Stanisław ze Szczepanowa

(ur.ok.1030 w Szczepanowie,zm.11 kwietnia 1079 w Krakowie)polski duchowny katolicki,biskup krakowski,męczennik,święty Kościoła katolickiego,jeden z głównych patronów Polski.

Żywot świętego

Pochodzenie i data urodzin Stanisława nie są znane.Według tradycji uznaje się,że urodził się 26 lipca 1030 w Szczepanowie,jako syn Wielisława i Bogny.Odebrał staranne wykształcenie,najpierw w gnieźnieńskiej szkole katedralnej,a w późniejszym czasie we Francji lub w Belgii w Liege.Zasłynął jako kaznodzieja i misjonarz Małopolski,pracował także w kancelarii panującego ówcześnie biskupa krakowskiego Lamberta,który wyznaczył go na swego następcę.Po śmierci Lamberta obrany został ordynariuszem diecezji,a w 1072 za zgodą księcia Bolesława Szczodrego został konsekrowany na biskupa krakowskiego.Okres posługi biskupiej Stanisława zaliczany jest do najświetniejszych za panowania Piastów.Biskup Stanisław sprowadził do Polski legatów rzymskich,zorganizował od nowa metropolię gnieźnieńską,podjął działania mające na celu koronację Bolesława Szczodrego w 1075 roku.Dzięki wskrzeszeniu metropolii gnieźnieńskiej,ustały pretensje metropolii magdeburskiej do zwierzchnictwa nad diecezjami polskimi.Jako że zależało mu na szerzeniu wiary chrześcijańskiej w ówczesnej Polsce,biskup wspierał także powstawanie i umacnianie klasztorów benedyktyńskich,stanowiących ośrodki istotne ewangelizacyjne.W wyniku konfliktu z Bolesławem Szczodrym biskup,podając za przekazem Galla Anonima,został skazany na obcięcie członków za zdradę,której się dopuścił. Gall Anonim,piszący swą Kronikę trzydzieści kilka lat po śmierci biskupa Stanisława,przedstawił fakt zatargu między Stanisławem a Bolesławem Szczodrym,który zadecydował o chwale pierwszego,a tragicznym końcu drugiego.Nie są znane dokładne przyczyny sporu,jaki powstał pomiędzy nim a królem.Najprawdopodobniej sam kronikarz dobrze je znał,lecz w swoim dziele nie rozwinął owego wątku.Przypuszcza się,że nie mógł tego zrobić,ze względu na panowanie w owym czasie syna Władysława Hermana,który był członkiem opozycji antykrólewskiej.Relacja Galla Anonima pozostaje do dziś jedynym ówczesnym źródłem pisanym.Od Galla dowiadujemy się,że biskup dopuścił się zdrady,za którą król wydał go na śmierć przez obcięcie członków.Gall negatywnie ocenił zarówno postępowanie biskupa,jak i reakcję króla.Według tradycji,bezpośrednim powodem konfliktu pomiędzy biskupem a królem było to,że Stanisław bezskutecznie upominał Bolesława za niewłaściwe postępowanie wobec poddanych oraz za publiczne powodowanie zgorszenia.Wedle przekazu kroniki Mistrza Wincentego Stanisław najpierw grozi mu[Bolesławowi]zagładą królestwa,wreszcie wyciąga ku niemu miecz klątwy,nie jest jasne czy należy to rozumieć jako zagrożenie ekskomuniką,czy jej rzucenie,przyjmuje się jednak raczej tę pierwszą ewentualność.Następnie nie stawił się po wezwaniu przed sąd królewski,gdyż nie pozwalało mu na to prawo kanoniczne.Został wówczas przez króla bezprawnie skazany na śmierć.Według alternatywnej wersji,pozostawionej przez Wincentego Kadłubka,biskup Stanisław stanął w obronie niewiernych żon rycerzy walczących na wyprawie kijowskiej,które król rozkazał okrutnie ukarać,mimo iż ich mężowie im przebaczyli.Król rozkazał swoim sługom zabicie biskupa w kościele na Skałce w czasie odprawiania przez niego mszy świętej,a gdy ci nie chcieli,sam własnoręcznie zamordował świętego.Wersja ta jednak ze względu na moralizatorski charakter kroniki Kadłubka,a także to,że również był biskupem i napisał swoją kronikę w czasie panowania potomków Władysława Hermana jest mało wiarygodna.Autorem żywota św.Stanisława znanego w dwóch wersjach, krótszej Vita minor i dłuższej Vita maior jest także Wincenty z Kielczy,natomiast Jan Długosz w Żywocie św.Stanisława opisuje cuda,które zdarzyły się po śmierci biskupa.

Historiografia

Historiografia tematu jest bardzo rozwinięta.Tadeusz Wojciechowski w swojej pracy z 1904 r.Szkice historyczne jedenastego wieku wysuwa tezę,iż św.Stanisław został skazany za zdradę narodu.Twierdzenie to opiera się na Kronice Galla Anonima,gdzie sam autor nazywa go traditor episcopus zdrajca.Słowo"traditor"jest wieloznaczne.Sam Gall używał go w kilku znaczeniach.W Kronice zastosował je w sumie 13 razy,ale tylko trzykrotnie na określenie zdrady polegającej na konszachtach z nieprzyjacielem zewnętrznym.W średniowiecznej łacinie zdrajców określano częściej słowem"proditor".Według tej tezy przedmiotem sporu pomiędzy Bolesławem Szczodrym a św.Stanisławem były nie"niewierne żony",lecz władza w młodym państwie polskim.Wojciechowski stwierdził,że Stanisław reprezentował inną frakcję polityczną przeciwną królowi,a pochlebną interesom Cesarstwa i być może frakcjom wspierającym Władysława Hermana.Spisek został odkryty,a Stanisław,na mocy sądu arcybiskupiego,został za zdradę króla skazany na śmierć przez poćwiartowanie członków.Tezy Wojciechowskiego spotkały się z krytyką jako oparte w zbyt dużym stopniu na domysłach,zwłaszcza odnośnie domniemanej ingerencji czesko-niemieckiej w sprawy polskie,na którą w źródłach nie ma najmniejszego dowodu.Zdaniem Romana Grodeckiego stawianie alternatywy"święty czy zdrajca"może być w rzeczywistości pozorne,gdyż nie da się wykluczyć,że postępowanie biskupa wypływało ze szlachetnych,etycznych pobudek,ale jako będące nie na rękę królowi zostało zakwalifikowane jako polityczna zdrada.Hipoteza Tadeusza Grudzińskiego zakłada,że głównym powodem konfliktu pomiędzy św.Stanisławem a Szczodrym była reforma kościelna,przeprowadzona przez legatów papieskich w 1075 r.Utworzone zostało wówczas biskupstwo płockie(redukcja diecezji krakowskich Stanisława),odnowiono również arcybiskupstwo w Gnieźnie,wykluczając jednocześnie św.Stanisława z z pełnienia funkcji metropolity.Na powyższe wydarzenia miał nałożyć się bunt rycerstwa spowodowany szerokimi nadaniami na rzecz kościoła,a nie możnych.Po wykryciu spisku możnych i św.Stanisława,król miał wydać samodzielny wyrok,wykonany jednak przez kata przed kościołem św.Michała.W kręgu historycznym dużą popularność zdobyła teza Jana Powierskiego.Powierski sądzi,że skoro w 1071 r.św.Stanisław osadzony został przez króla na biskupstwie krakowskim,a w 1075 r.odmówiono mu stanowczo arcybiskupstwa w Gnieźnie,w przeciągu tych czterech lat musiały nastąpić wydarzenia,które popsuły wizerunek Stanisława w oczach króla.Być może okazał się on osobą niegodną tego urzędu.Wincenty Kadłubek opisał dość szeroko pogłoski,jakoby biskup miał prowadzić niemoralne życie,wkładając te słowa w usta wygnanego króla i określając je jako mało wiarygodne.Nie możemy mieć jednak pewności,czy pogłoski o jego niemoralnym życiu w istocie były jedynie plotkami,czy też miały pewne uzasadnienie.Dalej,Powierski pisze,że bunt rycerstwa faktycznie miał miejsce i był spowodowany zbyt dużą ilością wypraw wojennych,pozbawionych jednak łupu z racji tego,że były to wyprawy sojusznicze.Rycerze zbuntowali się na skutek braku odczuwalnych sukcesów,jak i na skutek tego,że przez zdecydowaną większość roku brali jedynie udział w wojnach.Bunt nie miał być jednak kierowany przez św.Stanisława,wedle tezy Powierskiego przywódcą buntu był prawdopodobnie Sieciech,palatyn posiadający w kraju ogromną władzę i wpływy.Wedle jego hipotezy,św.Stanisław miał być jedynie pionkiem,wykorzystywanym przez możnych,widzących w nim sojusznika w opozycji przeciw królowi.

Kult

Kult świętego Stanisława rozpoczął się z chwilą przeniesienia jego relikwii w 1088 roku do katedry krakowskiej,jeszcze za życia Władysława Hermana,brata królewskiego.Powstała później legenda o rozbiciu dzielnicowym Polski,jako karze za ten czyn świętokradczy(za taki uważano właśnie zamordowanie biskupa),według której Polska rozpadła się tak jak członki ćwiartowanego biskupa.Oczekiwano jednak cudu za wstawiennictwem Stanisława,jako patrona zjednoczenia.W Polsce od końca XII wieku rozwinął się kult Świętego Stanisława,a katedra wawelska,która mieści jego sarkofag,nosi wezwanie jego i św. Wacława Czeskiego.Również w Krakowie znajduje się jego sanktuarium w kościele Paulinów na Skałce.W I niedzielę po święcie św.Stanisława przypadającym 8 maja odbywa się procesja z relikwiami świętego z Katedry Wawelskiej do Kościoła św.Michała Archanioła i św.Stanisława Biskupa na Skałce w której bierze udział Episkopat Polski,przedstawiciele duchowieństwa,zakonów i laikatu.Nie ma pewności,że relikwie przechowywane w katedrze na Wawelu są relikwiami św.Stanisława.Według części badaczy,pierwsze ślady kultu świętego Stanisława na Śląsku pochodzą jeszcze sprzed roku 1163(płaskorzeźba w kościele świętego Wincentego na Ołbinie pod Wrocławiem przedstawiająca męczeństwo świętego Stanisława).Z terenów poza Polską można wskazać na dwunastowieczną chrzcielnicę w Tryde pod Lundem w Szwecji(sceny z procesu o wieś Piotrowin i męczeństwo biskupa).Związek obu tych zabytków ze św.Stanisławem jest jednak wątpliwy.Wstawiennictwu Św.Stanisława przypisywał zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem król Władysław II Jagiełło,Zygmunt I Stary uznał go za swego patrona.2 maja 1669 krakowska kapituła zamówiła u gdańskiego złotnika Piotra von der Rennen trumienny relikwiarz świętego;data wykonania nie jest znana(rozliczenie należności z wdową nastąpiło po śmierci artysty,zmarłego w 1671).Ozdobiony 12 scenami z życia św.Stanisława sarkofag znajduje się w katedrze wawelskiej.W 1765 król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Świętego Stanisława.

Kanonizacja

Starania mające na celu rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego rozpoczęto pod wpływem analogicznej historii w Anglii(Tomasz Becket).8 września 1253,w bazylice świętego Franciszka w Asyżu,Stanisław został kanonizowany przez papieża Innocentego IV. Uroczystość podniesienia relikwii Świętego i ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce odbyła się 8 maja 1254 roku.

Dzień obchodów

Tradycyjne wspomnienie św.Stanisława w Kościele katolickim obchodzone jest 11 kwietnia(dzień śmierci),natomiast w polskim Kościele 8 maja i ma rangę uroczystości liturgicznej(podniesienie relikwii w Polsce).

Patron

W roku 1963 papież Jan XXIII ustanowił świętego Stanisława,wraz ze Świętym Wojciechem i Najświętszą Maryją Panną Królową Polski,pierwszorzędnym Patronem Polski.Jest również patronem Gniezna(razem ze św.Wojciechem) i Krakowa(wraz ze św.Florianem);jest patronem archidiecezji krakowskiej,lubelskiej,poznańskiej i warszawskiej oraz diecezji kieleckiej,płockiej,sandomierskiej i tarnowskiej,a także Krucjaty Wyzwolenia Człowieka.Jan Paweł II nazwał go„patronem chrześcijańskiego ładu moralnego”.

Ikonografia

W ikonografii osobę polskiego świętego przedstawia się w szatach pontyfikalnych.Jego atrybuty to orzeł,pastorał,umarły Piotrowin.Najstarszym zachowanym do naszych czasów cyklem ikonograficznym przedstawiającym żywot świętego stanowią ilustracje z Legendarium Andegaweńskiego pochodzącym z ok.1333 roku.W wieku XV rośnie liczba przedstawień polskiego świętego.Od tego czasu ukazuje się go zazwyczaj z postacią wskrzeszonego Piotra,który w miarę upływu czasu przedstawiany jest w ikonografii jako postać o coraz mniejszych rozmiarach.Najczęstszymi scenami pojawiającymi się w średniowiecznych cyklach ikonograficznych związanych z legendą o świętym są:kupno wsi Piotrawin,wskrzeszenie Piotra,Piotr zeznający przed królem,zabójstwo Stanisława,posiekanie zwłok,pilnowanie fragmentów ciała świętego przez cztery orły,pogrzeb.

Św. Stanisław w sztuce

Jan Matejko przedstawił świętego na obrazie bitwa pod Grunwaldem,w chwili kiedy według Roczników Jana Długosza pojawił się on na obłoku.Św.Stanisławowi zostały poświęcone dwa wielkie dzieła muzyczne.Pierwszym jest oficjum rymowane Historia gloriosissimi Stanislai Wincentego z Kielczy,napisane na uroczystość kanonizacji lub translacji(z którego pochodzi sławny hymn Gaude,mater Polonia(ok.1253),drugim Beatus Vir Henryka Mikołaja Góreckiego,zamówiony w 1978 przez(jeszcze)kardynała Karola Wojtyłę na 900-lecie męczeństwa świętego,a prawykonany w 1979 i dedykowany już papieżowi Janowi Pawłowi II.Przez ostatnie dwanaście lat swego życia Franciszek Liszt pisał oratorium Św.Stanisław,nie dokończył go jednak.Kilka lat temu Paul Munson zebrał istniejące fragmenty i skompletował dwie sceny(I i IV);pozwoliło to wydać płytę CD z nagraniem utworu oraz wprowadzić utwór do sal koncertowych.Postać świętego pojawia się w powieściach Boleszczyce Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz Nowa Baśń Teodora Parnickiego.
Konflikt św.Stanisława z Bolesławem Szczodrym przedstawiają:

• film Bolesław Śmiały z 1971,w reżyserii Witolda Lesiewicza,
• powieść Diabelska Ballada z 1992,autorstwa Ireneusza Gwidona Kamińskiego,gdzie przedstawiona jest ocena tego konfliktu w społeczeństwie prowincjonalnego miasteczka w latach osiemdziesiątych XX wieku,
• powieść Karola Bunscha Imiennik Miecz i pastorał z 1945.

Przysłowia

• Na św.Stanisława rośnie koniom trawa,
• Na św.Stanisława żytko kieby trawa,
• Na św.Stanisław,drzwi i okna wystaw,
• Do św.Stanisława z pastuchami sprawa,
• Na świętego Stanisława w domu pustki,w polu sława,
• Na świętego Stanisława żyto jak ława.