Przysucha

Miasto w województwie mazowieckim,w powiecie przysuskim,położone na krańcu Wzniesień Południowomazowieckich,w pobliżu rzeki Radomki.Historycznie leży w Małopolsce.Według danych z 31 grudnia 2010 roku,miasto miało 6154 mieszkańców.
Położenie
Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego,na południowym krańcu Równiny Radomskiej,ok.40 km na zachód od Radomia.W pobliżu miasta(przy granicy administracyjnej)przepływa rzeka Radomka.Historycznie leży w Małopolsce.Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12(Radom-Piotrków Trybunalski)(projektowana droga ekspresowa S12),a poza tym drogi do Klwowa,Szydłowca i Końskich.W miejscowości Skrzyńsko znajduje się stacja kolejowa Przysucha na linii z Radomia do Łodzi.
Historia
Toponimia
Przysucha wymieniana była jako osada nad rzeką Radomką powstała w bagnistej kotlinie,która często musiała być osuszana by móc stanowić miejsce zamieszkania.Przedrostek przy- formował nazwy miejscowości,więc Przysucha to tereny przy suchym,bezleśnym miejscu.
Wieś przed lokacyjna
Pierwsze wzmianki o miejscowości(jako Przesucha)pochodzą z 1415 i związane są z osobą Rafała,syna Warsza ze Skrzyńska.Jest on pierwszą występującą w źródłach osobą,która w swej tytulaturze używała zwrotu"z Przysuchy".Następna informacja na temat Przysuchy pochodzi z 1490.Wtedy to niejaki Paweł z Przysuchy nabył 4 łany kmiece w Wielkim Skrzynnie.Wiadomo,że w 1508 i 1509 Przysucha należała do rodu Morsztynów,a w 1510 jej właścicielem był Męcina z Przysuchy.W tymże roku wieś liczyła sześć zagród na sześciu łanach.W Przysusze znajdowała się wówczas karczma,a nieopodal pracowała kuźnica na 3 koła"koneczne".Na początku XVI w.Przysucha należała do parafii Skrzyńsko,na rzecz której oddawano dziesięcinę w wysokości 3 grzywien.W 1526 istniała kuźnica o 2 kołach i młyn o 1 kole,a dziesięcina oddawana była z pięciu i pół łanu.
Lokacja miasta
11 grudnia 1710 przywilej królewski,wydany dla Antoniego Czermińskiego herbu Wieniawa przez Augusta II Mocnego,zezwala na osadzanie się rzemieślników,także zagranicznych i odbywanie targów.Żona Czermińskiego,Zofia,była wdową pod Jakubie Gabbonim,dzierżawcy zakładów samsonowskich przejętych w 1718 przez biskupów krakowskich i miała w Przysusze powstać manufaktura konkurującą z zakładami w Samsonowie.Spiętrzono wody Radomki i utworzono 9 stawów,z których woda napędzała maszyny kuźnic,papierni,młynów do mielenia rud,szabelni,a także tartaku i olejarni.W 1714 król zezwolił na powstawanie cechów rzemieślniczych i odbywanie się targów dwa razy w tygodniu(soboty i niedziele).Wkrótce po tym napływający rzemieślnicy niemieccy(głównie z Saksonii i Śląska)założyli miasto zwane Czermnem.Osada posiadała rynek,znajdujący się dziś na placu Kard.Wyszyńskiego.W 1723 w Przysusze zlokalizowano żydowskie miasto o charakterze handlowo-usługowym(był to ważny ośrodek chasydyzmu).Dopiero w 1745 na tereny dzisiejszej Przysuchy zaczęła sprowadzać się ludność katolicka.W 1728 roku zmarł Antoni Czermiński,zaś dobra przysuskie przypadły wdowie po nim Mariannie Ewie z Krasickich,która około 1738 wyszła ponownie za mąż za Jana Dembińskiego.Jan,a od 1754 jego spadkobierca Franciszek,wspierali rozwój przemysłu w swoich włościach.W latach siedemdziesiątych XVIII w.osada posiadała wielkie piece hutnicze,rurarnię,tartak,młyny i papiernię.Na rok 1777 w Przysusze istniało 39 domów niemieckich,85 żydowskich i 29 polskich.Dzielnica polska,zwana Urszulinem na cześć Urszuli Dembińskiej z Morsztynów,żony Franciszka,posiadała podobnie jak dzielnica niemiecka i żydowska oddzielne prawa miejskie.W roku 1777 zmarł Franciszek Dembiński,zaś dobra przejął dziedzic Ignacy.Ignacy był żonaty trzykrotnie,ale doczekał się tylko córek,z których Amelia otrzymała w wianie Przysuchę.
Okres zaborów
Upadek Rzeczypospolitej był także upadkiem Przysuchy.Pomimo przynależności do Księstwa Warszawskiego,a od 1815 do Królestwa Polskiego,Przysucha traciła znaczenie,głównie przez zależność miasta od dworu,odebranie wielu praw mieszczanom a częściowo przez przemarsze wojsk austriackich podczas powstania kościuszkowskiego.Wydobycie i wytop niskoprocentowej rudy żelaza(16%-18%),występującej w okolicy miasta przestawał się opłacać.W 1825 roku Amelia Dembińska wyszła za mąż za Ludwika Dembińskiego herbu Nieczuja(inna rodzina Dembińskich).Dembińscy herbu Nieczuja gospodarzyli w Przysusze aż do 1945 roku,wybudowali tu m.in.dwór,obecnie muzeum.
Dwudziestolecie międzywojenne
Lekkie ożywienie przemysłu poprawiło trochę sytuację w regionie.Duży rozwój nastąpił jednak w dziedzinie kultury i edukacji za sprawą otwarcia Szkoły Spółdzielczej i Podstawowej.Ludność miasta w roku 1939 wynosiła 4850 mieszkańców z czego Żydzi stanowili 2980 osób.

