| Etymologia |
Historia
Wydarzeniem,które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego,było objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród Piastów.Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie,najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku.Główny ośrodek państwa Polan stanowiło Gniezno.Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I,chociaż późniejszy(XII w.)kronikarz Gall Anonim podaje także imiona jego przodków.Mieszko I objął rządy w państwie Polan przed 963 i panował do 992.W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech,Bolesławem I Srogim i poślubił jego córkę Dobrawę.Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966 chrztu(za pośrednictwem Czech) i narzucenie religii chrześcijańskiej jego państwu(nazywanemu Polską),która umieściła je w kręgu cywilizacji łacińskiej.Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa,wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej(później królewskiej),doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane.W 1025 władca Polski uzyskał tytuł królewski.Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich.W 1569,po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą,oba kraje zdecydowały się na unię realną.Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita.W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców:Prusy,Rosję i Austrię.W 1918 Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita,w 1939 została zaatakowana przez III Rzeszę i ZSRR i podzielona między III Rzeszę,ZSRR,Litwę kowieńską i Słowację.Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie.W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski,a państwo stało się republiką socjalistyczną uzależnioną od ZSRR.W efekcie Jesieni Ludów obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska stała się państwem o ustroju demokratycznym,określaną jako III Rzeczpospolita.Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego.12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego,zaś 1 maja 2004 roku stała się członkiem Unii Europejskiej.
Prehistoria ziem polskich
W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele odmiennych grup etnicznych.Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup,w szczególności kwestia pochodzenia i ekspansji Słowian,pozostaje niepewna.W 1933 odkryto pozostałości osady biskupińskiej,założonej około 738 roku p.n.e. i wiążącej się z kręgiem kultury łużyckiej.
Dynastia Piastów
Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku.Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I,który w 966 przyjął chrzest,co zapoczątkowało zwalczanie słowiańskich wierzeń etnicznych i chrystianizację społeczeństwa.Przyjęcie chrztu miało w ówczesnym czasie także duże znaczenie polityczne.Pierwszym władcą,który został koronowany,był syn Mieszka I Bolesław Chrobry,który kontynuując politykę ojca zorganizował w roku 1000 zjazd w Gnieźnie na którym utworzono metropolię gnieźnieńską oraz diecezje w Kołobrzegu,Krakowie i Wrocławiu.W 1138,po śmierci Bolesława III Krzywoustego,Polska została podzielona między jego potomków,co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe.W XIII wieku Henrykowie Śląscy(Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny)zjednoczyli dwie dzielnice Śląsk i Małopolskę,lecz po najazdach Mongołów,zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz bitwie pod Legnicą w 1241,ich państwo ponownie się rozpadło.Zjednoczenia kraju(Wielkopolski i Małopolski)dokonał Władysław Łokietek,który w roku 1320 koronował się na króla Polski.Jego syn,Kazimierz III Wielki,skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie poszerzył terytorium Polski,zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne,w szczególności w budownictwie i gospodarce.Po jego bezpotomnej śmierci wygasła dynastia Piastów jako władców Polski.
Dynastia Andegawenów
Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów.Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju,obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym.Kiedy również Ludwik zmarł w 1382,w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia.Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika,Jadwiga Andegaweńska.W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą,który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.
