Jan Amor Tarnowski

Herbu Leliwa,łacińska forma nazwiska Joannes Tarnovius,(ur.1488 w Wiewiórce,zm.16 maja 1561 tamże)pamiętnikarz,teoretyk wojskowości,mówca,kasztelan krakowski od 1536,wojewoda krakowski od 1535,wojewoda ruski od 1527,kasztelan wojnicki od 1522,starosta sandomierski,lubaczowski,stryjski,chmielnicki,w latach 1527-1533,1539-1546,1547-1551,1554-1555 i 1557-1559 dzierżył buławę hetmana wielkiego koronnego.
Życiorys
Jan Tarnowski,syn Jana Amora Iuniora i Barbary z Rożnowa,wnuczki Zawiszy Czarnego,pochodził z wpływowej szlacheckiej rodziny Leliwitów Tarnowskich posiadającej status senatorski.Wychowywał się na dworach kardynała Fryderyka Jagiellończyka oraz królów Jana Olbrachta,Aleksandra i Zygmunta Starego.Otrzymał wszechstronne,klasyczne,humanistyczne wykształcenie,także militarne.W 1501 przyjechał na sejm do Piotrkowa jako dworzanin królewski.W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1507-1508 jako rotmistrz dowodził zacieżną chorągwią jazdy.Swój chrzest bojowy przeszedł w wieku dwudziestu dwóch lat pod okiem hetmana Konstantego Ostrogskiego.Brał także udział w wyprawie do Mołdawii w 1512 gdzie dowodził chorągwią jazdy.W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522 na czele hufca ochotniczego wziął udział w bitwie pod Orszą.W latach 1517-1521 by dopełnić swe wykształcenie podjął zwyczajową podróż po świecie.Odwiedził Bliski Wschód,w tym Syrię,Palestynę,Egipt,Grecję,Turcję i oczywiście Ziemię Świętą.W 1518 pasowany został w Jerozolimie na rycerza jerozolimskiego.Zwiedził także Zachodnią Europę.W Portugalii król Manuel I Szczęśliwy,pasował go na rycerza.Tarnowski wziął udział w wyprawie przeciwko Maurom.Uczestniczył w wojnie polsko-krzyżackiej 1519-1521 m.in.w czasie oblężenia Królewca w 1520 roku.Jako zwolennik koalicji antytureckiej wziął udział w wojnie habsbursko-tureckiej w roku 1521.W 1524 w potyczce pod Lwowem rozbił zagon turecki.W 1528 na swoim zamku w Tarnowie gościł przez pół roku wygnanego króla Węgier,Jana Zápolyę.W 1531 był autorem świetnego zwycięstwa w bitwie pod Obertynem w wojnie z hospodarem mołdawskim Piotrem Rareszem.W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1534-1537 dowodził w 1534 polsko-litewską wyprawą na Moskwę.Wsławił się wówczas zdobyciem Homla i oblężeniem i zdobyciem Staroduba(1535).W 1538 roku,w czasie wojny z Mołdawią,oblegał zamek w Chocimiu.W polityce wewnętrznej cieszył się popularnością wśród szlachty jednak sprzeciwiał się wzrostowi przywilejów szlacheckich.Był zwolennikiem prowadzenia aktywnej polityki militarnej i ekspansji nie na Węgrzech,jak stronnictwo narodowe,lecz zgodnie z tradycją rodzinną nad dolnym Dunajem przeciwko Turcji(jego dwaj stryjowie zginęli w Bitwie pod Warną).Wielka ambicja i z trudem zdobywane zaszczyty spowodowały,że stał się drażliwy i opozycyjnie nastawiony do dworu królewskiego.Pomimo tego jednak,że niezbyt dobrze rozumiał się z Zygmuntem Starym i królową Boną to w czasie tzw.wojny kokoszej stanął przy królu.W polityce był stronnikiem Habsburgów,często wbrew interesom Rzeczypospolitej(np.napad na Oczaków w 1545 r.)Lepsze stosunki miał z jego synem,królem Zygmuntem II Augustem,wsparł go w trudnej sytuacji związanej z jego związkiem z Barbarą Radziwiłłówną.Jego przeciwnikiem politycznym i osobistym był jego siostrzeniec Piotr Kmita.Był znakomitym administratorem,nie tylko budżetu hetmańskiego lecz także swych prywatnych dóbr,a także mecenasem literatury.Należał do Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie.
Twórczość
Jan Tarnowski był autorem dzieła Consilium rationis bellicae(Rada sprawy wojennej,1558),które było wykładnią współczesnej,polskiej techniki wojskowej.Na książce tej wychowały się kolejne generacje dowódców wojskowych Rzeczypospolitej.Dokonał także kompilacji pt.Ustawy prawa ziemskiego polskiego,dla pamięci lepszej krótko i porządnie z statutów i z konstytucyj zebrane,z przydatkiem:O obronie koronnej i o sprawie i powinności urzędników wojennych,Jego M.Pana Jana Tarnowskiego niekiedy kasztelana krakowskiego etc.etc.temi czasy rycerskiemu stanowi barzo potrzebne.Był również autorem dziennika podróży do Ziemi Świętej:Terminatio ex itinerario Illustris et Magnifici Domini Joanis Comitis in Tarnow Castellani Cracoviensis Supremi exercituum Regni Poloniae Ducis,Venetiis ad Terram Sanctam proficientis(Tytuł przydany później i przez kogo innego)Jan Kochanowski jego osobie poświęcił pieśń O śmierci Jana Tarnowskiego.
Ważniejsze dzieła