II wojna światowa
6 września 1939 na Przysuchę spadły bomby i zniszczyły ponad 70 domów i budynki folwarku.W czasie wojny Niemcy założyli getto,w którym umieszczono ponad 5000 Żydów większość wywieziono do obozu w Treblince.Lasy Przysuskie były areną bardzo zaciekłych walk partyzanckich.Stacjonowały tam oddziały mjr.Hubala,Inspektoratu Piotrkowskiego i 72 pp Ziemi Radomskiej.Wielokrotne akcje partyzanckie zadawały Niemcom ogromne straty,np.podczas walk w Stefanowie,6 września 1944,Niemcy stracili 140 żołnierzy a 230 odniosło rany.

Rozwój w PRL
17 stycznia 1945 wojska radzieckie przybyły do Przysuchy.W pierwszych miesiącach oszacowano liczbę ludności na poziomie 1500 osób głównie rzemieślników,handlarzy i rolników.W roku 1956 Przysucha stała się siedzibą powiatu.Prawa miejskie odzyskała w 1958.W okresie istnienia powiatu wybudowano kopalnie gliny,zakład ceramiczny,zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego,odlewnię żeliwa i zakład krawiecki.
Po 1989
Po prywatyzacji większości zakładów na terenie miasta,zaczęły się przekształcenia.Masowe zwolnienia z zakładów pracy i wysokie bezrobocie czyniły Przysuchę mało atrakcyjną.Członkostwo w UE było impulsem do wolnego rozwoju.