Dynastia Jagiellonów
Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim.W 1410 w bitwie pod Grunwaldem,zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim.Po wojnie trzynastoletniej,zakon stał się wasalem Polski,do której wróciło Pomorze Gdańskie oraz zostały przyłączone Powiśle i Warmia.Następował rozwój polskiej kultury,nauki i ekonomii,z osobistościami jak Mikołaj Kopernik i Jan Kochanowski.Rozpowszechniona też była tolerancja religijna.Na początku XVI wieku powołano pierwsze oddziały zwycięskiej w wielu bitwach formacji kawalerii polskiej armii husarii.Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
W 1569 Polska i Litwa zawarły unię lubelską;powstała Rzeczpospolita,a każdy nowo koronowany król Polski automatycznie zostawał władcą Litwy i nigdy nie był już podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie.Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta,ostatniego króla z dynastii Jagiellonów,w 1573 wprowadzono wolną elekcję.Ówczesna Rzeczpospolita,szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej,była nazywana„azylem heretyków”;ściągali do niej prześladowani w zachodniej Europie mennonici,antytrynitarze,wypędzani z Hiszpanii przez Inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji.Szlachta w Polsce,znacznie liczniejsza niż na zachodzie Europy,korzystała z przywilejów złotej wolności.W okresie tym,nazywanym złotym wiekiem Polski,Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium,stając się największym państwem w Europie.4 lipca 1610 wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod Kłuszynem wojska rosyjskie,a następnie zajęły Moskwę.W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją(„potop”),Kozakami(powstanie Chmielnickiego) i Rosją(wojna polsko-rosyjska 1654-1667).Wraz z nieefektywnością rządu wskutek prawa liberum veto,licznymi rokoszami oraz słabością rządu,doprowadziły one do stopniowego upadku państwa i wzrostu zależności wobec sąsiadów.Mimo to,Jan III Sobieski był w stanie rozgromić 12 września 1683 w bitwie pod Wiedniem armię Imperium osmańskiego i tym samym ocalić Europę od islamizacji.Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju,m.in.ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej,a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 Maja.
Rozbiory i okres pod zaborami
Od czasów panowania królów saskich Augusta II i III,pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się stopniowo pod wpływy Imperium Rosyjskiego.Obaj królowie sascy oraz ich następca,Stanisław August Poniatowski,wybierani byli przy współudziale Rosji.W połączeniu z upadkiem centralnego prawodawstwa i skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgów szlacheckich i arystokratycznych,przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej.Działania króla wymierzone w naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne,podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez część szlachty.W 1772 roku Imperium Rosyjskie,Królestwo Prus i Austria uzgodniły I rozbiór części terytorium Polski,który został następnie zatwierdzony przez szlachtę na Sejmie Rozbiorowym.20 lat później,w trakcie II i III rozbioru(1793,1795)dokonano całkowitego podziału kraju.W geście sprzeciwu wobec zaborów,w 1794 wybuchło powstanie Kościuszki.Podzielone pomiędzy trzy państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów,w których obowiązywały różne prawa,zasady życia społecznego i politycznego i różne ograniczenia swobód.
Zabór rosyjski
Władcy Imperium Rosyjskiego rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej prowadzili rządy autokratyczne i absolutne.Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji,mającą z nich uczynić„prawdziwych chrześcijan,lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”,działając w tym celu metodami perswazji i przymusu.Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji,wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii,województwa zastąpiono guberniami,wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową,która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy.Na ziemiach polskich utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie,zwane też Królestwem Kongresowym lub Kongresówką,które połączone było z Rosją unią personalną,z carem jako tytularnym królem.Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół,urzędów i życia publicznego.Mimo,że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników,polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara,niezależnie od narodowości.Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji,w armii Napoleona utworzono dwa legiony polskie.Nadzieje te zostały jednak rozwiane,gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski.Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie.Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich,nie przetrwało jednak długo.Po upadku Napoleona,w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale.Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków.W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan,a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania.Jednocześnie postępował proces industrializacji i rozwoju technologicznego,czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast,głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-finansowej Warszawy,które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje.W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przedsiębiorców,podczas gdy wieś pozostawała zacofana obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864,o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach.Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi,zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy,jak i przesiedlani z Rosji tzw.Litwacy.W 1825 na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I,który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne stowarzyszenia narodowe.Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach.W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii,po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji,postanowiła podjąć akcję zbrojną.29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe.W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie,które zostały przez powstańców wyparte,jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa.Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy,rozbiły powstanie dwa miesiące później.Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia,zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych.Około 10 tys.osób opuściło Królestwo,tworząc we Francji środowisko tzw.Wielkiej Emigracji.Represje w Królestwie polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I.Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną,amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich.Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki,głoszące hasła„rewolucji moralnej”,która wkrótce opanowała społeczeństwo.Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne,ugodowy polityk Aleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska,który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony,rozpoczynając powstanie styczniowe.Powstańcy,podzieleni na polityczne frakcje„białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa,prowadzili walki partyzanckie.Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864.Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji,formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju,w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej,która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku.
