Piotr Stoiński

(także:Stojeński,w jęz. franc.Pierre Statorius,ur.około 1530 w Thionville,zm.1591 w Krakowie)francuski i polski działacz reformacji(kalwiński i ariański),polemista innowierczy,pedagog,jeden z tłumaczy Biblii brzeskiej,autor pierwszego podręcznika gramatyki języka polskiego.
Życiorys
Studiował w Lozannie razem z Teodorem de Bèze i stał się jednym z ważnych propagatorów kalwinizmu we Francji i Szwajcarii.W 1551 zaproponowano mu stanowisko rektora szkoły kalwińskiej w Krakowie,jednak do Polski przybył dopiero w 1559 pieszo,uchodząc przed prześladowaniami.Osiedlił się w Pińczowie,dokąd sprowadził wiele dzieł teologicznych szwajcarskich i francuskich reformatorów.W kalwińskiej szkole w Pińczowie uczył języka greckiego.Statorius jeszcze w Lozannie spotkał się z ideą rozpowszechniania w nauce języków ojczystych za sprawą rektora szkoły w Lozannie,Maturina Cordiera,który zwalczał wyłączność łaciny jako przeżytek katolickiego średniowiecza i domagał się pełniejszego wyzyskania języka francuskiego.W myśl tych wskazówek Statorius ułożył program nauczania dla gimnazjum pińczowskiego.Polszczyzna pełniła w nim funkcję języka pomocniczego.W najniższej klasie uczyło się po polsku katechizmu,do zakresu zajęć w starszych klasach Statorius wprowadził po raz pierwszy w Polsce systematyczne nauczanie języka polskiego przy pomocy ćwiczeń w przekładaniu z łaciny na polski i odwrotnie.Piotr Statorius uczestniczył w pracach nad tłumaczeniem Biblii brzeskiej.Został naturalizowany jako Polak i zmienił nazwisko na Stoiński.Jego syn Piotr Stoiński(młodszy)(ur.około 1560)był również wybitnym działaczem reformacji w Polsce.
Twórczość
Gramatyka języka polskiego
Jego największym dziełem jest wydany w roku 1568 w Krakowie pierwszy(najstarszy)podręcznik do nauki gramatyki języka polskiego pt.Polonicae grammatices institutio.Badacze Przemysław Zwoliński i Władysław Kuraszkiewicz ustalili,że przytoczone w gramatyce przykłady pochodzą w 75% z Wizerunku Mikołaja Reja,pozostała jedna czwarta została zaczerpnięta z utworów Jana Kochanowskiego i z mowy potocznej.Gramatykę rozpoczynają podane w porządku alfabetycznym kolejnych liter przykłady wyrazów zawierających daną literę.Zestaw ten ilustruje określone cechy fonetyczne głosek występujące w tamtym okresie rozwoju polszczyzny.Statorius odróżnia"a"jasne(oznaczane przez"á")od"a"pochylonego.Nie zapisuje tej różnicy w wymowie"e",chociaż zdaje sobie sprawę z odmiennego brzmienia.Nie zaleca także odróżniania w piśmie"o"jasnego od pochylonego.Zaznacza jednak,że niektórzy zaczęli niedawno"o"pochylone odróżniać za pomocą kreski umieszczonej nad literą"o".Przestrzega przed graficznym mieszaniem"y"z"i".Największa część dzieła poświęcona jest fleksji.Podstawowym kryterium podziału rzeczowników jest kryterium rodzajowe z podziałem na deklinację męską,żeńską oraz nijaką.Paradygmat odmiany obejmuje sześć łacińskich przypadków.W ostatnim przypadku Ab.(ablativus)pomieszczono kilka obocznych form(N.Herb/Herby,Ab.Herbu/Herbem,a w liczbie mnogiej:Herbow/Herby/Herbiech).W wypadku fleksji przymiotników podano stopniowanie,formy odmiany prostej i złożonej.W części poświęconej fleksji werbalnej są zarejestrowane informacje o czasach,trybach i stronie.Statorius wypisuje również w formie gniazd słowotwórczych czasowniki derywowane za pomocą prefiksów od wspólnego rdzenia,np.bić i pochodne:dobić,obić,odbić,pobić itd.Znamienna w zakresie fleksji czasowników jest obecność liczby podwójnej odmienianych wyrazów(Stoimy/Stoicie/Stoią/Stoiwá/Stoitá).Gramatyka zawiera ponadto różnorodne typy semantyczno-morfologiczne rzeczowników, takie jak nazwy patronimiczne,odojcowskie nazwy kobiet(z przyrostkami -owná i -anká)czy żeńskie odpowiedniki osobowych i zwierzęcych nazw męskich(Dziewic/Dziewica,Łotr/Łotryni,Osieł/Oślica,Kozieł/Koza).Statorius wykazał się również dobrym wyczuciem przy rozpoznawaniu regionalizmów.O mazurzeniu pisze,że jest cechą Mazurów i niektórych kobiet.W odniesieniu do kobiet Statorius miał na myśli rozmyślne,pieszczotliwe seplenienie

