Ugoda sandomierska

(zgoda sandomierska)porozumienie pomiędzy wyznaniami reformowanymi w I Rzeczypospolitej:luteranami,kalwinami oraz braćmi czeskimi zawarte 14 kwietnia 1570 roku w Sandomierzu.Nie brali w nim udziału bracia polscy.Intencją była wspólna obrona przed kontrreformacją i zaprzestanie walk między różnymi wyznaniami protestanckimi.Postanowiono uznawać wzajemnie sakramenty oraz kaznodziejów.Planowano wspólne synody.Zgodę sandomierską uważa się za najstarszy akt ekumeniczny w Europie.Stworzono projekt konstytucji(ustawy sejmowej),w której postulowano zrównanie prawne z katolikami.Chciano również zniesienia jurysdykcji kościelnej w odniesieniu do osób świeckich,darowania zaległych dziesięcin oraz wprowadzenia wolności wyznania.
Protestantyzm polski w okresie potrydenckim

Szeroka tolerancja religijna w Polsce sprzyjała rozbiciu obozu protestanckiego.To wewnętrzne rozbicie oraz plany stworzenia narodowego Kościoła protestanckiego w Polsce i podjęta przez Kościół katolicki skuteczna kontrakcja spowodowały wysunięcie postulatu unii wyznaniowej protestantyzmu polskiego.Zabiegi o taką unię,zwłaszcza Jana Łaskiego,były początkowo bezskuteczne.W 1555 r.obóz protestancki zdobył się na wspólną akcję przedłożenia królowi na sejmie wspólnego wyznania wiary,ale w latach 1562-1565 powstający ruch braci polskich(zwanych przez współczesnych arianami)zapoczątkował rozbicie obozu kalwińskiego,które przybrało formę stałą w dziesięć lat później.Dzięki zabiegom Feliksa Krzyżaka ze Szczebrzeszyna doszło na synodzie w Koźminku do unii między braćmi czeskimi a kalwinami małopolskimi.Przyszłość unii była od samego początku pod znakiem zapytania ze względu na różnice dogmatyczne między bardziej liberalnymi kalwinami a bardziej rygorystycznymi braćmi polskimi.Jedynie dzięki ogromnym wysiłkom Jana Łaskiego unia formalnie istniała.Po jego śmierci(1560)doszło do rozłamu w obozie kalwińskim na zbór większy i mniejszy(1565).Pojednanie z radykalnym dogmatycznie i społecznie stronnictwem braci polskich okazało się niemożliwe.
Wspólna idea
W efekcie powstała myśl:aby połączyć wszystkie stronnictwa w jedno wyznanie augsburskie,a przynajmniej podciągnąć je pod tę nazwę,aby tym sposobem ukryć rozmaitość odszczepieństw.Dzieła tego miał dokonać synod w Gostyniu(1565),ale przyczynił się on jedynie do zwiększenia dystansu między braćmi polskimi,kalwinami i luteranami.Kością niezgody w obozie protestanckim była nade wszystko podstawa dogmatyczna,każdy bowiem z trzech odłamów protestantyzmu spodziewał się,że jego konfesja będzie przyjęta jako wspólne wyznanie wiary.9 kwietnia 1570 r.rozpoczęły się w Sandomierzu obrady synodu generalnego przy licznym udziale szlachty protestanckiej.Na synod przybyli przedstawiciele braci czeskich,konfesji augsburskiej i Kościoła reformowanego.

Po dłuższych dyskusjach:

• odrzucono i wyklęto ze społeczności protestanckiej braci polskich;
• każde wyznanie zachowało własną dogmatykę,a tylko poświadczono sobie formalnie prawowierność;
• w nauce o Eucharystii,przy powołaniu się na Ojców Kościoła,przyjęto za prawowiernymi luteranami,że"Ciało i Krew Pana naszego istotnie jest udzielane pod postacią chleba i wina";
• każde z wyznań zachowało własną obrzędowość.