Zabór austriacki
Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza z trzech państw zaborczych,do czego przyczyniały się w czasie XIX wieku jej klęski militarne i wewnętrzne wstrząsy.Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii.Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich,Halicza i Włodzimierza.Galicja była prowincją odległą od Wiednia,najmniej nowoczesną i najbiedniejszą.W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego,w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł,nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia.Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi w Borysławiu,Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu.Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych,średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości zadłużona,natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy.Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów,często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściły 2 miliony osób.Stolicą prowincji stał się Lwów,po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków,dotąd formalnie autonomiczne.Polacy stanowili 45% ludności;podobną część(41%)stanowili Ukraińcy,wcześniej określający się jako Rusini.Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną,w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli.W roku 1848 wybuchło zorganizowane przez szlachtę powstanie krakowskie niewielka niepodległościowa akcja zbrojna,która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego,znanego jako rabacja galicyjska.Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa.Powstanie krakowskie zostało stłumione,natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory.Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów,ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny.Od lat 60.XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa.W wyniku ich starań w latach 1867-1872 Galicja otrzymała szereg praw ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji,przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach,zakładano nowe instytucje nauki.Mimo,że sejm został zdominowany przez arystokrację,Galicja była jedynym zaborem w którym Polacy uczestniczyli w rządach.Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów,a Kraków i Lwów stały się centrami kultury.Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków,jak i dla Ukraińców.W Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego.Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie,które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano.
II Rzeczpospolita
Dwudziestolecie międzywojenne
Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918,kiedy to władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski.W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta,zaś 22 listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa.Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów.W latach 1918–1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami.Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju,wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach,dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne.Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919.W 1922 w granice RP włączono Litwę Środkową.Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego.Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów,które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów.Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi,które stanowiły liczną część społeczeństwa.Osób określających się jako Polacy było około 68,9%,Ukraińców było 13,9%,Żydów 8,7%,Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%.Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi,której największymi problemami była bieda i duże przeludnienie.Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów.Czołowe partie polityczne Polska Partia Socjalistyczna,Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego.Tragicznym rezultatem tych napięć było zabójstwo związanego z PSL prezydenta Gabriela Narutowicza w 1922.W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu,a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji.W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego,wprowadzono nową walutę złotego oraz założono Bank Polski.Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku,rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową,zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni.Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej powstawały ważne dzieła literackie i malarskie,a również prace naukowe.Państwo skutecznie inwestowało w edukację,szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.W 1926 roku,w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu,znanego jako przewrót majowy.W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny,w którym większość władzy obejmował prezydent,natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy,tworzący środowisko znane jako sanacja.Autorytarny sposób sprawowania władzy przez„pułkowników”przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30.
