Hieronim Morsztyn

Znany też jako Hieronim(Jarosz)Morsztyn,(ur.1581,zm.pomiędzy 1623 a 1645)polski poeta wczesnobarokowy,pisarz i tłumacz.
Życiorys
Pochodził z rodziny szlacheckiej(herb Leliwa).Ojcem Hieronima Morsztyna był bachmistrz(urzędnik górniczy),arianin z Wieliczki,Florian,syn Stanisława.Matką Hieronima była druga żona Floriana,Zuzanna Łaska,córka Jana a siostra stryjeczna Olbrychta Łaskiego,wojewody sieradzkiego.Miał też Hieronim kilka sióstr(Elżbietę,Jadwigę,Annę i Katarzynę).Był jednym z młodszych synów.Utraciwszy wcześnie rodziców,wychowany został przez wuja Samuela Łaskiego,sekretarza koronnego.O młodości Hieronima Morsztyna,pobieranych przez niego naukach i szkołach do których uczęszczał,wiemy niewiele.Jedynie wyznanie poety w dedykacji Zwierciadła informuje,że przez 3 lata dzięki pomocy wuja Samuela pobierał nauki w znanej szkole jezuickiej w Braniewie.Prawdopodobnie prowadził życie dworskie i ziemiańskie.Przebywał w różnych ziemiach Rzeczypospolitej:na dworze wojewody łęczyckiego,w Lublinie i Wilnie.Ożenił się z bliżej nieznaną Zofią.Przyjaźnił się z poetą Janem Gostomskim.Zmarł przed rokiem 1645,według M.Dynowskiej już w 1623.
Twórczość
W swej poezji Morsztyn sławił życie ziemiańskie i dworskie.Zbiór jego wierszy Światowa rozkosz ukazał się w 1606.Przypisuje mu się też autorstwo Summariusza wierszów,który składa się z ponad 300 utworów o zróżnicowanej formie i tematyce(w 1655 trzy najdłuższe z nich wydano pt.Philomachia).Przypuszcza się,że napisał ponadto Antipasty małżeńskie(1650),w których zawarł opowieść fantastyczno-przygodową o królewnie Banialuce(stąd przysłowie).Wykorzystywał nowele Boccaccia.Niemal cała spuścizna Hieronima Morsztyna dotarła do czasów współczesnych w postaci rozproszonych odpisów z XVII i XVIII wieku.Światowa Rozkosz współcześnie zyskała na popularności.Na urodę i oryginalność tego poematu składa się wiele elementów;są to przede wszystkim:język,barwność opisu świata,narracja i bogactwo znaczeń.Od pewnego czasu poemat ten zajmuje pozycję utworu otwierającego pewien typ poezji poezję światowych rozkoszy.Liczne wydania z XVII wieku świadczą,iż utwór cieszył się popularnością.Później wznowień zaniechano i poemat został zapomniany.
Ważniejsze utwory