• Terminatio ex itinerario,fragmenty ogł.K.Hartleb"Itinerarium J.Tarnowskiego z pobytu w Ziemi Św.z r.1518",Kwartalnik Historyczny 1930;rękopis:Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza nr 33,r.1518,(dziennik podróży do Ziemi Świętej w roku 1517;cz.1 po łacinie,cz.2 po polsku)
• Pouczenie hetmana podskarbiemu koronnemu dane,powst.1528,ogł.S.Kutrzeba"Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku",Kraków 1939,PAU Archiwum Komisji Historii Wojskowej nr 3,s.38-39
• 4 mowy z roku 1537,przytacza S.Orzechowski Annales,Dobromil 1611 i wyd.następne
• 2 mowy(pt.Głos...miany...na sejmie piotrkowskim 1548 roku;Mowa...na sejmie lubelskim 1554 miana),wyd.A.Małecki"Wybór mów staropolskich",Kraków 1860,Biblioteka Polska,seria V,zeszyt 6-8,s.33-34
• Consilium rationis bellicae,Tarnów 1558,drukarnia Łazarz Andrysowic;przedr.M.Malinowski Stanisława Łaskiego,wojewody sieradzkiego,prace naukowe i dyplomatyczne,Wilno 1864,s.173-249;wyd.homograficzne A.Piliński,Poznań 1879;pt."Zasady sztuki wojskowej",Lwów 1882,Biblioteka Mrówki nr 147,(traktat w języku polskim o sztuce wojennej;przeróbka pt.O obronie koronnej)
• Artykuły wojenne,ogł.I.Polkowski"Sprawy wojenne króla Stefana Batorego.Dyjaryjusze,relacyje,listy i akta z lat 1576-1586",Kraków 1887,Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia,t.11,s.240 nn.tu m.in.Oprawianie zamków albo miast,powst.przed 1561;przedr.S.Kutrzeba"Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku",Kraków 1939,PAU Archiwum Komisji Historii Wojskowej nr 3,s.313-319;obszerne fragmenty przedr.Z.Spieralski"Polska sztuka wojenna w latach 1454-1562",Warszawa 1958,Wypisy Źródłowe do Historii Polskiej Sztuki Wojennej,zeszyt 4,Prace Komisji Wojskowo-Historycznej MON,seria Popularna,s.107-111,(autorstwo prawdopodobne zdaniem S.Kutrzeby)
• De bello cum iuratissimis Christianae fidei hostibus Turcis gerendo disputatio sapientissima,Würzburg 1595,drukarnia G.Fleichsamnn,(wyd.J.G.Schedius wraz z objaśnieniami;dysputacja spisana przez Jana Strasiusa w roku 1552 i dedykowana Karolowi V);wyd.następne:Selectissimarum orationum et consultationum de bello Turcico variorum et diversorum auctorum libri XIV,Frankfurt 1598-1599;także wyd.2,t.4,cz.2,Lipsk(1595),s.1-17;Conring De bello contra Turcas gerendo,1664,(zdaniem Z.Spieralskiego jest ono dziełem J.Strasiusa,wysłannika Karola V,spisanym na podstawie rozmów z Tarnowskim)
• O obronie koronnej i o sprawie i powinności urzędników wojennych,Kraków 1579,drukarnia Łazarzowa(wyd.wraz z:Ustawy prawa ziemskiego polskiego...utworem przypisywanym Janowi Palczowskiemu);przedr.:M.Malinowski Stanisława Łaskiego,wojewody sieradzkiego,prace naukowe i dyplomatyczne,Wilno 1864,s.173-249;wyd.K.j.Turowski,Kraków 1858,Biblioteka Polska,zeszyt 133-134,(przeróbka utworu De bello cum...Turcis gerendo...)
• Kronika polska,utwór zaginiony.