II wojna światowa
1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę.W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew,z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą.14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy.Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych,rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii.17 września Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną,której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR.Walki trwały do początków października 1939 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy,a 6 października zakończyła się bitwa pod Kockiem ostatnia,przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.W czasie II wojny światowej II Rzeczpospolita zachowała podmiotowość,w stosunkach dyplomatycznych do końca wojny reprezentowana była przez Rząd RP na uchodźstwie,który uzyskał schronienie w Paryżu(do 1940),a następnie w Londynie.Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę i Związek Radziecki w oparciu o dwustronny traktat o granicach i przyjaźni zawarty 28 września 1939.Terytorium okupowane przez Związek Radziecki zostało wcielone do ZSRR;zachodnia część terytorium okupowanego przez Niemcy została wcielona do III Rzeszy,na pozostałej części utworzono tzw.Generalne Gubernatorstwo.Związek Radziecki przekazał 26 października 1939 Wilno i część województwa wileńskiego pod okupację Litwy.Także na rzecz Słowacji Polska utraciła ziemie tworzące tzw.Polski Spisz i polską część Orawy.Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie.Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu.W roku 1940 miała miejsce zbrodnia katyńska.Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został przez Niemców w żydowską ludność Polski osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach gettach,stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa.W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim.Od 1941 w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski.Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej,w wyniku których wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania i zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec.Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu.Kulminacją tych działań była akcja„Burza” i powstanie warszawskie w 1944.Na wschodnich terenach II RP trwał natomiast konflikt ludności polskiej i ukraińskiej,którego apogeum była rzeź wołyńska,w wyniku której zamordowanych zostało 50-60 tysięcy Polaków,a ponad 1000 polskich miejscowości zostało kompletnie zniszczonych.W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski,zniszczonych zostało wiele miast,w tym niemal całkowicie Warszawa.
Polska Rzeczpospolita Ludowa
W styczniu 1944 nacierająca na hitlerowskie Niemcy Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-radziecką z 1921.W lipcu 1944 w ZSRR utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego,który miał sprawować władzę na terenach Polski wyzwolonych przez wojska radzieckie spod okupacji niemieckiej.W skład PKWN wchodzili wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni.W czerwcu 1945 powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej,natomiast kraje Europy Zachodniej cofnęły uznanie rządowi RP na uchodźstwie.Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne,wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników,głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji.W wyniku sfałszowanych wyborów w roku 1947 do pierwszego powojennego Sejmu większość zdobyły partie komunistyczne.W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych m.in.zasiedlenie tzw.Ziem Odzyskanych,nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolnictwa.Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych,w tym odbudowę całkowicie zniszczonej Warszawy.W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza,co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego.W 1952 roku państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa,uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji,kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych,które trwały aż do śmierci Stalina w 1953.W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina,również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze,której przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka.Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki,których jednak zaprzestano już po kilku latach.W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie,co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii,w wyniku której wiele osób zmuszonych zostało do emigracji.Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza,a jego miejsce zajął Edward Gierek.Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju.W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka,które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych,rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych,zmechanizowano rolnictwo,budowano masowo osiedla mieszkaniowe.Podniósł się też poziom życia społeczeństwa,wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków.Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski.Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności,na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów,które wybuchły w czerwcu 1976.Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję,a ich uczestnicy objęci represjami.Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.Kolejne strajki wybuchły w lipcu i sierpniu 1980.Władze podjęły z protestującymi rozmowy,w wyniku których podpisano porozumienia sierpniowe.Porozumienia te gwarantowały m.in.powstanie legalnego związku zawodowego NSZZ„Solidarność”.We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy,a jego miejsce zajął Stanisław Kania,który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981,zastąpił go Wojciech Jaruzelski.Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej i społecznej w Polsce,w grudniu 1981 władze podjęły decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego,co łączyło się z likwidacją wszelkich swobód obywatelskich,masowymi aresztowaniami działaczy opozycji i wprowadzaniem władzy wojskowej w kraju.Stan wojenny trwał do 1983 roku.
