sześć trumien arcybiskupów i prymasów Polski:

• prymas Jan Łaski 1456-1531,
• prymas Maciej Drzewicki 1467-1535,
• prymas Maciej Łubieński 1572-1652,
• prymas Teodor Andrzej Potocki 1664-1738,
• prymas Ignacy Krasicki 1735-1801,
• prymas Edmund Dalbor 1868-1926.

Inne pomieszczenia

Poza kaplicami w nawie bocznej znajduje się wiele innych pomieszczeń.Są to:sala kapitularza starego(pomieszczenie między wieżowe),pomieszczenie w podstawie wieży północnej z wejściem do podziemia,pomieszczenie przy wieżowe północne(obecnie sklep pamiątkarski),pomieszczenie przy wieżowe południowe(obecnie kasa biletowa),pomieszczenie w podstawie wieży południowej z wejściem na balkon widokowy wieży.Ponadto zarówno od strony północnej jak i południowej znajdują się równoległe kruchty.W kruchcie północnej znajdują się duże,dwuskrzydłowe drzwi od zewnątrz,a nad nimi gotycki portal z ok.1400 z tympanonem Ukrzyżowania wykonanym ze sztucznego kamienia.W kruchcie znajdują się wejścia do sklepu pamiątkarskiego,biura pielgrzyma oraz Archiwum Archidiecezjalnego.W Kruchcie południowej znajdują się duże dwuskrzydłowe drzwi,nad którymi od wewnątrz zawisły portrety pięciu królów Polski koronowanych w Katedrze Gnieźnieńskiej.Znajduje się też portal z 2 poł.XIV wieku z tympanonem Sądu Ostatecznego i osadzonymi w nim romańskimi,brązowymi,dwuskrzydłowymi Drzwiami Gnieźnieńskimi z ok.1175,przedstawiającymi życie i śmierć św.Wojciecha. Kruchta jest zamknięta,otwiera się ją na ważniejsze uroczystości(np.obchody uroczystości ku czci św.Wojciecha, kiedy wchodzą nią biskupi).W środkowej części nawy bocznej,naprzeciwko kaplicy Bożego Ciała znajduje się dawna kaplica świętego Jerzego,obecnie druga kruchta południowa.Ponadto pomiędzy kaplicą Doktorów,a św.Walentego znajduje się zakrystia wikariacka z wyjściem z katedry oraz zakrystia prałacka,używana przez kanoników i biskupów.Pomiędzy kruchtą z Drzwiami Gnieźnieńskimi,a kaplicą Łubieńskiego znajduje się nowy kapitularz.

Otoczenie

Od strony północnej archikatedry znajduje się zespół Kolegiat wraz z kościołem św.Jerzego.W Kolegiatach znajduje się m.in.siedziba Muzeum Archidiecezjalnego.Od strony wschodniej widnieje Wzgórze Panieńskie(Gniezno)wraz z Rynkiem.Od południa,przed archikatedrą umieszczony został pomnik Bolesława Chrobrego.Od strony zachodniej widnieje Plac Św.Wojciecha,miejsce sprawowania sumy odpustowej w czasie uroczystości ku czci św.Wojciecha.

Obecna funkcja

Obecnie archikatedra pełni rolę kościoła parafialnego Parafii Archikatedralnej w Gnieźnie,ponadto jest też główną świątynią Metropolii Gnieźnieńskiej.Posiada status bazyliki mniejszej,jest jednocześnie Sanktuarium św.Wojciecha.Opiekę nad katedrą i jej otoczeniem pełni Kapituła Prymasowska.