Kalendarium
1415 pierwsze wzmianki o miejscowości
1710 prawa miejskie
1713 powstał ośrodek górniczo-hutniczy eksploatujący okoliczne złoża rud żelaza
1795 miasto pod zaborem austriackim
1809 miasto w Księstwie Warszawskim
1815 w Królestwie Polskim
1870 utrata praw miejskich
1956 Przysucha została siedzibą powiatu
1958 ponowne nadanie praw miejskich
Historia Żydów w Przysusze
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Przysusze już w 1713,a więc zaraz po nadaniu praw miejskich.Powstała osobna dzielnica żydowska z własnym Rynkiem Żydowskim.Wówczas też zbudowano synagogę i kirkut.Rozkwit kahału nastąpił w I połowie XIX wieku(75% Żydów w miasteczku).Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły,za sprawą dwóch cadyków:Jakowa Icchaka Rabinowicza(Świętego Żyda) i od 1813 jego następcy,Symcha Bunina Buncharda.Święty Żyd,był sławny na całą Rzeczpospolitą,a legenda otoczyła go już za życia.Miał wielu sławnych uczniów,stworzył centrum myśli chasydzkiej,które następnie przeniosło się do Aleksandrowa,Kocka i Góry Kalwarii.W jego ohelu składano niezliczone kwitłech z prośbami,a rabin Szejn(ur.1870)z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu Świętego Żyda.W roku 1939 mieszkało w Przysusze około 2500 Żydów.15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli tu getto.Uwięzili w nim około 5 tys.osób z Przysuchy,a także z Przytyka i Płocka.W dniach 27-31 października wszystkich wywieźli do obozu zagłady w Treblince.
Urodzeni w Przysusze

• Oskar Kolberg,polski etnograf,folklorysta i kompozytor,
• Jakub Izaak Rabinowicz,zwany Świętym Żydem,rabin chasydzki,
• Franciszek Czubalski,polski lekarz fizjolog.

Zabytki

• Klasycystyczny kościół parafialny św.Jana Nepomucena i św.Ignacego Loyoli z lat 1780-1786
• Synagoga klasycystyczna z końca XVIII wieku,
• Zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
• Dwór Dembińskich z XIX wieku Muzeum im.Oskara Kolberga
• Pierwsza szkoła spółdzielcza w Polsce
• Zabytkowy pomnik upamiętniający żołnierzy polskich na placu im.Oskara Kolberga
• Cmentarz żydowski

Gospodarka
Przysucha stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie.Na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego,specjalistycznej opieki zdrowotnej,kultury,otoczenia biznesu(banki) i administracji(m.in.instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu).Miasto posiada w skali lokalnej znaczący potencjał gospodarczy.
Czynniki decydujące o atrakcyjności lokalizacyjnej miasta dla różnych funkcji są zróżnicowane:

• lokalizacja przy drodze krajowej Nr 12 Lublin Piotrków Trybunalski,potencjał ludnościowy,zasoby gruntów i obiektów do wykorzystania na cele inwestycyjne,istniejąca infrastruktura techniczna oraz otoczenie biznesu,zasoby naturalne predysponują ośrodek do lokalizacji na jego obszarze funkcji produkcyjnych i usługowych;
• lokalizacja w rejonie lasów przysusko-szydłowieckich,walory środowiska kulturowego,istniejące instytucje kultury oraz infrastruktura turystyki i rekreacji,dobra dostępność komunikacyjna stanowią podstawę do rozwoju funkcji turystyki i wypoczynku;
• funkcje administracyjne,dobre powiązanie komunikacyjne z obszarem powiatu,znikoma konkurencja innych ośrodków miejskich o znaczeniu lokalnym,wzrastające wymagania w zakresie dostępu ludności do usług predysponują miasto do rozwoju funkcji obsługi ludności.

Oświata i edukacja
W Przysusze funkcjonują:
przedszkola:

• Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Przysusze

szkoły podstawowe:

• Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 1 w Przysusze
• Zespół Placówek Oświatowych w Przysusze

gimnazja:

• Publiczne Gimnazjum w Przysusze

szkoły ponadgimnazjalne:

• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 1
• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 2

Kluby sportowe:

• MKS Oskar
• UKS Tempo Przysucha(siatkówka)

Kościoły i związki wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki
• Parafia św.Jana Nepomucena w Przysusze(erygowana 1779)
• Parafia Miłosierdzia Bożego w Przysusze(erygowana 1989)
• Świadkowie Jehowy zbór z Salą Królestwa

Ciekawostki

• W okresie międzywojennym,przez około 30 miesięcy,mieszkała tu Loda Halama,żona hrabiego Andrzeja Dembińskiego,która po śmierci drugiego męża zrobiła karierę w Szwajcarii,Wielkiej Brytanii i Hollywood.
• Z przysuskiej gminy żydowskiej wywodził się Caspar Weinberger były sekretarz stanu ds.obrony w rządzie USA.