III Rzeczpospolita
Pod koniec 1988 w wielu miejscach Polski wybuchły strajki,których osłabione władze komunistyczne nie były w stanie stłumić.W tej sytuacji podjęły rozmowy z Lechem Wałęsą i innymi działaczami„Solidarności”,w wyniku których strajki zostały zakończone,natomiast władze zezwoliły na legalizację NSZZ„Solidarność” i na rozmowy o częściowym dopuszczeniu tej organizacji do władzy.Rozmowy te,znane jako obrady Okrągłego Stołu,zostały przeprowadzone w pierwszej połowie 1989.W trakcie rozmów ustalono,że zostaną przeprowadzone wybory parlamentarne,w których kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie.Władze komunistyczne zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów.Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989 w ich wyniku Komitet Obywatelski„Solidarność”otrzymał maksymalną dopuszczoną liczbę miejsc w Sejmie.19 lipca 1989 Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm.24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego.Rok później przeprowadzono wybory prezydenckie,które wygrał Lech Wałęsa.Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform.Początkowo wprowadzono zmiany do Konstytucji PRL zmieniające nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska,przywracające do godła orła w koronie i odrzucające zasady komunistycznego systemu jednopartyjnego.W roku 1990 przyjęto pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza,polegający na wprowadzeniu wolnego rynku,obniżeniu inflacji i deficytu budżetowego oraz na dążeniu do przyspieszenia wzrostu gospodarczego.W 1997 roku przyjęto nową Konstytucję RP,określającą zasady działania państwa funkcjonujące do dzisiaj.Kolejnymi prezydentami Polski byli Aleksander Kwaśniewski(1995–2000 i 2000–2005),Lech Kaczyński(2005–2010) i Bronisław Komorowski(od 2010).Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 15 ekip rządowych,których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców.Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej,co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku.Polska odgrywa istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej,czego znakiem było m.in.pełnienie przez Jerzego Buzka w latach 2009-2012 funkcji przewodniczącego Parlamentu Europejskiego.
Ustrój polityczny
Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym,opierającą się na trójpodziale władzy.
Konstytucja
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce,uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997.Ogłoszony w Dz.U.z 1997 r.Nr 78,poz.483,wszedł w życie 17 października 1997.Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów,w tym 243 artykuły.Konstytucja określa charakter ustroju państwowego.Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa.Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.
Władza ustawodawcza
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament(Sejm 460 posłów,Senat 100 senatorów)wybierany w bezpośrednich,powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia.Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych,w tym budżetowej,a także ratyfikowanie umów międzynarodowych.W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu(a jednocześnie Senatu)przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów.Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.Organizację Sejmu i Senatu,porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków,którzy tworzą prezydium.Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu,przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz.Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne:stałe,które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli(obecnie działa ich 39:25 w Sejmie i 14 w Senacie)oraz nadzwyczajne,powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania.Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów,a posłowie ponadto koła poselskie,dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów,organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie.Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet.
Proces legislacyjny
Prawo inicjatywy ustawodawczej,na mocy art.118 Konstytucji RP,przysługuje prezydentowi,rządowi,Senatowi,grupie 15 posłów lub komisji sejmowej,a także grupie 100 tys.obywateli.Projekt ustawy trafia do tzw.laski marszałkowskiej.Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie.Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat,który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić(po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu,gdzie bezwzględną większością głosów można odrzucić sprzeciw Senatu).Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP,który może w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać ją,bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi(weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów)lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją.Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
System prawny
System prawny w Polsce ma charakter tzw.prawa stanowionego,tzn.nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiska precedensu,powszechnie występującego w krajach anglosaskich.
Władza wykonawcza
Organami władzy wykonawczej w Polsce są:Prezydent RP oraz Rada Ministrów.Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję(wygrywa ten kandydat,który otrzyma bezwzględną większość głosów).Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje.Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych,pełni rolę zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji.Do jego uprawnień należy,m.in.podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat,ratyfikowanie umów międzynarodowych,powoływanie sędziów,nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski.Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego.W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów.W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.Rada Ministrów,czyli rząd,jest kolegialnym organem władzy wykonawczej.W jego skład wchodzą:prezes Rady Ministrów(premier),wicepremierzy,ministrowie oraz przewodniczący komitetów.Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP,w myśl której,prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów.Premier w terminie 14 dni,przedstawia Sejmowi program działania rządu(exposé)z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania(poparcia).Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.W przypadku,gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania,Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów według takich samych reguł głosowania.Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków.Na wypadek,gdyby w takim trybie rząd nie został powołany Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie.Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM.Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania,tym razem większością głosów.W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania,Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.