• Theses filozofskie,utwór nieznany(za
• Zwierciadło statecznego i szalonego młodzieńca(tytuł odtworzony przez J.K.Gieysztora),wyd.z początkiem XVII w.według J.K.Gieysztora w latach 1599-1603;wierszowaną dedykację do Samuela Łaskiego przedr.J.K.Gieysztor:Dział antykwarski.Nr 15:Katalog oddzielnych tomów,tytułów i kart dzieł dawnych i wyczerpanych,Warszawa 1896
• G.Korbutem
• Światowa rozkosz,(Kraków)1606(edycja nieznana;dedykacja edycji późniejszych dat.1606);wyd.następne:anonimowe Poznań 1622,drukarnia J.Rossowski;brak miejsca 1624;brak miejsca 1624(u G.Korbuta:1625),z przydaniem:Fortuna polska dzisiejsza;brak miejsca 1626(edycja niepewna);Kraków 1630(Estreicher:brak miejsca);przedr.J.I.Kraszewski Pomniki do historii obyczajów w Polsce z XVI i XVII w.Warszawa 1843;fragmenty przedr.S.Kot"Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej",Księga pamiątkowa na 75-lecie"Gazety Rolniczej",Warszawa 1938 i odb.Warszawa 1937,s.48-51
• Antypasty małżeńskie,Kraków 1650,drukarnia F.Cezary(edycja anonimowa,według G.Korbuta wyd.prawdopodobnie J.K.Dachnowski);wyd.następne:Kraków 1689,Kraków 1703,Kraków 1719,Kraków 1736;pt.Historie ucieszne o zacnej królewnie ze wschodnich krajów Banialuce...z przydatkami...brak miejsca 1752;brak tytułu wydania XVIII w.;zawartość:
  • Historia ucieszna o zacnej królewnie Bnialuce,wyd.osobne:przed 1650;także 1752;fragmenty przedr.H.Juszyński Dykcjonarz poetów polskich,t.1,Kraków 1820,s.308-311;A.Waga przy wyd.M.Cygański Myślistwo ptasze,Warszawa 1842,s.282-289;W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII w.Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;(powieść wierszem,według B.Gubrynowicza jest prawdopodobnie przeróbką noweli włoskiej opartej na ogólnoeuropejskim wątku baśniowym;zob.też J.Krzyżanowski"H.Morsztyna Banialuka",Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,Wydział I 1935
  • Historia o Galezjusie,synu Demokryta i Filidzie,córce Aristidesa,szlachty cypryjskiego królestwa,przedr.T.Kruszewska Historie świeże i niezwyczajne,Warszawa 1961;(powieść proza,jest przeróbką części pierwszej noweli V,1 Dekameronu G.Boccaccia według wersji łac.Filipa Beroalda,przerobiona wierszem przez S.S.Szemiota)
  • O Przemysławie,książęciu Oświęcimskim i o Cecyliej,małżonki jego,dziwnej stateczności,przedr.L.Siemieński Mozaika.Powiastki i obrazki,Kraków 1853;także przedr.w książce Dzieła,Warszawa 1882(tu mylnie jako utwór L.Siemieńskiego);przedr.T.Kruszewska Historie świeże i niezwyczajne,Warszawa 1961;(powieść prozą,przeróbka noweli o Gryzeldzie Boccaccia oparta na przekł.łacińskim F.Petrarki,przerobił ją T.Nargielewicz i S.S.Szemiot)
• Philomachia abo afektów gorącej miłości wyrażenie,Warszawa 1665,drukarnia P.Elert(według G.Korbuta wydawcą był J.K.Dachnowski,autor wierszy do czytelnika,wymienionych przez Estreichera przy opisie edycji z 1689);wyd.następne:Warszawa 1685,Warszawa 1689;pt.Historie b.piękne,wyrażające w sobie afekty szczerej i serdecznej miłości,Kraków 1705;zawartość:
  • Alfonsa książęcia,więźnia aragońskiego i Orystelle krolewny kreteńskiej miłość śmiercią okrutną zapieczętowana(źródła noweli,według B.Gubrynowicza,nieznane)
  • Żałosny koniec dwojga ludzi kochających się w sobie,Zygismundy i Gwizdarda(przekł.noweli IV,1 Dekameronu G.Boccaccia z wersji łac.Leonarda Bruni z Arrezo Aretina)
  • Historia barzo piękna o Talezie krolewiczu lidyjskim a o Perepodzie krolewnie aragońskiej(źródła noweli,według B.Gubrynowicza,nieznane)
• Summarius wierszów Morsztyna,niegdy poety polskiego,przepisany,rękopis biblioteki hr.Michałowskich depozyt M.nr 7 Biblioteki AU w Krakowie,obecna sygn.PAN 2251 I t.7(według M.Dynowskiej jest kopią tekstu wcześniejszego);poszczególne utwory w całości i fragmentach ogł.K.Mecherzyński"O poezjach H.Morsztyna...",Biblioteka Warszawska 1859,t.2;M.Dynowska"Hieronim Morsztyn i jego rękopiśmienna spuścizna",Pamiętnik Literacki,rocznik 9(1910);rocznik 10(1911);podobiznę rękopisu podał J.Krzyżanowski Historia literatury polskiej,t.1,Warszawa 1939,s.248;także wyd.2 Warszawa 1953;odpisy Summariusza...rękopisy Biblioteki PAN w Krakowie nr 1273-1274;część wierszy Summariusza...odpisana pt.Fraszkorytmy albo zabawy pokojowe z ksiąg pewnego autora wyjęte...rękopis Jana Smolika,Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu,nr 606;kopia tamże:rękopis nr 315
• Wiersze w:J.T.Trembecki Wirydarz poetycki,t.1-2,wyd.A.Brückner,Lwów 1910-1911
• Utwory drobne wyd.też:S.Kot"Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej",Księga pamiątkowa na 75-lecie"Gazety Rolniczej",Warszawa 1938;J.Tuwim Cztery wieki fraszki polskiej,Warszawa 1937;także wyd.2 Warszawa 1957;por.Wiadomości Literackie 1936, nr 45

Przekłady

• Przekłady i przeróbki z:Auzoniusza,Horacego,Owidiusza,Petroniusza,Sannazara,Teokryta i in.zob.Summariusz:K.Mecherzyński"O poezjach H.Morsztyna...",Biblioteka Warszawska 1859,t.2
• zob.Antypasty małżeńskie...,Kraków 1650,drukarnia F.Cezary(edycja anonimowa)
• zob.Philomachia...Warszawa 1665,drukarnia P.Elert(według G.Korbuta wydawcą był J.K.Dachnowski)

Utwór o autorstwie niepewnym

• Kondycja szlachecka(wiersz),powst.ok.1600,wyd.F.K.Nowakowski Iocoseria,Berlin 1840;także wyd.następne:Berlin 1849;W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 dodatek,Warszawa 1852,s.178,K.Mecherzyński"O poezjach H.Morsztyna..."Biblioteka Warszawska 1859,t.2,s.624-625(fragm.)wyd.K.J.Turowski w:A. i P.Zbylitowscy"Niektóre poezje",Kraków 1860,Biblioteka Polska,zeszyty 14-15;R.Abicht"Życiorys A.Zbylitowskiego",Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce,t.10(1904) i odb.J.T.Trembecki Wirydarz poetycki,t.1,Lwów 1910,s.168-170,wyd.A.Brückner;S.Kot"Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej",Księga pamiątkowa na 75-lecie"Gazety Rolniczej",Warszawa 1938