Szymon Starowolski

Inna forma nazwiska Starovolscius(ur.1588 w Starej Woli na Polesiu,zm.przed 6 kwietnia 1656 w Krakowie)polihistor,preceptor w domach magnackich I Rzeczypospolitej,ksiądz katolicki,kantor tarnowski,kanonik krakowski,polski historyk i pisarz polityczny epoki baroku.
Życie
Przyszedł na świat w Starowoli(lub Starej Woli koło Prużany w zachodniej części ówczesnego Wielkiego Księstwa Litewskiego).Był synem bojara Bazylego Starowolskiego i Zofii z Zaranków.Najprawdopodobniej był bojarem bezherbowym,gdyż siedemnastowieczny historyk Wespazjan Kochowski pisał o ojcu kanonika szczycił się znakomitą rodziną raczej niż herbem szlacheckim.Natomiast historycy Szymon Okolski i Kasper Niesiecki przypisywali mu wprawdzie herb,ale nie byli zgodni co do klejnotu i wymieniali zarówno Leliwę jak i herb Łodzia.Natomiast Kasper Siemek pisał wprost o jego pochodzeniu plebejskim.W latach 1612-1618 studiował i ukończył studia na Akademii Krakowskiej.Otrzymał tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych.Wykładał w klasztorze cystersów w Wąchocku.Był dworzaninem u kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego,a w latach 1620-1621 sekretarzem Jana Karola Chodkiewicza,z którym uczestniczył w bitwie pod Chocimiem.Pracował także jako preceptor(nauczyciel)synów magnackich i wielokrotnie wyjeżdżał z nimi poza granice Rzeczypospolitej.Wraz z Januszem i Konstantym Ostrogskimi zwiedził Niemcy,Niderlandy,Francję i Włochy.Podróżował również ze Stefanem Potockim i Aleksandrem Koniecpolskim.W 1639 za namową biskupa Jakuba Zadzika przyjął święcenia kapłańskie i za jego poparciem został kantorem tarnowskim.W latach 1652-53 przebywał w Rzymie.W 1655 r.został kanonikiem krakowskim.Gdy 19 października 1655,w czasie potopu,król szwedzki Karol Gustaw wkroczył do Krakowa po trwającym ponad 2 tygodnie oblężeniu,to właśnie Starowolski był przewodnikiem króla po katedrze wawelskiej.Opiekę nad katedrą zlecili mu,na posiedzeniu 17 września,członkowie kapituły(6 prałatów i 30 kanoników)z biskupem Piotrem Gembickim na czele.Sami zmuszeni byli uciekać z miasta.Zmarł na początku kwietnia 1656.
Twórczość
Był bardzo płodnym pisarzem,pozostawił po sobie ponad 70 dzieł,głównie po łacinie.Część z nich doczekała się tłumaczenia na polski.
Ważniejsze dzieła