Władza sądownicza
Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:Sąd Najwyższy,sądy powszechne(rejonowe,okręgowe i apelacyjne)oraz sądy szczególne(sądy wojskowe i administracyjne wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny).Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą.Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo,niezależne od innych organów państwowych.Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom.Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych(apolityczność).Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego,prawa cywilnego i prawa administracyjnego.
Partie polityczne
Status prawny polskich partii politycznych określają:Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997,w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej,brzmiąca następująco:
Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą,stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13.Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu,faszyzmu i komunizmu,a także tych,których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową,stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.Każda partia,która nie łamie art.13 Konstytucji,podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie(wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli).Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego.Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.W trakcie kadencji od 2007 rozkład poszczególnych mandatów i liczba klubów i kół poselskich uległy jednak zmianie.W wyborach w 2007 zaznaczyły się różnice między preferencjami politycznymi różnych regionów.Platforma Obywatelska wygrała we wszystkich okręgach Polski zachodniej,Prawo i Sprawiedliwość zaś we wszystkich okręgach wschodniej Polski z wyłączeniem okręgu warszawskiego,podwarszawskiego,łódzkiego i krakowskiego.PO wygrało także we wszystkich miastach wojewódzkich oprócz Rzeszowa i Kielc.Z kolei LiD był drugą siłą polityczną w części powiatów zachodniej Polski,gdzie udało mu się osiągnąć nawet 25%.
Partie w Sejmie od 2011
Po wyborach parlamentarnych w 2011 r.mandaty rozkładają się następująco w Sejmie:
- Platforma Obywatelska RP(39,18%,207 mandaty),
- Prawo i Sprawiedliwość(29,89%,157 mandatów),
- Ruch Palikota(10,02%,40 mandatów),
- Polskie Stronnictwo Ludowe(8,36%,28 mandatów),
- Sojusz Lewicy Demokratycznej(8,24%,27 mandatów)
- Komitet Wyborczy Wyborców Mniejszość Niemiecka(0,19%,1 mandat).
Komitety Wyborcze w Senacie od 2011
Po wyborach parlamentarnych w 2011 r.mandaty rozkładają się następująco w Senacie:
- Komitet Wyborczy Platforma Obywatelska RP 63 senatorów
- Komitet Wyborczy Prawo i Sprawiedliwość 31 senatorów
- Komitet Wyborczy Polskie Stronnictwo Ludowe 2 senatorów
- Komitet Wyborczy Wyborców Cimoszewicz do Senatu 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Kazimierza Kutza 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Marka Borowskiego 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Rafał Dutkiewicz 1 senator
Cele polityki zagranicznej Polski
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90.XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie.Były to:członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej,współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO,UZE,OBWE oraz ONZ,utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu,działanie na rzecz współpracy regionalnej,zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu,popieranie procesów rozbrojeniowych,ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego,rozwinięte kontakty z Polonią.W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach:osiągnięciu członkostwa w UE,umacnianiu bezpieczeństwa państwa,poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej.
Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach:
- „Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej”(pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
- „Rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa”(bezpieczeństwo energetyczne,dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców,zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO,modernizacja NATO,ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce,rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję);
- „Wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
- „Polonia”(zwiększenie liczby urzędów konsularnych,reforma polskiego systemu edukacyjnego,która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych,którzy będą chcieli wrócić,głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet);
- „Nowoczesna służba dyplomatyczna”.
„Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej”to główne określenie wojska polskiego,dzielącego się(w roku 2008)na:Wojska Lądowe,Siły Powietrzne,Wojska Specjalne oraz Marynarkę Wojenną.Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz,oraz współpraca z NATO.Polskie siły zbrojne liczą 137200 żołnierzy i poborowych w służbie czynnej(stan na 01.01.2006.)Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych.Składają się z Wojsk Lotniczych,Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych.Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej.Do 2004 nosiły nazwę:Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych.Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym flotą.Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek,natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.
