Bulla gnieźnieńska

Bulla Ex commisso nobis a Deo,zwana Bullą gnieźnieńską bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie,znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim.Tekst został napisany w języku łacińskim.Bulla stanowi jeden z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii i jest ważnym źródłem poznania kultury,stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII w.Jest także ważnym dokumentem dla językoznawców,zawiera bowiem ok.410 polskich nazw miejscowych i osobowych,spisanych w formie oryginalnej.Bulla gnieźnieńska otwiera epokę piśmiennictwa polskiego.Dokument stanowi także materiał do badania nad słowotwórstwem i początkami polskiej ortografii.Językoznawca Aleksander Brückner nazwał ją złotą bullą języka polskiego.

Geneza powstania bulli

Lata 30.XII wieku Na początku lat 30.XII wieku arcybiskup magdeburski Norbert z Xanten wykorzystał fakt,że duchowni polscy,wraz z księciem Bolesławem Krzywoustym poparli wybór antypapieża Anakleta II.Swoimi działaniami dążył do wyegzekwowania u Innocentego II bulli,która pozwoliłaby mu przejąć kontrolę i władzę nad archidiecezją gnieźnieńską.Na poparcie tych roszczeń przedstawił w Kurii szereg jedenastowiecznych falsyfikatów,stwierdzających,podległość diecezji poznańskiej pod arcybiskupstwo magdeburskie.Pierwsza bulla była przygotowana już w 1131,jednak nigdy nie weszła w życie.Kolejne lata pokazały,że zabiegi przejęcia zwierzchnictwa nad Kościołem polskim były bardziej nasilone.Do polskich biskupów papież wystosował zaproszenie.Po tym,jak biskupi odmówili stawienia się w Kurii celem rozstrzygnięcia sprawy,4 czerwca 1133 Innocenty II wydał bullę"Sacrosancta Romana" o treści zgodnej z zabiegami Norberta,która weszła w życie już następnego dnia.Bullą potwierdzono prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim,oraz nad projektowanymi diecezjami pomorskimi.Po śmierci Norberta(1134),na skutek długotrwałych zabiegów dyplomatycznych Bolesława Krzywoustego i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina(1134-1136),Innocenty II wydał 7 lipca 1136 bullę Ex commisso nobis a Deo,uniezależniającą Kościół gnieźnieński od Magdeburga.W dużej mierze przyczyniły się do tego postanowienia Zjazdu w Merseburgu w 1135,w którym Krzywousty złożył hołd przed cesarzem Lotarem III,oraz unieważnienie bulli z 1133 podczas synodu w Pizie w 1135.

Zawartość dokumentu

Polskie nazwy miejscowe i osobowe

W bulli są wyliczone posiadłości dla arcybiskupa gnieźnieńskiego.Z ponad 400 nazw miejscowych,tj.prowincji,grodów,wsi przedstawione zostały również nazwy osobowe,czyli rycerzy,chłopów,gości i rzemieślników mieszkańców lub przynależnych.Do arcybiskupstwa należały m.in.prowincja Żnjn z dziesięcinami,targiem,jeziorami i z całą jurysdykcją świecką, złożoną z następujących wsi:Grochowiszcza z posiadaczami:Dziurzewic(lub Durzewic),Radzięta,Mysłak,Sirak;Starzy Biskupicy z tymi:Stawosz,Rus,Suł,Białowąs,Witosza,Pęcisz,Smarsk,Miłoch,Kraik,Niegłos,Koniusz,Dał(lub Dal),Marłek,Krzyż,Fozdziech,Redzięta,Smogorz,Domk,Dzigoma,Kobyłka,Parzech,Kłobuczek,Pępik,Kędzierza,Komor,Zdomir,Będzieciech,z których niektórzy przeżywają w Zagorzynie;Czaple z tymi:Krzos,Smarz,Czyrzniela,Zdziewuj,Sulek(lub Sułek),Miłochat(lub Miłoczat),Chrap,Dłotla,Taisz,Goły,Siedlon,Kościoł,Milich,Lederg,Sulirad,Puka.Również Żyrdnicy z tymi posiadaczami:Karna,Dobek,Milej,Snowid,Targosza,Cirzpisz,Mieszek,Męcina,Łowęta(...)Również Sadowo z tymi:Stanoch,Pizla(lub Pizła),Boruch,Wojan,Dargorad,Radost,którego pierworodnym(synem)jest Rpisz,Niezda,Wilkosz,Żerzucha,Radosz,Rusowic(...)obowiązek koniuchów ci pełnią:Gościwuj,Wojuta,Niezamysł z trzema braćmi,Goszczon,Dziadk,Radost,Mękosza,Nadziej,Mozuta.Łagiewnikami zaś ci są:Krzyżan i Sobik z braćmi,Bolech z braćmi.Chłopami zaś są:Modlęta,Smogorz,Gniewosz z braćmi,Ćmina z bratem,Piskla,Maruszk,Sędziej,Domawuj,Cikarzewic,Smogorz,Witosz,Rusota z synami i braćmi(...)Ci zaś są cieślami:Wrzeszcz,Cis,Dułgota,Doman,Golijan,Gośćmi zaś ci są:Połk,Pokaj,Cieszęta,Łazina,Smarz,Złymysł,Uściech,Męcisz,Godzina,Pęcień,Czyrzniech,Modlic,Goszczon,Dobiesz z synami,Miłosz,Kwasek.Rycerzami także ci są:Soba(lub Sobia),Stoigniew,Żegost,Męcisz(...).Dokument bardzo obszerny,dostarcza wiele materiału językowego.Na jego podstawie językoznawcy mogą poznać ówczesną polszczyznę.W tekst łaciński wpleciono ok.410 polskich wyrazów.
Nazwy miejscowe dzielimy na cztery grupy:

• nazwy związane z ukształtowaniem terenu(Dębnica od dół),
• nazwy utworzone od nazw osobowych(Janowice Jan),
• nazwy oznaczające założyciela osady(Janowicy Janowice),
• nazwy osad służebnych(Koniarze koń).

Nazwy osobowe także dzielimy na cztery grupy:

• staroplskie imiona dwuczłonowe(Bogumił),
• skróty imion dwuczłonowych(Sławik Sławomir),
• imiona przezwiskowe(Gęba),
• imiona obcojęzyczne(Piotr).

Interesującym studium nad bullą Ex commisso nobis a Deo,jest publikacja A.Małeckiego Studium nad bullą Innocentego II z roku 1136,wydaną dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w 1894,w Poznaniu.

Potwierdzenie dóbr i niezależności

Dokument wystawiony w kancelarii papieskiej potwierdza wyłączność dóbr,do których prawa nabyło arcybiskupstwo gnieźnieńskie w 1136,z uwzględnieniem lat przyszłych.Bulla oddaje charakter suwerenności i niezależności Kościoła polskiego od magdeburskiego.

„	(...)I dlatego czcigodny bracie Jakubie,łaskawie przychylając się do twoich skarg,kościół Gnieźnieński,na czele którego za sprawą Boga stoisz,mocą przywileju Stolicy apostolskiej umacniamy,stanowiąc by jakiekolwiek nieruchomości i dobra rzeczony kościół kanonicznie posiada lub w przyszłości we właściwy sposób będzie mógł posiąść,służyły tobie i twoim następcom trwałe i nieuszczuplone.Na potwierdzenie czego przywieszamy odciśnięte nasze własne imiona.(...)Innocenty II "Ex commisso nobis a Deo"	”

Dalsze losy

W czasie II wojny światowej Bulla została zrabowana przez wojska niemieckie i wywieziona do Rzeszy,wraz z innymi zabytkami Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie.Podczas końcowego etapu II wojny światowej i walk o Berlin w kwietniu 1945,bulla po raz kolejny została skradziona,tym razem przez żołnierzy sowieckich.Została wywieziona do Moskwy,skąd pod koniec lat 50.XX wieku trafiła ponownie do Gniezna.Podczas badań przeprowadzonych w tym samym czasie,w Bibliotece Narodowej przez profesora Andrzeja Wyczańskiego odkryto,że przy naświetlaniu ultrafioletem spod normalnego,znanego wszystkim tekstu,ukazują się ślady innego wymytego.Odkrycie to zasugerowało,że bulla była najprawdopodobniej poprawiana w Księstwie Polskim.Z braku odpowiednich urządzeń technicznych i elektronicznych zaniechano dalszych badań.Nie zostały one wznowione do dnia dzisiejszego.Bulla obecnie jest przechowywana w archiwum kapitulnym w Gnieźnie.

Autentyk czy falsyfikat?

