Położenie
Miejscowość ta położona jest na Podkarpaciu,przy ujściu potoku Głojsce do rzeki Wisłoka,na równinnym wzniesieniu o wysokości 313 m n.p.m.Zasłonięty od południa i północy zalesionymi wzgórzami.Stąd wychodzą drogi w sześciu kierunkach:na płn.zach.do Osieka,na zachód do Gorlic,na wschód do Dukli,na południe do Krempnej i na Słowację,na wschód do Sanoka i w Bieszczady i na północ do Jasła.
Historia
Ziemie te zamieszkiwało plemię czy raczej związek plemion Lędzian,tworzących protopaństwo,które w IX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależność Wielkich Moraw.Po upływie wieku pod panowanie Czech,a potem Wiślan.I tak jeszcze w IX wieku tereny Nowego Żmigrodu stały się nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan.O Lędzianach świadczą nazwy miejscowości np.Łężyny,dawniej Lędziny,lub też nazwiska tu często spotykane.Prace wykopaliskowe świadczą,że była tu osada w X w.Nowy Żmigród w okresie średniowiecza posiadał ratusz.Przy granicy diecezji krakowskiej mieszkała tu głównie ludność polska,która broniła się przed wpływami Rusinów.Przed uformowaniem się wczesnofeudalnego państwa polskiego,tereny Żmigrodu,należały do Wiślan i znajdowały się w pobliżu pogranicza osadnictwa dwu różnych grup słowiańskich:zachodniej i wschodniej.Rzeka Wisłok,a nie Wisłoka,była granicą między Polską piastowską i Rusią halicką.Obszary na wschód od rzeki Wisłok,zostały zagarnięte przez Włodzimierza Wielkiego w roku 981 na ziemiach zachodnich Lędzian.W IX wieku tereny Nowego Żmigrodu stały się nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan.Stanowiły naturalną granicę między państwem polskim a Węgrami.Od 1031 do 1340 roku tereny Nowego Żmigrodu graniczyły z Rusią Kijowską.Z terenów nadwiślańskich z doliny Dunajca,Białej,Wisłoki,zaczęli przybywać pierwsi osadnicy.Początkowo ziemie Beskidu Niskiego,porośnięte dziewiczymi lasami,były w całości własnością polskiego króla,a od XI wieku rozpoczęły się nadania na rzecz klasztorów,biskupstw i świeckich feudałów.Od XIII wieku tereny Nowego Żmigrodu zaczęli zasiedlać Wołosi pasterskie ludy bałkańskie,zakładając wsie na prawie wołoskim,dostosowanym do pasterskiego trybu życia.Wieś Nowy Żmigród jako osadę odnotowano w 1277 roku,a jej zalążkiem był istniejący tu wcześniej gród.W 1305 r.w sfałszowanym dokumencie pojawia się Albert ze Żmigrodu jako wojewoda krakowski,a był wojewodą sandomierskim.Istnieje wzmianka o mieście z 1305 roku,kiedy stanowiło własność rodu Bogoriów,np.Wojciecha Bogorii ze Żmigrodu(1274-1316),szlachcica z rycerskiego rodu,syna Piotra z Bogorii i Skotnik wojewody sandomierskiego(1306-1316),a potem dziedzicem był Mikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h.Drużyna(ok.1446-1490)kasztelan przemyski,wojewoda bełski.Wzmianki,m.in.Andrzeja de Vercilis kanonika wrocławskiego,który po soborze w latach 1311-1312 zbierał na tych ziemiach fundusze na wyprawę krzyżową,oraz dokumenty papieża Jana XXII(1321 r.) i Jana Długosza(1326 r.)piszącego już o kościele w Nowym Żmigrodzie świadczą,że miejscowość ta istniała jeszcze przed lokacją na prawie magdeburskim.W 1326 r.Nowy Żmigród jako miasto zapisane zostało w spisie kościołów(Theiner Monument I,228).Wymieniono tu parafię in antiqua Smigrod,czyli Nowy Żmigród na ziemiach Polski.W 1331 roku(jak wynika z niżej przedstawionego dokumentu),gród ten nazywał się Żmigród.Lokowany był za panowania Kazimierza Wielkiego na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry,na prawie magdeburskim z polską nazwą"Żmigród".Był to stary gród przygraniczny,przy którym pobierano cło.Ludność,która zasiedlała te tereny była przeważnie