Odtąd miano wspólnie pracować nad rozwojem wszystkich zborów w całym kraju i wzajemnie sobie pomagać i zapraszać się na synody.W historii reformacji protestanckiej w Polsce zgoda sandomierska usiłowała po raz pierwszy wprowadzić idee protestanckiego uniwersalizmu i przygotowała grunt dla konfederacji warszawskiej. Organizacja i życie religijne Kościołów reformacyjnych
W Polsce król był katolikiem,stąd cały ciężar stworzenia nowej,protestanckiej organizacji kościelnej spoczął na szlachcie,która odcisnęła na nim swoje piętno.Szlachta,a zwłaszcza możnowładcy,decydowali o najważniejszych sprawach gminy,określali przynależność wyznaniową członków,instytuowali i deponowali kaznodziejów.Podrzędniejszą rolę obok szlachty odgrywali kaznodzieje.W Wielkopolsce opiekunem gmin luterańskich był Stanisław Ostroróg,a na czoło superintendentów wysunął się tu Erazm Gliczner.Braćmi czeskimi opiekował się Jakub Ostroróg i Rafał Leszczyński,a pierwszym superintendentem był tu Jerzy Izrael.Na Litwie protektorem kalwinów był książę Radziwiłł Czarny,a głównym superintendentem został Szymon Zaciusz.
Szlachta a synody
Terytorialną organizację przeprowadzały synody,a kaznodziejów mieli wybierać członkowie poszczególnych gmin w praktyce głos decydujący posiadała szlachta.W Małopolsce na czele zorganizowanych gmin protestanckich stanął Feliks Krzyżak,wybrany superintendentem przez kaznodziejów i szlachtę.Synody wydawały przepisy odnośnie do wizytacji kościołów,zaopatrzenia i postępowania pastorów,ich zależności od patronów.Synod w Pińczowie z 1556 r.biorąc pod uwagę pobożność i mądrość szlachty(praecipua membra Ecclesia),nakazał wybierać tak seniorów,jak i pastorów w obecności szlachty.Szlachta też miała doglądać osobistej prawowierności i postępowania seniorów.W 1559 r.na synodzie w Wodzisławiu postanowiono,że w każdym z 9.małopolskich okręgów będzie odtąd dwóch seniorów świeckich ze szlachty i jeden duchowny.Z biegiem czasu prawa synodów do wyboru seniorów zostały ograniczone przez stawianie kandydatur ze strony szlachty.W podobną zależność od szlachty popadły zbory wielkopolskie i litewskie.Nieco większą swobodę zatrzymali bracia czescy,ale ci przenieśli gotowe wzory organizacyjne swego Kościoła z Czech.Nawrócenia na katolicyzm,które zaznaczyły się wśród szlachty po 1565 r.przybierały na sile i osłabiały wyraźnie obóz protestancki.Ekspansja braci czeskich i polskich została po 1577 r.wyraźnie zatrzymana,a od końca XVI stulecia,datuje się również wyraźny spadek wpływów kalwińskich.Jedynie luteranizm,mający silne wpływy wśród mieszczaństwa niemieckiego i będący częściowo w zwartej masie na pograniczu Śląska Cieszyńskiego,utrwalił swój stan posiadania.Cofanie się protestantyzmu było widoczne zwłaszcza w pierwszej połowie XVII w.Według ostatnich szacunków liczba zborów kalwińskich w Małopolsce spadła z 260 do 155,na Litwie ze 191 do 140,jako,że szlachta po powrocie na katolicyzm zaczęła przekazywać świątynie katolikom.W wielu wypadkach budowano wówczas nowe świątynie lub też lokowano je w domach prywatnych.Poważnym osiągnięciem Kościołów reformowanych była rozbudowa drukarń,a do głównych centrów wydawniczych należały Pińczów,Leszno,Nieśwież,Łask,Lusławice,Raków,Toruń.Przy większości zborów zakładano szkoły parafialne.