Wydanie zbiorowe

• Dzieła,wyd.K.J.Turowski,Kraków 1858,Biblioteka Polska,zeszyt 167,(zawartość:Consilium rationis bellicae,De bello cum...Turcis gerendo...)

Listy i materiały

• Listy z lat 1530-1534 do:Albrechta księcia pruskiego,królowej Bony,J.Dantyszka,Maurycego Ferbera biskupa warmińskiego,Ferdynanda króla czeskiego i węgierskiego,M.Nipszyca,Zygmunta Starego i in.wyd.Acta Tomiciana,t.12(1906)t.16,cz.1-2(1961)passim.
• Odpowiedź na list P.Tomickiego,wysłana na ręce Pawła Krassowskiego,dat.w Krakowie 31 marca 1533,wyd.A.Przezdziecki Jagiellonki polskie XVI w.t.5,Kraków 1878,Dod.s.4-8(pod r.1526);W.Pociecha Acta Tomiciana,t.15(1957),s.233-236,nr 163
• Do Ferdynanda I,dat.w Dukli 30 listopada 1534,oraz jego odpowiedź,dat.w Wiedniu 15 grudnia 1534;fragm.pierwszego listu ogł.W.Pociecha"Królowa Bona(1494-1557).Czasy i ludzie Odrodzenia",t.4,Poznań 1958,Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,Wydział Historii i Nauk Społecznych,s.375,przyp.118;rękopis w Haus-,Hof-und Staatsarchiv w Wiedniu,sygn.Polonica fasc.II(1533-1534),fol.46-47,51
• List do Ferdynanda I,dat.26 sierpnia 1542;rękopis w Haus-,Hof-und Staatsarchiv w Wiedniu,sygn.Polonica fasc.II(1533-1534),fol.181-182,(wiadomość podaje K.Dobrowolski"Zagadnienie metodologii nauki w Polsce epoki Odrodzenia",Odrodzenie w Polsce.Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r.t.2:Historia nauki,cz.1,Warszawa 1956,s.264,przyp.77
• Korespondencja z księciem pruskim Albrechtem z lat 1544-1546,wyjątki wyd.W.Bogatyński"Hetman Tarnowski.1488-1561",Przegląd Polski 1913,t.189,s.200 nn.odb.Lwów 1914;rękopisy znajdowały się w Archiwum w Królewcu
• List do S.Hozjusza,dat.w Sandomierzu 5 marca 1549;od S.Hozjusza,dat.:25 maja 1555 i 18 października 1556;wyd.F.Hipler,W.Zakrzewski"Stanislai Hosii...epistolae",t.1,Kraków 1879,Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia,t.4,nr 312;t.2,Kraków 1886-1888,nr 1408,1681
• Do Zygmunta Augusta,dat.w Wiewiórce 24 stycznia 1556;do Jana Przerembskiego,dat.w Wiewiórce 24 stycznia 1556;wyd.Kwartalnik Naukowy,t.3(1836),s.336-341
• Do H.Bullingera,dat.w Tarnowie 12 maja 1559;do duchownych miasta Zurychu,dat.w Tarnowie 13 maja 1560;od C.Curiona,dat.w Bazylei w sierpniu 1555;wyd.T.Wotschke"Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen",Archiv f.Reformationsgeschichte,Ergänzungsband 3(1908),s.31-32,91,103-107