• De rebus Sigismundi Primi...gestis(biografia Zygmunta Starego),Kraków 1616,drukarnia M.Jędrzejowczyk,(dzieło skonfiskowane przez cenzurę Akademii Krakowskiej;według H.Barycza konfiskata dot.innego utworu Starowolskiego,prawdopodobnie jakiegoś paszkwilu czy pamfletu,do dziś niezachowanego),przekł.polski:L.Janiszewski,rękopis:Biblioteka Jagiellońska nr 276
• Pobudka albo rada na zniesienie Tatarów perekopskich,Kraków 1618,drukarnia M.Jęrzejowczyk;wyd.następne:Kraków 1671;wyd.K.J.Turowski,Kraków 1858,Biblioteka Polska,seria III,zeszyt 36
• Penu historicum,Wenecja 1620,drukarnia D.Zenaria;wyd.następne:Rzym 1653
• O staciej żołnierz z theologiem i prywat,brak miejsca wydania 1624(według M.Wiszniewskiego 1623);wyd.następne pt.Rozmowa żołnierza z plebanem o stacją,Kraków 1624(razem z Prywat Polską kieruje)
• Prywat Polską kieruje,Kraków 1624(razem z O staciej żołnierz z theologiem i prywat);wyd.następne przy:Respons na Respons Anonima jednego przeciwko Duchownym podrzucony,brak miejsca wydania(po 1635);wyd.zmienione pt.Prywat Polską kieruje.Po nim stateczny sługa Rzeczypospolitej następuje,brak miejsca wydania 1649
• Poprawa niektórych obyczajów polskich potocznych,Kraków 1625,drukarnia F.Cezary(2 odbicia);wyd.następne:Kraków 1628,(według Estreichera przeróbka utworu J.Januszewskiego Cenzor obyczajów niektórych potocznych...Kraków 1607 lub też traktatu jemu przypisywanego pt.Paradoxa koronne;niektóre rozdziały weszły bez zasadniczych zmian do dzieła Reformacja obyczajów polskich)
• Scriptorum Polonicorum Hekatontas,seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae,Frankfurt 1625,nakł.J.de Zetter;wyd.następne:rozszerzone Wenecja 1627;Frankfurt 1644(nieznany Estreicherowi;egz.znajdował się w Bibliotece Baworowskich;inny egz.znajduje się w Bibliothèque Nationale w Paryżu);por.S.Wędkiewicz"Copernic et la Pologne.I.La Fortune de Copernic en Pologne",Études Coperniciennes,t.1,Paryż 1958(Bulletin de l' Académie Polonaise des Sciences et des Lettres.Centre Polonais des Recherches Scienfifiques de Paris,nr 13/16,1955/1957,s.9,przyp.5);przekł.polski i oprac.krytyczne J.Starnawski Setnik pisarzy polskich,niewydany,(pierwsza próba historii literatury polskiej)
• Votum o naprawie Rzeczypospolitej(wiersz),brak miejsca wydania 1625(drukarnia M.Jędrzejowczyk);fragmenty przedr.H.Juszyński Dykcjonarz poetów polskich,t.2,Kraków 1820,s.208;Z.Sadowski Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy XVII wieku,Warszawa 1959
• De claris oratoribus Sarmatiae,Florencja 1628,drukarnia Z.Pignonio;przedr.W.Mitzler de Kolof Acta litteraria Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae. Trim 2,Warszawa 1756 i odb.Warszawa 1758
• Declamatio contra obtrectatores Poloniae,Kraków 1631,drukarnia M.Jędrzejowczyk)
• Sarmatiae Bellatores,Kolonia 1631,drukarnia H.Critius
• Polonia,Kolonia 1632,drukarnia H.Critius(F.Bielak podaje:Kolonia 1627);wyd.następne:Gdańsk 1652;brak miejsca wydania 1656;Gdańsk 1669(edycja wątpliwa);przedr.w zbiorach zobacz Estreicher XXIX,201;przekł.polski W.F.Gołębiowski pt.Opisanie Królestwa Polskiego za czasów Zygmunta III,Wilno 1765;Polska albo opisanie Królestwa Polskiego,z języka łacińskiego przełożył,wstępem i komentarzem opatrzył Antoni Piskadło,W Krakowie 1976
• Accessus ad iuris utriusque cognitionem,Rzym 1633,drukarnia Watykańska;wyd.następna:Rzym(edycja nieznana);Kraków 1634;Kraków 1638(wraz z Commentarius in IV libros...)
• Stacje żołnierskie,Kraków 1636,drukarnia F.Cezary;wyd.następne:Lublin 1638
• Commentarius in IV libros institutionum iuris civilis,Kraków 1638,drukarnia F.Cezary(wraz z Accessus ad iuris...)wyd.następne:Rzym 1646
• Institutorum rei militaris libri VIII,Kraków 1639,drukarnia K.Schedel;wyd.następne:Kraków 1640;Amsterdam 1641;Florencja 1646
• Laudatio Almae Academiae Cracoviensis,Kraków 1639,drukarnia K.Schedel