polska.Wzmianki te o Żmigrodzie pochodzą z 1331 roku,kiedy to Jan XXII ze względu na dużą tu ilość wiernych,daje zezwolenie dla polskiego prowincjała oo.Dominikanów na założenie klasztoru w Nowym Żmigrodzie.Przyczynę powstania klasztoru,papież podał w dokumencie erekcyjnym wydanym w Awinionie,w którym proszono go"aby pozwolił w twierdzy Żmigrodzie,na krańcach diecezji krakowskiej,ku granicom schizmatyckich Rusinów,którzy mieszkają tuż bezpośrednio poza diecezją krakowską,założyć klasztor oo.dominikanów,dla wielkiej ilości wiernych tam mieszkających,z powodu sąsiedztwa ze schizmatykami,ze względu na ich zbawienie,celem pouczenia ich o wierze katolickiej".W 1332 r.Władysław Łokietek na zjeździe w Wiślicy wydaje przywilej dla Nowego Żmigrodu,aby kupcy nie omijali tego grodu.Prawo miejskie ustanowił w 1332 r.Władysław Łokietek.Kazimierz Wielki nadał takie prawo dla Nowego Żmigrodu w 1345 r.Przed rokiem 1340 granica państwowa między państwem piastowskim Kazimierza Wielkiego,a księstwem halickim przebiegała przez krótki czas na rzece Wisłok.Z aktu wydanego w 1345 r.dla Sącza dowiadujemy się,że trakt handlowy na Ruś prowadził z Sącza na Biecz Żmigród i Sanok.Dokument z 1345 r.podaje,że wsie Głojsce,Kopytowa,Łubno leżą na terytorium Żmigrodu.W akcie z 1359 r.wspomniano cło królewskie ze Żmigrodu.Ruś Halicka została przyłączona do Polski przez Królową Jadwigę,ale tereny Nowego Żmigrodu nie należały wtedy do Rusi Halickiej(której nie należy mylić z Rosją,czy Ukrainą).Dlatego w Nowym Żmigrodzie,jak i też w okolicach,nie ma tak wielu Łemków,jak niektórzy próbują wmawiać,czy mylnie uzasadniać.W XIV w.ród Wojszyków zaczął rozwijać w okolicy swoje posiadłości(latyfundium),które przeszły w ręce Stadnickich.Jan Długosz w XV w.podaje,że Nowy Żmigród posiadał już kościół parafialny.Dziedzicami miasta w XV w.byli jan h.Drużyna oraz Jan i Czesław z Wojczy h.Powała,a także według Długosza Jan i Jakub Sieniawa z Sieniawy.Ze Złotej Księgi wynika,że w Nowym Żmigrodzie 1438 r.istniał zamek,który wraz ze Żmigrodem otrzymał Przybysław.Po jego zgonie majątek przeszedł na siostrę Katarzynę,która wyszła za mąż za Mikołaja Stadnickiego ze Stadnik,a potem w 1436 r.za Krzesława Wojczyka,którego synowie współdziedziczyli ze Stadnickimi te dobra.W 1467 r.Jan Kobyleński został pozwany przez Mikołaja i Katarzynę Stadnickich oraz Jana i Krzesława Wojszyków,rodzeństwo przyrodnie niepodzielone,dziedziców Żmigrodu o to,że nie chce z nimi dokonać rozgraniczenia i usypania kopców między ich posiadłościami:Siedliskami,Lisią Górą(dziś Łysa Góra),a należącymi do niego:Makowiskami,Leszczyną,Draganową i Głoścami(dziś Głojsce).W 1474 roku pobliskie wsie padły ofiarą najazdu węgierskiego.Oddziały zaciężne Tomasza Tharczaya,starosty zamku z Lipian,utworzywszy sobie na dwa lata(do 1476 r.)bazę w zdobytym Nowym Żmigrodzie,plądrowały okolicę,paląc nawet krośnieńskie przedmieścia.Między królem Kazimierzem Jagiellończykiem,a Maciejem Korwinem doszło do normalizacji warunków współżycia na pograniczu.Pertraktacje polsko-węgierskie doprowadziły do pokoju,który został zawarty 21 lutego 1475 r.Na podstawie układów wydano sobie jeńców,zwrócono zamki, np.w Nowym Żmigrodzie,wynagrodzono szkody i zawarto trzyletni rozejm.W 1522 r.był olbrzymi pożar Żmigrodu,dlatego Zygmunt I Stary na prośbę dziedziców Andrzeja Stadnickiego i Czesława Wojszyka zwolnił miasto od podatków na 12 lat.W 1545 r.uzyskał dla miasta prawo na jarmarki i połączył beneficium Nowego ze Starym Żmigrodem.Andrzej Stadnicki h.Drużyna,syn Mikołaja,podkomorzy przemyski i kasztelan sanocki,posiadał okoliczne wioski oraz Krempną.Potem