W XIX wieku bulla gnieźnieńska uchodziła za niewątpliwy autentyk,zachowany w oryginale.Po I Wojnie Światowej jednak pogląd ten musiał zostać zarzucony.Niemiecki uczony Paul Fridolin Kehr,wówczas niekwestionowany autorytet w dziedzinie średniowiecznej dyplomatyki papieskiej,po osobistych oględzinach bulli orzekł,że z pewnością nie jest to oryginalny egzemplarz,lecz kopia.Konkluzja ta doprowadziła do postawienia pytania o autentyczność dokumentu.W 1947 polski historyk Karol Maleczyński wysunął tezę,iż bulla gnieźnieńska w obecnym kształcie jest falsyfikatem,choć najwyraźniej opartym na oryginalnym przywileju Innocentego II.Według niego,obecny tekst bulli pochodzi z lat 1139–1146.Stwierdzał on,że podstawą tego fałszerstwa musiał być oryginalny przywilej Innocentego II z 1136,lecz daleki od oczekiwań abp Jakuba.O nieautentyczości bulli,zdaniem Maleczyńskiego,świadczy szereg występujących w jej treści niezgodności ze zwykłym formularzem bulli stosowanym w kancelarii Innocentego II.
O tym,że podstawą fałszerstwa jest jednak oryginalny przywilej z 1136,przesądzają z kolei następujące okoliczności:

• Kardynałowie,którzy występują w bulli jako świadkowie,faktycznie byli obecni w Kurii w 1136.Nie wszyscy z nich są natomiast identyfikowani w okresie późniejszym,w którym miało dojść do fałszerstwa.Jeśli więc nawet znana bulla jest w całości falsyfikatem(co jest jednak mało prawdopodobne),to i tak gnieźnieński fałszerz musiał mieć przed oczyma jakiś autentyczny przywilej Innocentego II dla Gniezna z 1136,z którego przepisał imiona kardynałów.
• Bulla była opatrzona pierwotnie pieczęcią ołowianą,która rzeczywiście była używana w kancelarii papieskiej Innocentego II.Wiadomo jednak dziś,że Lubiąż był kuźnią,w której podrabiano nie tylko dokumenty,lecz także liczne pieczęcie,które dziś jeszcze zdobią podrobione oryginały.

Według Maleczyńskiego,treść oryginalnego dokumentu pozostaje nieznana.Najprawdopodobniej w kancelarii gnieźnieńskiej dokonano jedynie jego przeróbki i poszerzenia,poprzez dopisanie nowych dóbr kościelnych,celem zabezpieczenia ich przed zachłannością osób świeckich.Tezy Maleczyńskiego zdobyły początkowo szerokie uznanie w literaturze przedmiotu,jednak w latach 80.XX w.z gruntowną krytyką jego wywodów wystąpił Henryk Łowmiański.Wskazał on,że w rzeczywistości formularz bulli papieskich aż do pontyfikatu Innocentego III(1198–1216)był bardzo elastyczny i pewne odchylenia od najczęściej występujących schematów niczego bynajmniej nie przesądzają.Zarzucił też Maleczyńskiemu wybiórczość dokonanej analizy i prowadzenie jej pod z góry założoną tezę z pominięciem przesłanek wskazujących na autentyczność zabytku.Choć Łowmiański zgodził się z wieloma spostrzeżeniami Maleczyńskiego,uznał jego konkluzję za nieuprawnioną w świetle przeprowadzonych wywodów.Zdaniem Łowmiańskiego,zachowany egzemplarz jest uwierzytelnioną,naśladowczą kopią kancelaryjną bulli Innocentego II z 1136 r.Również Józef Dobosz uznał wnioski Maleczyńskiego za"przesadzone".

Bulla w kulturze polskiej

• Bulla Ex commisso nobis a Deo(1136)przedstawiona została w barwnym filmie dokumentalnym z 1976,zrealizowanym przez Łódzką Wytwórnię Filmów Oświatowych.Reżyserem i scenarzystą tego dokumentu był Jerzy Popiel-Popiołek.
• Towarzystwo Przyjaciół Sieradza we wrześniu 1986 wydało dokument,z okazji 850.lecia Sieradza.
• Na wystawie Ars scribendii zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie,w dniach od 1 kwietnia do 31 lipca 2008 zaprezentowano m.in.Bullę gnieźnieńską.Była ona jednym z ponad 120.dzieł sztuki pisarskiej z Polski i krajów europejskich,wystawionych dla zwiedzających. Kuratorem wystawy był Leszek Wetesko.