• Korespondencja z J.Kalwinem z lat 1555-1560,wyd.W.Baum,E.Cunitz,E.Reuss"Joannis Calvini Opera",t.15-18,Brunszwik 1876-1877,Corpus Reformatorum,t.43-46
• Do J.Kalwina,dat.w Tarnowie 3 marca 1560,wyd.S.Kot"J.Tarnowskiego zerwanie z Kalwinem",Reformacja w Polsce 1921,s.66
• Listy z lat 1514-1533 od:Franciszka de Frangepanibusa arcybiskupa,A.Krzyckiego,Hieronima Łaskiego wojewody sieradzkiego,Jana Statiliusa prepozyta budeńskiego,P.Tomickiego,Zygmunta Starego;wyd.Acta Tomiciana,t.3(1853)t.16,cz.1-2(1961)passim.
• 3 listy do Zygmunta Herbersteina,rękopis;Nemzeti Muzeum w Budapeszcie,sygn.Fol.Lat.258,(wiadomość podają K.Lepszy,J.Tazbir"Poszukiwania naukowe na Węgrzech",Kwartalnik Historyczny 1957,nr 2
• Od S.Orzechowskiego,dat.:w Sanoku 26 maja 1548;(w Lścinie)28 lutego 1551;wyd.J.Korzeniowski"Orichoviana",t.1,Kraków 1891,BPP nr 19,s.118-120,360-365
• Deklaracja podatkowa z 31 października 1552,wyd.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900,s.95
• Dokumenty dot.spraw majątkowych,listy w rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej,nr:154,1140 i w Archiwum w Królewcu.

Utwory o autorstwie niepewnym

• Rada sprawy wojennej,powst.najprawdopodobniej zimą 1555/1556,wyd.w:Collectanea vitam resque gestas J.Zamoiscii...illustrantia,wyd.A.T.Działyński,Poznań 1861,s.233-265;przedr.Zamość 1937,(S.Herbst przeczy autorstwu J.Zamoyskiego;za autora uważa J.Tarnowskiego;twierdzi też,że utwór jest inną redakcją traktatu z roku 1558,)
• Króla Zygmunta Augusta porządek praw rycerskich wojennych,powst.1557,ogł.S.Kutrzeba"Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku",Kraków 1939,PAU Archiwum Komisji Historii Wojskowej nr 3,s.38-39,podobiznę autografu(fragmenty listu)podał H.Biegeleisen Ilustrowane dzieje literatury polskiej,t.3,Wiedeń(1901),s.125.

Przodkowie
Jan Amor Tarnowski jest w szóstym pokoleniu potomkiem z linii męskiej Spycimira Leliwity.

1. Jan Amor Tarnowski herbu Leliwa,hrabia Świętego Imperium Rzymskiego
2. Jan Amor Iunior Tarnowski herbu Leliwa
3. Jan z Tarnowa herbu Leliwa
4. Jan z Tarnowa herbu Leliwa
5. Rafał z Tarnowa herbu Leliwa
6. Spycimir z Tarnowa,Dębna,Piasku,Melsztyna,komes herbu Leliwa,pierwotnie Lubomla