dziedziczył jego syn Mikołaj.W 1577 roku,jak podają lustratorzy miasto,spłonęło powtórnie.Znaczne nasilenie osadnictwa Wołochów nastąpiło w XVI w.co spowodowało ponowne lokacje na prawie wołoskim,wsi wcześniej lokowanych na prawie niemieckim.Wzajemne przenikanie różnych narodowości,kultur,religii i gospodarki przyczyniło się do powstania odrębnej grupy etnicznej Łemków wyznania greckokatolickiego.W późniejszym okresie część Łemków przeszła na prawosławie,stąd widoczne w krajobrazie beskidzkim cerkwie,a oprócz greckokatolickich,także cerkwie prawosławne.W 1603 roku Andrzej Stadnicki odnowił Klasztor Dominikański.XVI-XVIII w.był okresem rozkwitu gospodarczego Nowego Żmigrodu.Rozkwit ten i bogactwo przyciągały na tereny Nowego Żmigrodu oprócz kupców także bandy węgierskich rabusiów zwanych"tołhajami".Napadali oni na handlarzy przemierzających słynny trakt winny z Węgier do Polski.Prawa miejskie nadane zostały w 1625 roku.Kościół parafialny w Nowym Żmigrodzie pw.św.Piotra i Pawła,wybudowany pierwotnie w XVI wieku,był kilkakrotnie odbudowywany,m.in.w roku 1643.Potop szwedzki(1655-1660)zakończył okres dobrobytu.O tym,że ludność potrafiła przeciwstawić się różnowiercom ze Szwecji i stanąć po stronie króla Jana Kazimierza,świadczy fakt jego trasy,która omijała Jasło,a przebiegała z Biecza przez Nowy Żmigród do Dukli i Krosna.W pierwszych dniach stycznia 1656 roku król Jan Kazimierz przybywa do Nowego Żmigrodu owacyjnie witany przez mieszkańców.Wiele zniszczeń przyniósł też najazd księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego w 1657 roku na Nowy Żmigród.W 1694 r.po pożarze pozostały w Żmigrodzie z wielu budowli tylko nagie mury.W styczniu 1770 r.w ramach konfederacji barskiej(1768-1772 r.)działały tu oddziały Skotnickiego i Karola Radziwiłła(dziedzica Żmigrodu),w których byli nie tylko Polacy,ale i Łemkowie.21 lipca 1770 r.na przełęczy Majdan koło Bartnego i pod Żmigrodem doszło do starć Konfederatów z wojskami rosyjskimi.W Nowym Żmigrodzie na cmentarzu postawiono im pamiątkowy pomnik,a w południowej części regionu znajdziemy na cmentarzach groby konfederatów i upamiętniające je wzgórze Trzech Krzyży.W 1775 r.licznie zgromadzona tu szlachta witała wracającego z zagranicy ks.Karola Radziwiłła.Po Stadnickich dziedziczyli te dobra Wiśniowieccy i w końcu XVIII w.Radziwiłłowie,w XIX w.Bobowscy i Józef Zubrzycki.W czasie zaborów zaborcy zlikwidowali klasztor Dominikanów w Żmigrodzie oraz zastosowali represje względem księży za cesarza Józefa II(tzw.józefizm).W 1843 r.pożar ponownie zniszczył część Żmigrodu,w tym i kościół.Jesienią 1863 r.18-letni chłopcy ze Żmigrodu i z okolic uciekają z domu,m.in.Michał Siwiński wraz z kolegami Arteckim i Kollerem oraz Adolf Kłapkowski(1846-1932,zesłany na Sybir),którzy wstąpili do oddziału powstańczego,liczącego ok.1000 osób(głównie złożonego z byłych żołnierzy austriackich),z komendantem Chruściakiewiczem.Dowodzić nimi miał Zygmunt Jordan.Żmigrodzianie przedostają się przez granicę do zaboru rosyjskiego i walczą w powstaniu styczniowym,a potem dostają się do niewoli rosyjskiej.Na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie pochowany jest pochodzący z Harklowej,powstaniec i długoletni zesłaniec katorżnik Jan Siwiński oraz m.in.Adolf Kłapkowski.W 1878 r.odbyło się wydzielenie ze Starostwa krośnieńskiego Sądu Powiatowego w Żmigrodzie i przydzielenie go do Starostwa jasielskiego.W czasie I wojny światowej toczyły się tu walki.Tereny te zdobywali raz Rosjanie,a raz Austriacy.Cmentarz z I wojny światowej znajduje się w centrum cmentarza komunalnego Cmentarz wojenny nr 8 Nowy Żmigród.
