Jakub Wujek

SJ(ur.1541 w Wągrowcu,zm.27 lipca 1597 w Krakowie)polski duchowny katolicki,jezuita,doktor teologii,rektor Akademii Wileńskiej,autor przekładu Biblii na język polski.
Życiorys
Był synem Macieja Wujka.Wykształcenie początkowe uzyskał w rodzinnym Wągrowcu w szkole cystersów.Następnie kształcił się dalej w naukach humanistyczno-klasycznych na Śląsku.Był wybitnie uzdolniony,zwłaszcza językowo.Z polecenia rodziców w 1558 roku wrócił ze Śląska i udał się do Krakowa,tam dalej kształcił się w naukach klasycznych.W 1559 zdobył stopień bakałarza.W Krakowie został nauczycielem w szkole biskupa krakowskiego Jakuba Uchańskiego,a kiedy ten został prymasem Polski wysłał Wujka jako opiekuna swoich bratanków do Wiednia do kolegium jezuickiego.Tu Wujek ukończył magisterium z filozofii,studia filozoficzne uzupełniając wykładami z matematyki i doskonaląc znajomość języka greckiego.W Wiedniu w 1565 roku wstąpił do zakonu jezuitów,po nowicjacie rozpoczął studia teologiczne w Kolegium Rzymskim,gdzie uzyskał doktorat.Po dwóch latach w Rzymie powrócił do Polski do Pułtuska,gdzie był wykładowcą kolegium jezuickiego.Na kapłana został wyświęcony w roku 1568 w Pułtusku i od tego czasu poświęcił się intensywnej pracy kaznodziejskiej i pisarskiej.W latach 1571-1578 jako rektor organizował kolegium jezuickie w Poznaniu.W latach 1578-1580 był rektorem Akademii Wileńskiej.W latach 1579-1584 założył prowincję jezuicką w Koloszwarze w Siedmiogrodzie.Zmarł 27 lipca roku 1597,a jego ciało spoczęło w podziemiach kościoła św.Barbary w Krakowie.
Twórczość
Wydał 2 większe dzieła pisarskie:Postyllę katoliczną(Postylla catholica,to iest Kazania na każdą niedzielę i na każde święto przez cały rok,1573),Postyllę mniejszą,a także"Żywoty","Pasję" i inne liczne publikacje.W roku 1584 władze zakonu jezuitów zleciły mu przełożenie Pisma Świętego.Podstawą przekładu był łaciński przekład przypisywany św.Hieronimowi tzw.Wulgata,usankcjonowana dekretem Soboru Trydenckiego jako oficjalny tekst Kościoła rzymskokatolickiego w 1546 roku.W roku 1593 ukazał się przekład Nowego Testamentu,wydany z poprawkami i psalmami w 1594 roku.Pełny przekład został ukończony w roku 1595,ponieważ jednak oparty był na Wulgacie lowańskiej,jezuici zobowiązani byli dokonać rewizji przekładu celem dostosowania go do brzmienia Wulgaty klementyńskiej.Praca komisji rewizyjnej zajęła kilka lat i cały oficjalny przekład Biblii ukazał się dopiero dwa lata po śmierci Jakuba Wujka,w roku 1599.Wprowadzone przez komisję rewizyjną przekładu Wujka zmiany i poprawki były liczne i poważne,jednak mimo to przekład ten przeszedł do historii jako przekład Wujka.Biblia Wujka zawiera objaśnienia rzeczowe oraz dogmatyczno-apologetyczne.Zawiera także odniesienia do tekstu oryginalnego,co ma duże znaczenie przy zwrotach błędnie podanych w tekście źródłowym przekładu Wulgacie klementyńskiej.Pod względem językowym Wujek korzystał z pracy swoich poprzedników.Przekład Wujka odznacza się ścisłością i wielostronnością:posiada język prosty i jasny,a jednocześnie poważny i dostojny.Przekład ten zastąpił Biblię Leopolity i pełnił rolę podstawowego polskiego przekładu katolickiego przez ponad trzy wieki.
Ważniejsze dzieła

• Iudicium albo rozsądek niektórych katolików o Confessiej sędomierskiej,roku 1570 wydanej,Kraków 1570,drukarnia M.Szarffenberger
• Brevis augustissimi ac summe venerandi sacrosanctae missae sacrificii...contra impium Francisci Stancari Mantuani scriptum,assertio,powst.1571,wyd.Kolonia 1577,drukarnia A.Birckmann
• Postilla catholica,to jest kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok,cz.1-2,Kraków 1573,drukarnia M.Siebeneicher;Postille catholicznej część trzecia...Przydane są i Żywoty niektórych...Przydana jest i Passia,Kraków 1575,drukarnia M.Siebeneicher;wyd.następne:poszerzone pt.Postilla Catholica.To iest Kazania na Ewangelie Niedzielne...Kraków 1584,w zbiorach Opolskiej Biblioteki Cyfrowej(tu także:Apologia... i Passja...)Kraków 1868-1870;fragment pt.O obraziech przedr.W.Tomkiewicz:"Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce",Wrocław 1955,Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki,t.4
• Czysciec to iest zdrowa a gruntowna nauka o modlitwach/o mszach/y iałmużnach za umarłe wierne:y o mękach czyscowych po śmierći,Poznań 1579,drukarnia J.Wolrab;wyd.następne:Kraków 1875
• Postille mniejszej część pierwsza ozimia,to jest krótkie kazania albo wykłady Ewangeliej na każdą niedzielę i na każde święto...Postille mniejszej część wtora letnia,Poznań 1579-1580,drukarnia J.Wolrab;wyd.następne pod zmienionymi tytułami:Poznań 1582(razem z: Passia);Kraków 1590;Kraków 1596;Kraków 1605;Kraków 1617;Wrocław 1843;Warszawa 1870;Kraków 1871;Warszawa 1909:
  • przekł.czeski:Andrzej Modestyn,Litomyśl 1592;Praga 1629
  • przekł.litewski:Mikołaj Dauksza,Wilno 1599
  • przekł.niemiecki:wspomina o nim A.Brückner;Estreicher natomiast nie zna.
• Dialysis,to jest rozwiązanie albo rozebranie Assercij Pana Jakuba Niemojewskiego,z dowodami jego naprzeciw jezuitom poznańskim wydanych.Napisane przez professory Collegium Poznańskiego Societatis Jesu,Poznań 1580,drukarnia J.Wolrab;fragmenty przedr.w:Wybór tekstów do dziejów kultury Wielkopolski,Poznań 1962
• O Kościele Pana Chrystusowym prawdziwym rozprawa stateczna a dowodna.Z odpowiedzią na dowody przeciwne pana Jakuba Niemojewskiego.Napisana przez professory w Collegium Poznańskim Societatis Jesu,Poznań 1580,drukarnia J.Wolrab
• Passia,to jest historia męki Pana naszego Jezusa Chrystusa,wyd.jako część Postylli większej,Kraków 1575,nie oddzielona jednak osobną paginacją,zob.Postilla catholica,to jest kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok;wyd.następne jako włączona w tekst część Postylli mniejszej w edycji Kraków 1582;Kraków 1590,zob.Postille mniejszej część pierwsza ozimia,to jest krótkie kazania albo wykłady Ewangeliej na każdą niedzielę i na każde święto...Postille mniejszej część wtora letnia;wyd.osobne:Poznań 1582,drukarnia J.Wolrab
• Apologia,to jest Obrona postylle katolicznej przeciw sprosnym wykrętom i potwarzam postylle heretyckiej,w Krakowie wydanej Roku Pańskiego 1582,dołączona do wyd.Postylla catholica...Kraków 1584;zob.Postilla catholica,to jest kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok;(osobno niewydana)
• Passja,to jest historia męki i śmierci Pana naszego Jezusa Chrystusa,dołączona do wyd.Postylla catholica...Kraków 1584,s.254-315;zob.Postilla catholica,to jest kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok;osobna niewydana,(wbrew podobieństwu w tytule jest ona zupełnie różna od Passji przyłączonej do Postylli mniejszej)
• De transsubstantiatione deisceptatio theologica...O transsubstanciaciej,to jest o przemienieniu istności w Najświętszym Sakramencie Eucharystijnym theologickie rozbieranie,Poznań 1589,drukarnia J.Wolrab(tekst drukowany synoptycznie po pol. i łac.)
• Żywot i nauka Pana naszego Jezu Chrysta,Kraków 1597,drukarnia J.Siebeneicher(według Wielewickiego ma to być przekł.dzieła Janseniusa Concordia evangelica;przeczy temu Estreicher)
• rozprawa J.Wujka,w której omawiał on m.in.polemikę Turriana i Skargi przeciw Wolanowi pt.De excudendis adversus haereticos libris była w roku 1582 przedłożona do oceny przez niego generałowi Aquavivie(Alfonsowi Pisano)w Rzymie;nie została ogłoszona;wydanie przygotował J.Sygański;po jego śmierci rozprawa zaginęła.

Przekłady

• Prawdziwa sprawa o rozmowie albo disputaciej,którą miał pan Jakub Niemojewski w Warszawie na sejmie,przy zacnych ludziach,z Franciszkiem Toletem theologiem Societatis Jesu roku 1572.Wydana przez professory Collegium Poznańskiego Societatis Jesu,Poznań 1580,drukarnia J.Wolrab(według Estreichera,Wujek był wydawcą i tłumaczem)
• O bóstwie Syna Bożego i Ducha Świętego...Przeciw starym i nowym żydom i mahometanom,arianom,samosatenom,serwetianom,gentilistom,nowokrzczeńcom...Kraków 1590,drukarnia A.Piotrkowczyk(przeróbka dzieła R.Bellarmina)
• Nowy Testament Pana naszego Jezusa Christusa,Kraków 1593,drukarnia A.Piotrkowczyk(wyd.komentowane);wyd.następne:Kraków 1594(tekst zmieniony,bez annotacji,przedr.w następnej edycji);Kraków 1605;Kraków 1617;Kraków 1621;Kraków 1647;pt.Biblia Nowego Testamentu,Chełmno 1772;wyd.Zgromadzenia Rossijskiego Biblijnego,Petersburg 1815;także Moskwa 1819;Poznań 1820;Lipsk 1830;Lipsk 1831;Lipsk 1832;Lipsk 1833;Lipsk 1837;Lipsk 1844;Lipsk 1848;Lipsk 1851;Warszawa 1852(wyd.z dodatkiem Psalmów,drukarnia Misjonarzy angielskich);Lipsk 1854;Lipsk 1856;Lipsk 1858;Lipsk 1862;pt.Nowy Testament z komentarzami błędom wieku odpowiedniemi.Święty Mateusz,tomik 1,cz.1,wyd.ks.S.Stojałowski,Kraków 1872(edycja wycofana przez nakładcę i zniszczona;egz.w Bibliotece Jagiellońskiej i ks.W.Smereki);wyd.Brytyjskie Tow.Biblijne,Wiedeń 1875;także Wiedeń 1882-1883;Poznań 1887;wyd.Brytyjskie Tow.Biblijne,Wiedeń 1890;Wiedeń 1891;wyd.Brytyjskie Tow.Biblijne,Wiedeń 1892;Warszawa 1892;Poznań 1892-1893;Płock brak roku wydania;Kolonia 1895;Lipsk 1898;Warszawa 1900;wydania częściowe(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Warszawa 1908;także Warszawa 1909(drukarnia w Krakowie);wyd.Brytyjskie Tow.Biblijne,Lipsk 1914;(Listy św.Pawła),Radom 1917;Kraków 1923;Kraków 1928;(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Poznań 1924;fragm.według edycji 1593 przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;(cztery Ewangelie),Kraków 1931;Kraków 1936;(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Kraków 1936;wyd.Towarzystwo Biblijne(pt.Życie Pana naszego...)Warszawa 1937;Kraków 1939;(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Kraków 1939;(Ewangelie),Warszawa 1939;(cztery Ewangelie),Mikołów Śląski 1939;(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Jerozolima 1941;(pt.Święta Ewangelia...Dzieje Apostolskie),Rzym 1942;(pt.Święta Jezusa Chrystusa Ewangelia według Jana...)wyd.2 Budapeszt,około 1942;Kraków 1949;(Ewangelie,Dzieje Apostolskie),Kraków 1949;Kraków 1955,(według J.Gołąba należy odróżnić 3 red.przekładu:a)z roku 1593,b)z roku 1594,bliższy Wulgacie,c)z roku 1599 wyd.razem z Biblią po śmierci Wujka,oprac.przez komisję zakonu jezuitów z J.Rabem na czele)
• Ewangelie i epistoły...Kraków 1593;wyd.następne ze zmienionymi tytułami:Kraków 1611;Kraków 1616;Kraków 1617;Kraków 1626(cz.2 ma osobny tytuł:Ewangelie i epistoły na dni postne powszechne i na niektóre inne święta,w pierwszej Postylce opuszczone);także Kraków 1636(według A.Jochera;w tym wyd.egzemplarz cz.1 nieznany);Sandomierz 1637(edycja wątpliwa);Kraków 1651(wyd.cz.1-2 oraz:Przydatek Lekcii i Ewangelii świąt uroczystych,Passiej Wielkopiątkowej i nauki chrześciańskiej katholickiej początków);Kraków 1665(cz.2 tej edycji prawdopodobnie wyd.Kraków 1672);Kraków 1685;Kraków 1689(cz.2 tej edycji wyd.Kraków 1692);Wilno 1713 9(cz.1-2);Kraków 1713;Kalisz 1734;Lublin 1758;Lwów 1760;Kalisz 1763;Sandomierz 1764;Wilno 1765;Poznań 1767;Wilno 1787;Poczajów 1790;Połock 1802;Częstochowa 1808;Warszawa 1811;Warszawa 1814;Częstochowa 1819;(Kraków)1827;Gniezno 1880,(według F.Siarczyńskiego pierwsze wyd.miało się ukazać w Wilnie w roku 1579,co według Estreichera jest wątpliwe)
• Psałterz Dawidów,Kraków(1584),drukarnia A.Piotrkowczyk(przekł.prozą);wyd.następne:Kraków 1616;Kraków 1626;brak miejsca wydania 1688;pt.Księgi Psalmów Dawidowych,Kraków 1714(tekst łac. i pol.)pt.Najpoważniejsze i najdawniejsze Kościoła Bożego nabożeństwo...to jest Psałterz Dawidów;Wilno 1764;(przedr.edycji 1714),Zamość 1765;wyd.według tekstu Biblii z roku 1599,Warszawa 1777;szereg wydań cerkiewno-ruskich z tekstem polskim w:1775,1778,1789 i 1798;przedr.edycji 1777:Poczajów 1819;pt.Psałterz,czyli Księga Psalmów,Kraków 1872(tekst z roku 1599);Lwów 1882(tekst łac. i pol.)Wilno 1892(tekst z roku 1599);pt.Księgi Psalmów,Lipsk 1896(tekst z roku 1599);pt.Dawida Księga Psalmów,Warszawa 1909(tekst z roku 1599);pt.Wykład Psałterza Dawidowego,Sandomierz 1916(tekst z roku 1599);Sandomierz 1930(tekst łac. i pol.)
• Officium abo Godziny Błogosławionej Panny Mariej,Kraków(1596);wyd.następne:Kraków 1598;brak miejsca i roku wydania(drukarnia A.Piotrkowczyk);Kraków 1653(przekł.z łaciny;egz.pierwodruku nieznany)
• Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv...Kraków 1599,drukarnia Łazarzowa,(Biblia...została wyd.w 2 lata po śmierci tłumacza;do druku przygotowana przez komisję zakonu jezuitów,w składzie m.in.S.Grodzicki,J.Brant,A.Radzimiński i M.Łasius,którzy dostosowując tekst ściśle do Wulgaty poczynili dość duże zmiany w tekście pierwotnym,tworząc niejako jego nową redakcję;następne wyd.były przedr.edycji poprawionej);wyd.następne:Wrocław 1740;pt.Biblia Sacra latino polonica Vulgatae,Wrocław 1771;Wrocław 1816(nakład z roku 1771 opatrzony nową kartą tytułową);nakł.Towarzystwa Biblijnego Warszawskiego,Warszawa 1821;Lipsk 1838-1839;Lwów 1839-1840;Wrocław 1843;Lipsk 1844-1846;Lipsk 1858;Lipsk 1860;pt.Biblia łacińsko-polska,czyli Pismo św.Starego i Nowego Testamentu,Wilno 1861-1864;Lipsk 1862;Warszawa 1873-1875(drukarnia w Lipsku);wyd.Zgromadzenie Rosyjskie Biblijne,Moskwa 1882;Warszawa 1885-1887(przedr.z wyd.wileńskiego 1861-1864);Warszawa 1893-1895;Wilno 1896-1898(przedr.z wyd.1861-1864);Warszawa 1898;wyd.Towarzystwo Biblijne,Wiedeń 1899(drukarnia w Lipsku);Toledo(stan Ohio,USA)1899;Wilno 1907-1909(według wyd.z lat 1861-1864);Warszawa 1909;wyd.częściowe,Mikołów 1909-1912;wyd.częściowe,Kuźnice 1909-1912;wyd.Brytyjskie Tow.Biblijne,Warszawa 1928;pt.Pismo św....t.1-4:Stary Testament,t.5:Nowy Testament,Poznań 1926-1932(wyd.nieukończone);fragmenty przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;pt.Pismo święte Starego i Nowego Testamentu,Kraków 1935;także wyd.częściowe,Londyn 1945;Pismo Święte Starego Testamentu.Tekst poprawił...S.Styś,Kraków 1956.

Listy i materiały

• Listy z lat 1569-1596 do przełożonych zakonu:F.Sunieriusa,F.Borgiasza,L.Magiusa,H.Natalusa,E.Mercurianusa i O.Monareusa oraz od S.Warszewickiego i J.Uchańskiego,wyd.J.Sygański"Korespondencja księdza Jakuba Wujka z Wagrówca z lat 1569-1596.Podług autografów",Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania,t.44(1917)
• Do Franciszka Borgiasza,dat.z Pułtuska:1 lipca i 20 września 1569,30 września 1570;do Klaudiusza Aquavivy,dat.Albae Juliae:17 maja,21 sierpnia i 25 listopada 1588,wyd.J.Poplatek"Obecny stan badań nad życiem J.Wujka",Polonia Sacra 1950,zeszyt 1-4
• Listy,wyd.A.Veress"Epistolae et acta Jesuitarum Transylvanaie temporibus principum Bathory 1571-1613",Wiedeń 1911 Budapeszt 1913,Fontes Rerum Transsylvanicarum,t.1-2
• Od J.Uchańskiego,dat.w Warszawy 20 września 1574;od K.Aquavivy,dat.z Rzymu jesienią roku 1592,wyd.J.Poplatek"Obecny stan badań nad życiem J.Wujka",Polonia Sacra 1950,zeszyt 1-4
• Autobiografia,z rękopisu Archiwum Societatis Jesu w Rzymie wyd.Polonia Sacra 1950,zeszyt 1-4
• Pro Johanne Wolrab,typographo Posnaniensi privilegium(przez Stefana Batorego na wydawanie Postylli mniejszej J.Wujka),dat.w Warszawie 28 grudnia 1579,wyd.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.2,Warszawa 1904,s.27-28.