• Wielkiego Korabiu wielki sternik przewielebny...Jakub Zadzik,biskup krakowski,Kraków 1642,drukarnia K.Schedel;wyd.następne:przy:Arka Testamentu...cz.2,zob.Arka Testamentu...wyd.K.J.Turowski,Kraków 1859,Biblioteka Polska,seria IV,zeszyt 49
• Braterskie napomnienie ad dissidentes in religione,brak miejsca wydania(1644);wyd.następne:brak miejsca wydania 1646(razem z Prawdziwe objaśnienie...)
• Dyskurs o monecie(Kraków 1645),przedr.Z.Sadowski Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy XVII wieku,Warszawa 1959
• Świątnica Pańska,zamykająca w sobie kazania na uroczystości świąt całego,Kraków 1645,drukarnia K.Schedel;wyd.następne:Kraków 1682(według Korbuta 1649)
• Prawdziwe objaśnienie Braterskiego napomnienia ad dissidentes in religione przed dwiema laty wydanego,brak miejsca wydania 1646(wraz z Braterskie napomnienie...)przedr.przy:Prawa i wolności dysydentom...w Koronie Polskiej i W.X.L.służące,brak miejsca wydania 1767
• Dwór cesarza tureckiego i rezydencja jego w Konstantynopolu,Kraków 1646,drukarnia F.Cezary;wyd.następne:Kraków 1647;Kraków 1649;Kraków 1665;Kraków 1695;Kraków 1701;Kraków 1715;Wilno 1844;wyd.K.J.Turowski,Kraków 1858,Biblioteka Polska,seria III,zeszyt 38;przekł.rosyjski:do końca XVII w.5 razy(wiadomość podają:Estreicher XXXIX,190;I.J.Kraczkowski Oczerki po istorii russkoj arabistiki,Moskwa 1952);wydano m.in.:Moskwa 1678;Petersburg 1883
• Prawy rycerz,Kraków 1648,drukarnia F.Cezary(...przydana jest Zgoda i Satyr J.Kochanowskiego);wyd.K.J.Turowski,Kraków 1858,Biblioteka Polska,seria III,zeszyt 36;fragm.podał K.Niesiołowski Otia publica...(Pińsk)1743,s.388-396
• Robak sumnienia złego człowieka,powst.1648,wyd.brak miejsca i roku wydania(drukarnia Ł.Kupisz,2 odbicia);wyd.następne:brak miejsca i roku wydania;pt.Wady staropolskie,Kraków 1853;fragmenty przedr.M.Piszczkowski"Obrońcy chłopów w literaturze staropolskiej",Kraków 1948,Biblioteka Arcydzieł Poezji i Prozy nr 54;także wyd.2 Kraków 1951
• Rozmowa księdza plebana z żołnierzem zwróconym z wojny kozackiej w r.1648,brak miejsca i roku wydania
• Zguba ojczyzny stacje,powst.po 15 sierpnia 1649,wyd.Kraków,brak roku wydania,drukarnia F.Cezary
• Arka Testamentu zamykająca w sobie kazania niedzielne całego roku na dwie części rozdzielone,cz.1,Kraków 1648(w rzeczywistości,najprawdopodobniej 1645-1650),drukarnia K.Schedel;cz.2,Kraków 1649,drukarnia K.Schedel(tu razem z Wielkiego Korabiu...)
• Reformacja obyczajów polskich,brak miejsca i roku wydania(według F.Bielaka i Estreichera,ok.1650);wyd.następne rozszerzone:brak miejsca wydania(1655);Warszawa 1692;wyd.A.Wiśniewski Rozmowy w ciekawych i potrzebnych...materiach,t.2,Warszawa 1761;wyd.K.J.Turowski,Kraków 1859,Biblioteka Polska,seria IV,zeszyty:47-49;fragmenty przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;B.Baranowski,W.Lewandowski,J.S.Piątkowski Upadek kultury w Polsce w dobie reakcji katolickiej 17-18 w.Wypisy źródłowe,Warszawa 1950;J.Górski,E.Lipiński"Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI i XVII wieku.Wybór pism",Warszawa 1958,Historia Polskiej Myśli Społeczno-Ekonomicznej,s.195-226,(wiadomość o przekł.łacińskich obecnie nieznanych zob.Estreicher XXIX,205),porównaj:Poprawa niektórych...
• Lament utrapionej Matki Korony Polskiej...brak miejsca i roku wydania(według Estreichera ok.1650;według A.Kaweckiej-Gryczowej 1655);wyd.następne:brak miejsca i roku wydania(Częstochowa 1793);wyd.K.J.Turowski,Kraków 1859,Biblioteka Polska,seria IV,zeszyt 48
• Epitome conciliorum tam generalium,quam provincialium in graeca et latina Ecclesia celebratorum,Rzym 1653,drukarnia Ignatius De Lazaris
• Breviarum iuris pontificii in usum simplicium parochorum libris septem simpliciter collectum,Rzym 1654,drukarnia F.Moneta
• Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati,Kraków 1655,drukarnia F.Cezary;fragmenty pt.Epitaphia domus Żoltowscianae,Poznań 1856
• Rerum memorabilium libri tres,rękopis znajdował się w Bibliotece Publicznej Petersburga
• biografie Wacława z Szamotuł i Marcina Leopolity(Frankfurt 1625).