• Polonicae grammatices institutio.In eorum gratiam qui eius linguae elegantiam cito&facile addiscere cupiunt,Kraków 1568,drukarnia M.Wirzbięta;dedykację A.Dudyczowi przedr.I.Chrzanowski,S.Kot Humanizm i reformacja w Polsce,Lwów 1927,(najstarsza gramatyka polska,napisana w jęz.łacińskim;głównym źródłem przykładów jest w niej Wizerunek M.Reja z roku 1558)

Pozostałe utwory

• De Jesu Christo Dei Patris hominumque mediatore ode diclos tetrastrophos(oda w 23 strofach);wyd.przy:Gaspar Helt Confessio de Mediatore,Pińczów 1559,drukarnia Daniel z Łęczycy
• In Joannis a Lasko...funebris oratio,wygł.29 stycznia 1560,wyd.Pińczów 1560,drukarnia Daniel z Łęczycy
• In duos Martini Cromeri dialogos,Pińczów 1560,drukarnia Daniel z Łęczycy(wyd.bezimiennie)
• Brevis apologia...(Pińczów 1560,drukarnia Daniel z Łęczycy)
• Gymnasii Pinczoviensis institutio,brak miejsca i roku wydania(według Estreichera ok.1560);z egz.Biblioteki Zamoyskich przedr.A.Karbowiak Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce,t.13(1914);fragmenty w przekł.polskim pt.Apel do polskiej szlachty protestanckiej ogł.S.Kot Źródła do historii wychowania(wybór),cz.1:Od starożytnej Grecji do końca w.XVII,Kraków 1929,s.221-223.
• Emanuel seu de aeterno verbo,Pińczów 1561
• Epistola,wyd.w:Junius Opera theologica,t.2,k.56,(list o dogmacie Trójcy św.pisany prawdopodobnie do T.Bezy).

Przekłady

• Biblia święta,to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu,Brześć 1563,drukarnia B.Wojewódka(Statorius należał do grona tłumaczy Biblii brzeskiej).

Listy i materiały

• Do J.Kalwina,dat.w Pińczowie 1 lutego i 20 sierpnia 1559,ogł.w:J.Calwin"Opera",t.17,Halle 1877,Corpus Reformatorum,t.45,nr:3004,3098.
• Do R.Chełmskiego,dat.w Pińczowie 30 stycznia 1561;fragmenty ogł.S.Lubieniecki Historia reformationis Polonicae,Freistadt 1682,s.208;całość ogł.S.Zachorowski"Najstarsze synody arian polskich",Reformacja w Polsce 1921
• Od J.Kalwina,dat.w Genewie 9 czerwca 1560,ogł.w:J.Calwin"Opera",t.18,Halle 1878,Corpus Reformatorum,t.46,nr 3209.
• Od R.Chełmskiego,dat.w Łosku 25 stycznia 1561,ogł.S.Zachorowski"Najstarsze synody arian polskich",Reformacja w Polsce 1921
• Od T.Bezy,dat.w Genewie:1 listopada 1565,12 lipca 1567,ogł.T.Beza Epistolarum theologicarum...liber unus,Genewa 1573,listy:15-16.
• 3 listy dot.Statoriusa:F.Lismanin do J.Kalwina,dat.w Aleksandrowicach 15 kwietnia 1556;J.Kalwin do F.Lismanina,brak daty;J.Sylwiusz do J.Kalwina,dat.Olycserycias 20 października 1562;ogł.w:J.Calwin Opera,t.16,Halle 1877,nr:2431,2458;t.19,Halle 1879,nr 3866.
• 3 listy dot.Statoriusa:F.Lismanin do H.Bullingera,dat.w Krakowie 3 listopada 1560;J.Blandraty do Grzegorza Pawła,dat.Alba Julia 30 listopada 1565;J.Łaskiego do T.Bezy,dat.w Krakowie 30 maja 1566;ogł.T.Wotschke"Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen",Archiv f.Reformationsgeschichte,Ergänzungband 3(1908).

Utwór o autorstwie niepewnym

• t.1:Proteus abo Odmieniec