II wojna światowa w Nowym Żmigrodzie
W czasie II wojny światowej i walk wrześniowych w 1939 r.słabo powiodło się 2.Batalionowi KOP z 2.Brygady Górskiej majora Jerzego Dembowskiego,wycofującemu się wzdłuż szosy Gorlice-Nowy Żmigród.Posiadał nieuzbrojoną kompanię roboczą i ewakuowanych cywilów,dlatego poniósł duże straty.Wielu żołnierzy dostało się do niewoli,a reszta,po wielogodzinnej walce,odchodząc w kierunku północno-wschodnim,przybyła pod Jasło o świcie 8 września 1939 r.Działała tu Placówka AK Żmigród"Zimorodek"z dowódcą sierżantem Józefem Przybyłowskim"Zdzisławem".25 kwietnia 1943 r.gestapowiec Wilhelm Schuhmacher na cmentarz do Nowego Żmigrodu sprowadził 16 kalekich Łemków,Romów,Żydów i ich rozstrzelał.Na wiosnę 1943 r.Eugeniusz Morawski"Jur"z Walaszkiem"Szczygłem"opracował szczegółowy plan likwidacji obsady posterunków w Nowym Żmigrodzie.Patrole AK Antoniego Zawadzkiego"Teresy"urządzały różne akcje,m.in.zlikwidowały ukraińskiego komendanta posterunku w Krempnej.20 kwietnia 1943 r.wykonano wyrok na niebezpiecznym konfidencie gestapo,winnym śmierci kilku Polaków w Nowym Żmigrodzie.20 maja 1943 r.patrol dyw.Franciszka Płonki"Kubackiego"powstrzymał przed nieograniczonym rekwirowaniem bydła,napadając na samochód starosty krośnieńskiego F.Heinischa i kierownika krośnieńskiej rzeźni,jadących na spęd bydła kontyngentowanego.Zabrano im samochód i broń.W ramach Akcji"Burza"patrol por.Edwarda Krajewskiego w nocy z 10 na 11 sierpnia 1944 r.zniszczył most drogowy nad Iwielką w Tokach i czołg.17 sierpnia 1944 r.zaatakowano Niemców,którzy zginęli.Wieźli na furmance sprzęt i broń.W Hałbowie,przy drodze do Krempnej,na południe od Nowego Żmigrodu,w pobliżu przystanku PKS Hałbów i przełęczy,w lesie znajduje się cmentarz z mogiłami.W lipcu 1942 r.hitlerowscy oprawcy zamordowali ok.1260 Polaków,głównie żydowskiego pochodzenia, z Nowego Żmigrodu i przywiezionych z Łodzi.O tym tragicznym wydarzeniu informuje tablica na pomniku w miejscu zbrodni.Niemcy część Żydów z Nowego Żmigrodu wymordowali na na miejscowym kirkucie,a pozostałych ok.500 wywieźli do obozu pracy w Płaszowie i do obozu zagłady w Bełżcu.Trzy dni później na polanie w Przeczycy,Niemcy rozstrzelali większość Żydów z getta w Jodłowej.W 1944 r.patrol Suskiego zaatakował pod górą Hałbów Niemców zdobywając broń.
Michał Sałustowicz,starosta jasielski,w sprawozdaniu z dnia 15 września 1945 r.napisał:
| Łysa Góra,Makowiska,Nienaszów i Nowy Żmigród zniszczone w prawie 100%,a na polach leży około 10000 trupów żołnierzy i osób cywilnych zabitych w czasie o przełamanie frontu,a pola zaminowane".Kościół,który był bogato wyposażony w dzieła sztuki,został zniszczony w czasie ostatniej wojny,a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy.Zniszczeniu uległ również piękny Rynek z drewnianymi domami z podcieniami. |
| Po roku 1944 rozpoczęły się represje na AK-owcach,których osadzano w więzieniach i w obozach,lub wywożono na Syberię. Tutaj działali rabini z dynastii sądecko-żmigrodzkiej:
|
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz