Przedbórz

Miasto w województwie łódzkim,w powiecie radomszczańskim,położone na Wyżynie Przedborskiej nad rzeką Pilicą.Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Przedbórz.Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.Według danych z 2010 roku miasto liczyło 4076 mieszkańców.
Położenie
Od XIII wieku miasto związane było z ziemią sandomierską,a od czasu zjednoczenia ziem Polski przez Władysława Łokietka weszło w skład woj.sandomierskiego.Stan taki przetrwał do roku 1795,kiedy to Przedbórz po ostatnim rozbiorze znalazł się w granicach cesarstwa austriackiego.Pilica stała się wtedy rzeką graniczną między Prusami i Austrią.Po pierwszej wojnie światowej miasto włączono wraz z powiatem koneckim do woj.kieleckiego.Na krótko przed wybuchem II wojny światowej 1 kwietnia 1939 roku Przedbórz i powiat konecki przyłączono do woj.łódzkiego.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa piotrkowskiego,a przed 1975 r.do województwa kieleckiego.
Nazwa miasta
Nazwa miasta Przedbórz może pochodzić od topografii okolicy albo od imienia założyciela lub dzierżawcy osady.Pochodzenie topograficzne może wskazywać na naturalne właściwości terenu,na którym osada była zakładana.Miejsce ulokowane było przed borami,ponieważ miasto w momencie swego powstawania leżało na granicy z przepastnymi lasami Puszczy Świętokrzyskiej i Puszczy Nadpilickiej.Niewykluczone jest,że pierwotna nazwa miasta brzmiała Przedborze,jednak brak jest potwierdzenia tej nazwy w tekstach źródłowych.Bardziej prawdopodobnym jest pochodzenie nazwy od imienia Przedbor,czyli,że nazwa miasta jest nazwą osobową lub dzierżawczą,pochodzącą od imienia założyciela bądź też dzierżawcy osady i ziemi,na której ona się znajdowała.Przedbor to imię dość powszechne na terenie Polski w epoce średniowiecza.Utworzone z członów przed- znaczącego też naj- oraz wyrazu bor,pochodzącego od prasłowiańskiego bьrаti,bor'ǫ,borišь,słowa znaczącego tyle co walka lub konkurowanie.Łatwo więc stwierdzić,iż imię Przedbor/Przedbór oznaczać miało człowieka walecznego lub też stawiającego ponad wszystko walkę.Rodem,w którym imię to było dość rozpowszechnione i często nadawane,był ród Zadorów.Rodzina ta posiadała w swym władaniu wiele posiadłości na zachodnim brzegu Pilicy.Należały do nich m.in.Chełmo,Bąkowa Góra czy Wielgomłyny.Być może jeden z Zadorów protoplastów rodziny Lanckorońskich o imieniu Przedbor był założycielem Przedborza,bądź panem ziem,na których osada powstała.Za nazwą osobową przemawiają zapisy Przedborza w dokumentach średniowiecznych,tzw.Falsyfikacie Trzemeszeńskim noszącym datę 1145 oraz dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego w 1239 roku.W obu tych dokumentach widnieje nazwa Predbor.Znane są też inne zapisy nazwy Przedbórz w średniowiecznych dokumentach,np.Predbrij z dokumentu wystawionego przez księcia Konrada Mazowieckiego w 1241 r.czy też Pridborz(1388 r.),Przedborzs(1426 r.)z dokumentów króla Władysława Jagiełły.W odpisie aktu nadania praw miejskich(1405 r.)z 1508 roku widnieje nazwa Przedborze.Różne formy zapisu nazwy miasta widnieją też na mapach z wieku XVI czy XVIII.Spotykamy więc:na mapie z 1525 r.nazwę Pfedbors,Przedbors na mapie z 1750,Przedhore na niemieckiej mapie z 1782 r.Jednak,jako,że są to mapy autorstwa cudzoziemców,dowolność w zapisie nazwy miasta wydaje się jak najbardziej zrozumiała.
Historia
Pierwsza historyczna wzmianka o miejscowości nad Pilicą pochodzi z 1145 roku z tzw.Falsyfikatu Trzemeszeńskiego.W r.1239 wymieniany jest tutejszy gród warowny,który w połowie XIV w.Kazimierz Wielki rozbudował do postaci zamku.Ze względu na urodzajność przedborskich lasów częstym gościem zamku bywał król Kazimierz Wielki,który w 1370 roku nadał miejscowości prawa miejskie.Bardzo często bywał na tutejszym zamku także król Władysław Jagiełło.Pierwszy raz był w Przedborzu 1 maja 1388 roku,a podczas drugiej wizyty 2 kwietnia 1405 roku odnowił miastu prawa miejskie.Król przebywał w zamku w Przedborzu ponownie w roku 1406,1409,1418,1419,1420,1425,1436,1428,1430,1433.W dniu 29 lipca 1423 roku właśnie tutaj Władysław Jagiełło nadał prawa miejskie wsi Łodzia(obecnie Łódź).W 1512 roku w mieście istniała szkoła,miasteczko było dużym ośrodkiem piwowarstwa.Koniec pomyślnego okresu w dziejach miasta przypieczętował potop szwedzki,który w 1655 przyniósł zniszczenia miastu i zamkowi.W wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej od 1793 na Pilicy przebiegała wschodnia granica Prus;w 1795 rzeka stała się granicą prusko-austriacką.W 1807 i 1809 tereny po obu stronach rzeki zostały włączone do Księstwa Warszawskiego,następnie do tzw.Królestwa Kongresowego.Wiek XIX przyniósł rozwój przemysłu,w 1823 roku Wojciech Lange założył fabrykę sukna;w latach 1838-1840 zbudowany został ratusz.W czasie powstania styczniowego 15 stycznia 1863 r.do miasteczka wkroczyły oddziały Antoniego Jeziorańskiego,a 27 czerwca 1863 roku oddział Józefa Oxińskiego stoczył bitwę z wojskami rosyjskimi.Podczas I wojny światowej miasto znalazło się pod bardziej liberalną okupacją austriacką.Przedborzanie mogli wtedy ufundować w parku pomnik Tadeusza Kościuszki.W okresie międzywojennym miasto było ośrodkiem handlu dla okolicznych wsi.Wydawany był„Głos Przedborza”.W mieście,podobnie jak w wielu innych miastach w centrum i na wschodzie kraju,zamieszkiwała ludność żydowska.Czas II wojny światowej przyniósł straty w ludności i zniszczenia w zabudowie.Wielu ludzi w tym okresie brało czynny udział w walce poprzez działania partyzanckie,m.in.w oddziale majora Hubala Dobrzańskiego,któremu mieszkańcy miasteczka i okolicznych wsi pomagali w prowadzeniu działań partyzanckich.Na terenie obwodu Radomsko stacjonował i działał 74 Górnośląski Pułk Piechoty,który przeprowadził liczne akcje dywersyjne.10 lutego 1944 roku zaatakowano Przedbórz i przeprowadzono akcje w urzędzie gminnym,na poczcie,w mleczarni oraz w magazynach.Dowodził ppor.Skóra-Skoczyński"Robotnik".10 czerwca w mieście podpalono tartak i stoczono walkę z jego osłoną.Akcją dowodził ppor.Kasza-Kowalski"Alm".W mieście znajdował się hitlerowski obóz pracy przymusowej przeznaczony dla Żydów.
Gospodarka

• tkactwo ludowe
• kowalstwo artystyczne,galanteria metalowa
• turystyka:Przedborski Park Krajobrazowy i Muzeum Ludowe.Wiele gospodarstw agroturystycznych.
• produkcja maszyn rolniczych

Zabytki
Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisane są obiekty:

• kościół św.Aleksego z 1278 r.rozbudowany w 1341 i 1659 r.nr rej.:447 z 27.02.1957 oraz 306 z 18.02.1967
• ratusz z 1820 roku w stylu klasycystycznym,ul.Mostowa,nr rej.:769 z 30.05.1972
• karczma z XVIII wieku,przebudowana w 1898 roku(obecnie muzeum),ul.Kielecka 7,nr rej.:A-437 z 13.06.1993
• dom z przełomu XVII/XVIII w.nr rej.:769 29.01.1958 oraz 643 z 14.01.1972
• pozostałości zamku z XIV w.wzniesionego nad Pilicą przez króla Kazimierza Wielkiego.Zamek został spalony podczas Potopu szwedzkiego w 1655 roku.Opuszczony całkowicie został w 1765 i rozebrany w wieku XIX.Wznosił się między ulicami Mostową,Podzamczem i Konecką.Do dzisiaj zachował się jedynie fragment muru z XIV wieku przy ul.Podzamcze i muru z XVII wieku od ulicy.W latach 1978-1980 na terenie zajmowanym dawniej przez zamek prowadzono badania archeologiczne pod kierunkiem dr.Tadeusza Poklewskiego,natomiast w roku 1991 przez Jerzego Augustyniaka.
• park,nr rej.:722 z 20.12.1957
• układ urbanistyczny,1 poł.XIV w.nr rej.:403 z 20.09.1988

W Przedborzu zachował się unikatowy zespół barokowych kapliczek typu słupowego,powszechnie nazywanych„kapliczkami cholerycznymi”.Zostały one wzniesione dla ochrony miasta przed epidemiami cholery,szalejącymi w okolicach Przedborza w XVII wieku.Kapliczki te ustawiano przy wjazdach do miasta,aby zarówno wjeżdżający,jak i wyjeżdżający z niego mogli się pod nimi modlić do Boga o odsunięcie groźby zarażenia się tą chorobą.Do dzisiaj przetrwało w Przedborzu aż pięć takich kapliczek.Można je znaleźć przy ulicach:Kościelnej,Podzamcze i Koneckiej.Mają one wiele wspólnych cech:są wsparte na wysokich podstawach,mają wysokie słupy(okrągłe lub prostopadłościenne),a ich zwieńczenie stanowią tzw.latarnie(jedno– lub dwukondygnacyjne).Umieszczano w nich figurki i wizerunki świętych.Kapliczki przykrywane były murowanymi daszkami z metalowym krzyżem.W podobny sposób broniono się w dawnym Przedborzu przed innymi plagami.Stawiano tutaj również kapliczki dla ochrony przed pożarami,gnębiącymi to miasto w XVII wieku.Świadczy o tym kapliczka,znajdująca się u wjazdu do miasta przy ul.Cmentarnej,a poświęcona św.Florianowi.Posiada ona niemal identyczną formę,jak opisane wcześniej„kapliczki choleryczne”.Warto zwiedzić tutejsze Muzeum Ludowe Ziemi Przedborskiej(ulica Kielecka,naprzeciw kościoła).Muzeum gromadzi wiele eksponatów związanych z dawną kulturą przedborską oraz z historią miasta Przedbórz.
zabytki niezachowane:

• Drewniana synagoga,spalona przez Niemców w 1939

Ciekawostki

• W Przedborzu w 1917 roku wydawano znaczki pocztowe.
• W Przedborzu nagrano 2 sceny filmu"Austeria",jedną na ul.Cmentarnej,drugą na łąkach przy ul.Krakowskiej.

Przyroda
Miasto jest położone po obu stronach rzeki Pilicy,na Wyżynie Przedborskiej.W granicach miasta znajduje się Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy"Majowa Góra".Od wschodu Przedbórz jest otoczony rozległymi lasami,przez które prowadzą drogi w kierunku Skotnik,Końskich,Gór Mokrych,Włoszczowy.Część tego obszaru jest objęta granicami Przedborskiego Parku Krajobrazowego.Na zachód od miasta dominuje krajobraz rolniczy okolice wiosek Korytno,Wielgomłyny i Chełmo.W odległości około 13 km na północ od miasta,w Skotnikach,znajduje się południowy kraniec Sulejowskiego Parku Krajobrazowego,a nieco dalej Rezerwat przyrody Diabla Góra.Pozostałe rezerwaty to Rezerwat przyrody Góra Chełmo koło wsi Chełmo,Rezerwat przyrody Jawora na południe od Dobreniczek,Rezerwat przyrody Wielkopole w bliskim sąsiedztwie wsi o tej samej nazwie,Rezerwat przyrody Murawy Dobromierskie koło Dobromierza i Bukowa Góra w Przedborskim Parku Krajobrazowym.Przedborski Park Krajobrazowy wraz z Sulejowskim Parkiem Krajobrazowym wchodzą w skład Zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych.
Szlaki turystyczne
Szlak partyzancki czerwony
długość:220 km
trasa:Radomsko Ojrzeń Ewina rezerwat Jasień Kobiele Wielkie Góra Chełmno Przedbórz Bąkowa Góra Sulejów Przygłów Witów Piotrków Trybunalski Meszcze Polichno Swolszewice Duże Nagórzyce Tomaszów Mazowiecki Spała Anielin Poświętne Radzice PKP Szydłowiec Skarżysko-Kamienna
Szlak wodny Pilicy
długość:228 km
trasa:Zarzecze k.Szczekocin Przedbórz Faliszew Skotniki(powiat piotrkowski)Sulejów Zalew Sulejowski Tomaszów Mazowiecki Spała Inowłódz Żądłowice Grotowice Domaniewice Nowe Miasto nad Pilicą Białobrzegi Warka ujście Pilicy Stopień trudności według klasyfikacji międzynarodowej:CL I(przejazd łatwy),miejscami CL II(przejazd trudniejszy wąskie koryto,znaczny spadek,kamieniste dno).
Pieszy Szlak Rekreacyjny Rzeki Pilicy
długość:122 km
Przez miasto przebiega pieszy Szlak Rekreacyjny Rzeki Pilicy.
Sport
W Przedborzu istnieje klub MKS Pilica Przedbórz.W sezonie 2010/2011 klub grał w III lidze łódzko-mazowieckiej.Obecnie klub gra w IV lidze łódzkiej.11 maja 2009 r.otwarto kompleks boisk sportowych w ramach programu Orlik 2012.
Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia św.Aleksego w Przedborzu(dekanat przedborski)
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy(Sala Królestwa).

Osobistości związane z Przedborzem

• Aldona Orman(ur.1968 w Przedborzu)aktorka,grała między innymi w Klanie(jako Barbara Milecka),Plebanii(jako Wiola)oraz w filmie Quo vadis
• Abraham Pisarek(ur.1901 w Przedborzu, zm.1983 w Berlinie)niemiecki fotograf pochodzenia żydowskiego,pracował głównie w Berlinie jako fotograf prasowy,jego specjalnością były zdjęcia ze scen teatralnych.
• Marian Wnuk(ur.1906 w Przedborzu,zm.1967 w Warszawie)polski rzeźbiarz i pedagog.
• Jakub Izaak Rabinowicz(ur.1766 w Przedborzu,zm.1814 w Przysusze),zw.„Świętym Żydem”wybitny przywódca chasydzki,od którego wywodzi się chasydzka dynastia Biala.
• Jolanta Szymanek-Deresz(ur.1954 w Przedborzu)polska polityk,prawnik,posłanka na Sejm V i VI kadencji,były Szef Kancelarii Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego.Zginęła 10 kwietnia 2010 r.w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem.

Bogate wiadomości o innych wybitnych przedborzanach znajdują się na stronie Przedborskiego słownika biograficznego
Komunikacja
Drogami przebiegającymi przez miasto są:

• Droga krajowa nr 42 na wschód do Końskich,na zachód do Radomska
• Droga wojewódzka nr 742 na północ do Piotrkowa Trybunalskiego przez Ręczno,na południe do Włoszczowy
• na północ droga do Faliszewa,Skotnik,Dąbrowy nad Czarną i Sulejowa(do drogi krajowej nr 74 i drogi krajowej nr 12)oraz do wsi Zuzowy
• na północny zachód droga do wsi Korytno,
• na południowy wschód do wsi Kaleń,Policzko i Wojciechów
• na południowy wschód do wsi Brzostek
• na południowy zachód droga do wsi Kawęczyn i Sokola Góra

Komunikację w Przedborzu i okolicach zapewnia PKS Radomsko.Przedbórz posiada bezpośrednie połączenie z Łodzią,Katowicami,Lublinem,Kielcami,Częstochową,Radomskiem,Krakowem,Włocławkiem,Piotrkowem Trybunalskim,Chełmem,Radomiem,Końskimi,Jędrzejowem i Włoszczową.
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie:Příbor(płn.-wsch.Morawy)