Przekłady

• Wielkiego Turka listy,Kraków 1618,drukarnia M.Jędrzejowczyk,(przekł.za pośrednictwem tłum.łacińskiego Laudinusa).

Wydania zbiorowe

• Tractatus tres:I.Polonia.II.Sarmatiae bellatores.III.Scriptorum Polonicorum Hekatontas,Wrocław 1734,drukarnia J.Korn;inne wyd.Wrocław 1733.

Listy i materiały

• Do Alberta Wąsowicza,dziekana pilzneńskiego,dat.w Tarnowie 10 sierpnia 1646;autograf pt.Documenta Eccl.in Łęki,s.16,w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie;odpis w posiadaniu R.Pollaka
• Do Rogowskiego,prawdopodobnie rządcy dóbr kapituły kolegiaty tarnowskiej,dat.Kraków 28 października 1655;fragmenty ogł.F.Bielak"Działalność naukowa S.Starowolskiego",Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej,t.5,seria Historia Nauk Społecznych,zeszyt 1(1957) i nadb.s.225-226;rękopis:Ossolineum nr 190/II
• Kwit z 1646 stwierdzający odbiór jurgieltu od Jana Zamoyskiego(mł.)ogł.J.Przyborowski"Kilka szczegółów do życiorysu S.Starowolskiego",Biblioteka Warszawska 1889,t.1,s.170
• Dokument dot.konfiskaty utworu Starowolskiego,dat.8 października 1616;ogł.H.Barycz"Dzieło literackiego Jana Brożka",Pamiętnik Literacki,rocznik 45(1954),s.85;rękopis:Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiej nr 18,s.588-589
• wiadomość o listach zob.Estreicher XXIX,215;wiadomość o innych materiałach podaje H.Barycz"Dzieło literackiego Jana Brożka",Pamiętnik Literacki,rocznik 45(1954).

Utwory o autorstwie niepewnym

• Wyprawa i wyjazd...wojska...sułtana Amurata cesarza tureckiego...na wojnę do Korony Polskiej,Krakow 1634,(B.Baranowski kwestionuje autorstwo Starowolskiego;przypuszcza,że jedynie przygotował tę pracę do druku)
• Dyskurs szlachcica polskiego,brak miejsca wydania 1643,(według Estreichera nie jest on utworem Starowolskiego)
• Lech wzbudzony i lament jego żałosny widząc tak utrapione państwo r.p.1649(satyra polityczna;według A.Brücknera prawdopodobnie pióra S.Starowolskiego)
• Diariusz obsydiej zamku i miasta Krakowa od wojsk szwedzkich,1655,(autorstwo S.Starowolskiemu przypisał A.Bielawski;przeczy temu T.Wierzbowski;F.Bielak twierdzi,że autorem jest duchowny,prawdopodobnie Adam Roszczewicz

Utwory mylnie przypisywane S.Starowolskiemu,zob.Estreicher XXIX,214-215.Bibliografię podaje T.Wierzbowski"Simonis Starovolscii,Cantoris Tarnoviensis et Canonici Cracoviensis,elenchus operum tam typis impressorum,tum manuscriptorum",Otczot o naucznych zaniatijach za graniceju,Warszawa 1894 i odb.