Malbork

(łac.Mariaeburgum,Mariae castrum,Marianopolis,niem.Marienburg)miasto w północnej Polsce,w województwie pomorskim nad Nogatem.Siedziba powiatu malborskiego.Według danych z 8 lutego 2013 roku w 2012 roku miasto miało 38.872 tysięcy mieszkańców.

Historia

Ślady osadnictwa w miejscu dzisiejszego Malborka datowane są na młodszą epokę kamienia,w pobliżu natrafiano także na relikty rzymskie.W XII i na początku XIII wieku Pomezania,na której leży Malbork,zamieszkana była dość gęsto jak na tamte czasy.Duże połacie kraju pokrywały puszcze,gdzie na podmokłych łąkach bujna trawa,pasły się stada zwierzyny,jeziora zaś obfitowały w ryby.Część terenu Pomezanii została zdobyta przez książąt pomorskich.Za ich sprawą na prawym,wysokim brzegu Nogatu powstał gród Zantyr wraz z podgrodziem.Na skutek polityki Sambora,jednego z dwóch braci potężnego księcia Świętopełka,Zantyr podarowano w 1250 Zakonowi.Około 1274 Krzyżacy zaczęli wznosić,częściowo z materiałów uzyskanych z rozbiórki starych zabudowań klasztornych grodu w Zantyrze,silnie ufortyfikowany zamek w dolnym biegu Nogatu.Budowany zamek i otaczające go miasto nazwano Marienburg,czyli gród Marii,od imienia patronki Zakonu.W 1280 do zamku przeniesiono konwent zakonu z Zantyru.Wraz z zamkiem powstawała osada,która w 1286 otrzymała prawa miejskie chełmińskie.Na wysoczyźnie górującej nad rzeką,na południe od terenów zamkowych,wytyczono działki dla osiedleńców.Późniejsza zabudowa ciągnęła się wzdłuż jednej ulicy,rozszerzającej się w połowie,tworząc w ten sposób rynek(szerokości ok.30 m,a długości ok.300 m).Domy o konstrukcji szkieletowej z podcieniami ustawiono szczytami w jego stronę.Jedna pierzeja,wschodnia,nosiła nazwę Wysokich Podcieni,zachodnia Niskich Podcieni.Równolegle do rynku biegły ulice:na zachodzie Schuhgasse,gdyż prowadziła do bramy nazywanej od czasów oblężeń szwedzkich Bramą Szewską,na wschodzie Kratzhammer i Neustadt(wytyczone po 1380).W północno-zachodniej części miasta usytuowana była fara pod wezwaniem św.Jana.Następnym ważnym obiektem był ratusz.Prawdziwa perła gotyckiej architektury municypalnej.Pierwsza wzmianka o malborskim ratuszu brzmiąca„auff dem Rathuze von der Stadt”(na ratuszu miejskim)pochodzi z 1365.Początkowo miasto posiadało niezbyt wysokie mury spiętymi basztami i wieżami bramnymi:Mariacką,czyli Sztumską,Garncarską(zwaną też Św.Ducha lub Elbląską) i Szewską.Od strony rzeki mury i wał wzmocniono skarpami.Od systemu obronnego zamku miasto oddzielała fosa i mur oporowy zapobiegający osuwaniu się ziemi.Zakaz stawiania z tej strony muru obronnego wydany przez komtura spowodowany był zamiarem roztoczenia całkowitej kontroli nad miastem,co znalazło swoje potwierdzenie w czasie późniejszej wojny trzynastoletniej i w czasie najazdów szwedzkich w XVII wieku.W latach 1352–1383 mury obronne miasta podwyższono,a w ciągu wschodnim wzmocniono je dodatkowo siedmioma basztami trójbocznymi,otwartymi od strony miasta.Osadnicy napływali tu przez trzy ćwierćwiecza XIV wieku i stopniowo ich napływ ustawał.Miasto zyskało charakter rzemieślniczo-handlowy i rolniczy.Miasto rozwijało się dzięki dogodnemu połączeniu drogami wodnymi z Wisłą i Nogatem do Chełmna,Grudziądza,Torunia i Elbląga,a także do potężnego Gdańska.Malbork w XIV wieku był miastem średniej wielkości pod względem obszaru,jaki zajmował,jak zabudowy i gospodarki.Handlowano tu zbożem,drewnem,skórami,końmi i winem.Rozwijały się cechy piekarzy i rzeźników,dobre zaś warunki uprawy wynikały z doskonałej gleby i w miarę łagodnego klimatu,jaki panował w delcie Wisły i Nogatu.Życie codzienne w tym czasie nie odbiegało od życia w innych podobnych miastach.W razie niebezpieczeństwa mieszczanom wydawano broń i zbroje z arsenału mieszczącego się w ratuszu.Każdy z członków cechów znał obowiązki obrony murów i baszt w razie oblężenia.Społecznością miejską rządziła siedmio-ośmioosobowa rada,na której czele stał burmistrz.W skład rady wchodził kompan,czyli zastępca burmistrza,a od 1416 zarządca skarbu(kamlarz).Naczelnikiem sądu był sołtys,który wraz z zastępcą przewodniczył dziesięcioosobowej ławie.W mieście było wówczas około 85 domów i 89 budynków gospodarczych.W latach 1309–1457 Malbork był siedzibą wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i stolicą państwa zakonnego.W latach 1466–1772 Malbork był stolicą województwa malborskiego I Rzeczypospolitej.Po I rozbiorze Polski,jesienią 1772 roku do Malborka wkroczyły wojska pruskie,a polski wojewoda Michał Czapski i jego administracja zostały usunięte.Malbork w 1773 roku włączono do nowoutworzonej prowincji Prusy Zachodnie ze stolicą w Gdańsku.Po 1919 roku Malbork wszedł w skład Rejencji zachodniopruskiej,a w latach 1939-1945 roku do Rejencji kwidzyńskiej Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie.Pomiędzy styczniem a marcem 1945 atakująca Armia Czerwona dokonała zniszczeń w 80% substancji budowlanej Malborka.Po wojnie stopniowe usuwanie szkód wojennych sprowadzało się do systematycznego wyburzania pozostałości zabudowy malborskiego Starego Miasta.Odzyskaną cegłę oddawano na odbudowę Warszawy.Takie działania władz Malborka spowodowały,że na początku lat 50.na terenie starówki nie pozostało żadne historyczne zabudowanie.Jedynymi ocalałymi reliktami gotyckiego miasta jest kościół farny,ratusz,dwie bramy miejskie i fragmenty murów obronnych.Obecnie stare miasto Malborka zajmuje osiedle czteropiętrowych bloków.Zachowano natomiast układ średniowiecznych ulic z długim rynkiem i ulicami gospodarczymi,odrestaurowano ratusz,kościół św.Jana,dwie wieże bramne,fragmenty murów obronnych i gotyckie mury szkoły.28 października 2008 podczas prac budowlanych odkryto grób masowy 2116 osób,prawdopodobnie mieszkańców miasta,którzy nie posłuchali rozkazu ewakuacji.Ponieśli oni najprawdopodobniej śmierć podczas walk w mieście oraz podczas oblężenia miasta z rąk Armii Czerwonej lub wskutek chorób i chłodu albo zostali zastrzeleni. Statystyka mieszkańców

Rok	Liczba ludności
1409	400
1570	3000
1772	3635
1809	5364
1848	6806
1880	9459
1900	10732
1905	13095
1916	20128
1923	20073
1939	27318
1943	27233
1945	2825
1946	10017
1950	16994
1955	20607
1965	28292
1975	32495
1989	39018
1995	40188
2000	39407
2004	38950
2007	38175
2008	39213
2009	39234
2010	39284
2011	39378
2012	38872

Zabytki

• Zamek wielkich mistrzów krzyżackich z XIV–XV wieku otoczony murami obronnymi z bramami,składający się z trzech oddzielnych zamków:Zamku Wysokiego,Zamku Średniego oraz Zamku Niskiego zwanego także Przedzamczem.

• Ratusz w Malborku wzniesiony został w latach 1365–1380 w miejscu wcześniejszego ratusza.Rekonstruowany w końcu XV wieku i w 1901 przez Conrada Steinbrechta.Zbudowany na planie prostokąta,podpiwniczony,dwukondygnacyjny.Ma dwuspadowy dach z dwoma ozdobnymi szczytami i wieżyczkę pośrodku kalenicy.W wieżyczce znajdował się dzwon odlany w 1407.W piwnicach przed wojną znajdowała się restauracja„Ratskeller”z izbą pamięci Hindenburga.Obecnie w Ratuszu mieści się Młodzieżowy Dom Kultury"Ratusz".

• Resztki murów obronnych wraz z bramami oraz basztami wzniesione w 1-szej połowie XIV wieku z cegły.Mają konstrukcję arkadową.Są stosunkowo cienkie,jak na konstrukcję obronną.Zasadnicza grubość ściany wynosi 45 cm(1,5 cegły)wzmocniona jest od strony miasta filarami o grubości 45 cm.System obronny Malborka Stare Miasto malborskie uzyskało już w XIII wieku system obronny,który rozbudowywano systematycznie aż po czasy nowożytne.Ze średniowiecznych umocnień zachowały się od wschodu fragment ceglanych murów,Brama św.Ducha(Garncarska) i relikty baszt,od południa Brama Mariacka oraz od zachodu mur oporowy wysoczyzny miejskiej,na którym oparte były niegdyś budynki spichrzowe.

• Brama Mariacka,zwana także Sztumską oraz Przewozową zbudowana razem z systemem obronnym w 1-szej połowie XIV wieku.Wznosi się ona na planie prostokąta o wymiarach 6,6 na 7,6 metra na wysokość 10 metrów.Jej fasadę południową i północną zdobią blendy zamknięte ostro łukami.Ta gotycka budowla uzyskała po pożarze dachu w 1838 charakterystyczną nadbudówkę z muru pruskiego.Na przełomie lat 1936/1937 przystąpiono do rekonstrukcji dachu według projektu mistrza budowlanego Paula Domberta.Rozebrano wieżyczkę,a bramę nakryto czterospadowym dachem,kryjącym krenelaż.Zegar umieszczono w ozdobnym krenelażu.Po II wojnie światowej nie nakryto baszty dachem z 1937.

• Baszta maślankowa,inaczej lichnowska jedna z najwyższych wież znajdujących się w kompleksie zamku malborskiego.Wysunięta najdalej na północ spełniała rolę strażnicy.Wzniesiona w latach 1335–1340 na rzucie okrągłym o średnicy 8,68 m(28,8 m wysokości).Jej dach zwieńczony jest postacią kobiety ubijającej masło.Jest rekonstrukcją z 1906.Z basztą związane są liczne legendy.Jedna z nich mówi,że kiedyś Krzyżacy wprowadzili podatek od ubijania masła.Przeciwko tej decyzji zbuntowali się rajcy miejscy.Twierdzili,że z tego powodu wzrośnie cena masła,spadną zyski,a oni stracą klientów.Krzyżacy nie tolerując sprzeciwu i obawiając się dalszych zamieszek zamknęli buntowników w wysokiej wieży.Stąd nazwa.Baszta maślankowa.Obiektu nie można zwiedzać.

• Brama Garncarska,zwana także Elbląską lub Św.Ducha zbudowana najprawdopodobniej w 1380.Jest bramą pięciokondygnacyjną wysokości 12 m,wzniesioną na planie prostokąta o wymiarach 7,6 na 9,4 metra.Prócz przejazdu znajdują się w przyziemiu bramy dwa przejścia dla pieszych.Szerokie fryzy,oddzielające kondygnacje i blendowanie w dwu górnych oraz tarcze herbowe na najwyższym piętrze,a wreszcie prześwity strzelnicze o wykroju prostokątnym,kształtowały plastycznie wielką płaszczyznę ściany wschodniej.Podobnie uformowana,zwrócona ku miastu fasada zachodnia nie posiadała wielkiej wnęki,jaka znajdowała się po przeciwnej stronie i sięgała na wysokość trzech kondygnacji.

• Kościół św.Jana z 2-giej połowy XIV wieku kościół odbudowano po zniszczeniach oblężniczych w latach 1467–1523.Wzniesiono kościół sześcioprzęsłowy,trójnawowy,z nawami o jednej wysokości(halowy),z wieżą stojącą przy południowej nawie.W 1635 zachodnie przęsło świątyni runęło na skutek wybuchu miny.Zamknięcie skróconej o jedno przęsło budowli pochodzi z 1668.

• Kościół św.Jerzego(obecnie pw.Matki Bożej Nieustającej Pomocy)zbudowany w czasach polskich 1711–1712,zaprojektowany przez Jakuba Goraua.Prosta bryła,ze ścianami bocznymi o konstrukcji szkieletowej,barokowym hełmem wieży i portalem od strony ulicy Rzeźniczej.Do kościoła w 1926 dobudowano murowaną salę parafialną(dom katechetyczny)na około 350 osób.

• Szkoła Łacińska gmach zbudowany w 1352 przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode,od XVI wieku do 1864 pełnił rolę szkoły,w której uczono początków łaciny.Zniszczona w czasie pożaru miasta 26 lipca 1899.Odbudowana w 1900 jako typowy magazyn.Obecnie zachowane fragmenty stanowią partie murów odwodowych,murowanych z cegły palonej na zaprawie wapiennej w wątku gotyckim.Przykład budowli sprzężonej z rytmem fortyfikacji miejskich z okresu średniowiecza.

• Młyn Górny(Piekarski)zbudowany w 1400,na planie prostokąta o wymiarach 12,75 na 25,50 m,przy grubości murów 1,35 m.Jego dach odbudowany po pożarach w 1410 i 1718.Na pierwotnym,wschodnim szczycie występuje bogate blenkowanie.

• Szpital Jerozolimski z XVI–XVII wieku(wpisany na listę World Monuments Watch 2006).

• Pozostałości twierdzy Malbork,wzniesionej na przedpolach miasta w latach 1899–1903 i rozbudowanej w latach 1914–1915.

Dzielnice miasta
W Malborku istnieje 11 dzielnic:

• Czwartaki
• Kałdowo
• Międzytorze
• Nowa Wieś
• Piaski I
• Piaski II
• Południe
• Rakowiec
• Stare Miasto
• Śródmieście
• Wielbark

Gospodarka
W strukturze gospodarczej Malborka dominuje przemysł spożywczy.Mieści się tu wytwórnia makaronu Malma i Cukrownia Malbork.W mieście wytwarzane są urządzenia rolnicze(fabryka narzędzi ogrodniczych Leokadia),urządzenia na potrzeby przemysłu drzewnego(Malborski zakład przerobów drewna Pemal).Rozwija się przemysł odzieżowy,reprezentowany przez firmy Cotte oraz Koga i chemiczny zakłady Organika.Zagraniczny kapitał reprezentują także firmy Prino-Plast(producent artykułów higienicznych) i największa w regionie wytwórnia materiałów budowlanych Leier-Malbork sp. z o.o.oraz producent wentylatorów przemysłowych Nyborg-Mawent S.A
Transport
Przez miasto przebiegają linie kolejowe prowadzące z dworca głównego do Gdyni,Warszawy,Elbląga i Torunia.Wśród sieci drogowej największe znaczenie ma połączenie z Tczewem,Elblągiem(droga krajowa nr 22),Nowym Dworem Gdańskim i Kwidzynem(droga krajowa nr 55).Na terenie Malborka działa komunikacja miejska.Ok.5 km na północ od miasta funkcjonuje lądowisko Kościeleczki,natomiast ok.12 km na południe lądowisko Koślinka.
Kultura
W mieście działa Malborskie Centrum Kultury i Edukacji oraz Klub 22 Bazy Lotnictwa Taktycznego.Wśród organizowanych przez miasto imprez są kontynuowane przez wiele lat:Festiwal Boże Narodzenie w Sztuce,wybory Miss,Przegląd Zespołów Tanecznych,Malborskie Spotkanie Teatralne i wiele,wiele innych.W czerwcu obchodzone są Dni Malborka.Miasto to jest gospodarzem Międzynarodowego Turnieju Szachowego o Wieżę Zamku Malborskiego,a turnieje szachowe na skalę lokalną odbywają się tu przez cały rok.W Zamku organizowane są wystawy i sesje popularnonaukowe.Mają tam miejsce również takie imprezy jak Oblężenie,nawiązujące do tradycji rycerskiej.Czwartkowe Wieczory Muzyczne na Zamku organizowane są przez Miejski Dom Kultury i Muzeum Zamkowe od września 1982.Na wystawy zaprasza galeria Na lewo.Miasto dysponuje sześcioma bibliotekami oraz kinem Klubowym.Od 2003,od początku maja do końca wakacji trwają cykle koncertów muzycznych.Pod hasłem Malborski Przegląd Muzyczny do miasta przyjeżdżają dziesiątki zespołów z całego kraju i zagranicy.
Sport i turystyka
Malbork jest członkiem stowarzyszenia gmin Polskie Zamki Gotyckie,promującego rozwój turystyki,ale nie tylko zabytki są atrakcją miasta.Jest również miejscem turystyki kongresowej.Malbork,leżący na drodze wodnej,oferuje rejsy spacerowe statkiem i tramwajem wodnym.W sezonie letnim można się kąpać w coraz czystszych wodach Nogatu oraz podziwiać panoramę miasta z kajaku lub gondoli.Ośrodek Sportu i Rekreacji dysponuje campingiem,dwoma stadionami,zespołem boisk(w tym dużym obiektem pokrytym sztuczną trawą),kortami tenisowymi,ścianką wspinaczkową oraz kąpieliskiem nad Nogatem.Działa kryta pływalnia.W okresie zimowym czynne jest lodowisko z wypożyczalnią łyżew.Jest tu duży park linowy uruchomiony latem 2009.W mieście działają 2 kluby piłkarskie:Pomezania Malbork i Nogat Malbork oraz klub piłki ręcznej Polski Cukier SPR Pomezania Malbork,grający w I lidze.W Malborku działają sekcje smoczych łodzi:Powiatowy Szkolny Związek Sportowy w Malborku,Klub Sportowy Nogat Malbork,Starostwo Powiatowe Malbork,Cukrownia Malbork i Gmina Malbork;wszystkie drużyny mają duże osiągnięcia w tym sporcie;uczestniczą w Mistrzostwach Świata i Europy oraz w różnych wielkich imprezach,a ich członkowie otrzymują powołania do reprezentacji Polski.Istnieją dwa kluby siatkarskie:męski UMKS"Jurand" i kobiecy UKS"Orzeł".
Wspólnoty religijne

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i wspólnoty:

• Buddyzm
  • Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
• Kościoły Ewangeliczne
  • Kościół Chrześcijan Baptystów
  • Kościół Zielonoświątkowy
  • Kościół Boży w Chrystusie
• Kościoły Katolickie
  • Kościół św.Jana Chrzciciela
  • Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy(dawniej św.Jerzego)
  • Kościół św.Józefa
  • Kościół pw.Zesłania Ducha Świętego
  • Kościół pw.św.Urszuli Ledóchowskiej
  • Kościół pw.Miłosierdzia Bożego
  • Kościół pw.Bł.108 Męczenników Polskich
• Świadkowie Jehowy
  • Sala Zgromadzeń,Sala Królestwa.

Zasłużeni dla Miasta Malborka

• 2002 Wiesław Jedliński
• 2002 Albin Bober
• 2002 Ireneusz Skrobisz
• 2004 Jerzy Fryc
• 2004 Waldemar Król
• 2004 Ryszard Węgłowski
• 2005 Leszek Witkiewicz
• 2005 Andrzej Nowak
• 2005 Chór Mieszany"Lutnia"
• 2006 ks.Prałat Jan Żołnierkiewicz
• 2006 Tadeusz Woźny
• 2006 Bogdan Śliwiński
• 2006 Zygmunt Bukalski
• 2007 Władysław Studziński
• 2007 Jerzy Litwiński
• 2007 Arkadiusz Binnebesel
• 2008 ks.Krzysztof Miś
• 2008 Anna Zegarek
• 2008 Mariusz Mierzwiński
• 2009 Marek Kwaterski
• 2009 Jerzy Ruszkowski

Honorowi Obywatele Miasta Malborka

• 1828 Wilhelm Ludwig Haebler
• Johann Peter Monath
• 1915 Paul von Hindenburg
• Karl Monath
• Arthur Born
• 1919 Conrad Steinbrecht
• 1925 Max Halbe
• 1942 Bernhard Schmid
• 1944 Erich Abraham
• 1947 gendyw.Marian Spychalski
• 1994 Hall Trøan Galaaen
• 1994 Olav Bergene Holm
• 1996 Søren Odberg
• 1996 Marit Buhaug
• 1996 Erling Hansen
• 1996 Hermann Schäpers
• 1996 Anne Lystad
• 1996 Ingebjärg Christiansen
• 1996 Lizzi Hansen
• 1996 Turid Pettersen
• 1996 Johan Stensrud
• 1997 Michel Marbot
• 2003 Michael Leier
• 2004 Maria Prior-Nowak
• 2006 dr Chrystian Meyl
• 2008 Maria Luiza von Sethe

Miasta partnerskie

• Nordhorn(Niemcy)(od 1995)
• Troki(Litwa)(od 1997)
• Sölvesborg(Szwecja)(od 1999)
• Margny-lès-Compiègne(Francja)(od 2004)
• Monheim am Rhein(Niemcy)(od 2005)

Filmy realizowane w Malborku

• Krzyżacy film fabularny,rok produkcji i premiery 1960,reżyseria Aleksander Ford.
• Malbork film dokumentalny,rok produkcji 1962,reżyseria Jan Riesser.
• Samochodzik i templariusze serial telewizyjny,rok produkcji 1971,premiera 1972,reżyseria Hubert Drapella.
• Henryk Monte film historyczny,rok produkcji 1971,reżyseria Saulus Šaltenis.
• Kopernik film biograficzny,rok produkcji 1972,premiera 1973,reżyseria Ewa i Czesław Petelscy.
• Znak orła serial TV,rok produkcji 1977,premiera 1978,reżyseria Hubert Drapella.
• Pan na Żuławach serial TV,rok produkcji 1982–1984,premiera 1985,reżyseria Sylwester Szyszko.
• Królowa Bona serial TV,rok produkcji 1980,premiera 1982,reżyseria Janusz Majewski.
• Przyłbice i kaptury serial TV,rok produkcji 1985,premiera 1986,reżyseria Marek Piestrak.
• Malbork film dokumentalny,rok produkcji 1987,reżyseria Czesław Duraj,Stanisław Kostrzewa.
• Król Olch film wojenny,rok produkcji 1995,reżyseria Volker Schlöndorff.
• Sztos film sensacyjny,rok produkcji i premiery 1997,reżyseria Olaf Lubaszenko.
• Wiedźmin film fantasy i serial TV,okres zdjęciowy 2000–2001,premiera:film 2001,serial TV 2002,reżyseria Marek Brodzki.
• Battle for the Bible(Bitwa o Biblię)film fabularny,rok produkcji 2006,reżyseria Sean Grundy,na zlecenie Pionier TV(Wielka Brytania).
• Hans Kloss.Stawka większa niż śmierć film szpiegowski,rok produkcji 2012,reżyseria Patryk Vega.