Podział administracyjny
Polska jest państwem unitarnym,a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie,gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny,powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy.Jego podstawową jednostkę stanowi gmina.
Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na:
- 16 województw
- składających się w sumie z
- 66 miast na prawach powiatu i
- 314 powiatów
- które składają się w sumie z
- 2479 gmin
- w tym
- 306 gmin miejskich
- 602 gmin miejsko-wiejskich
- 1571 gmin wiejskich
Samorząd terytorialny
W Polsce wyróżnia się trójszczeblowy samorząd:
- samorząd gminny;
- samorząd powiatowy;
- samorząd województwa.
Geografia
Graniczy z następującymi państwami
- od zachodu z
- Niemcami(467 km),
- od południa z
- Czechami(796 km),
- Słowacją(541 km),
- od wschodu z
- Ukrainą(535 km),
- Białorusią(418 km),
- od północy z
- Litwą(104 km) i
- Rosją(obwód kaliningradzki,210 km).
Po roku 1945 dokonano drobnych korekt granic Polski.W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km,to jest 5°50′.Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski.Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu,zimą odwrotnie.W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km,co w mierze kątowej daje 10°02′.Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego,jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in.na zachód od Jeleniej Góry,Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina.Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy.Najstarszy(1775)obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki,w województwie podlaskim.Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej,a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:
- 49°00′ szer.geogr.N szczyt Opołonek,
- 54°50′ szer.geogr.N Jastrzębia Góra w gminie Władysławowo,
- 14°07′ dług.geogr.E łuk Odry koło Osinowa Dolnego,
- 24°09′ dług.geogr.E kolano Bugu koło Zosina.
Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła(o długości 1047 km),Odra(854 km,w granicach Polski 742 km),Warta(808 km),Bug(772 km;w granicach Polski 224 km;odcinek graniczny 363 km),Narew(484 km) i San(443 km).Największe jeziora w Polsce to Śniardwy(113,8 km²) i Mamry(104 km²)na Mazurach.Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe.Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza(108,5 m),nieco bardziej na wschód,na Pojezierzu Wschodniosuwalskim.Są to głównie jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju,zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami.Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha(ich łączna powierzchnia to 281377 ha).W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215,czyli ponad 11%.Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior.Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju.Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad 8,5% powierzchni,a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów(ok.0,81 ha)jest tam ponad 97,5 tysiąca.
Budowa geologiczna
Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne:
- platforma prekambryjska wschodniej Europy(wschodnia i północno-wschodnia Polska);
- platforma paleozoiczna środkowej i zachodniej Europy(Poza alpejska Europa Środkowa).Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich(Sudety Zachodnie i Wschodnie,Góry Świętokrzyskie);oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka strefa szwu transeuropejskiego(TESZ);
- alpidy(Karpaty z Podkarpaciem).
Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego,a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m.mediana wysokości 149 m n.p.m.Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo(pasowo)przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu.Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości,wszystkie w Tatrach.Najwyższym punktem kraju są Rysy szczyt w Tatrach Wysokich(2499,1 m n.p.m.),najniżej położonym punktem jest depresja Raczki Elbląskie na Żuławach Wiślanych(–1,8 m n.p.m.)
Klimat
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego.W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski.Latem temperatura z reguły waha się między 18°C a 30°C zależnie od regionu,jednak średnia temperatura to od 17°C na wybrzeżu do 19,3°C na Dolnym Śląsku i w okolicach Tarnowa.Zimą od około 0°C w Świnoujściu,–1°C na Nizinie Śląskiej,Ziemi Lubuskiej i wybrzeżu,–3°C w Warszawie do poniżej –5°C na Suwalszczyźnie.Średnia roczna temperatura waha się od ponad 9°C w okolicach Wrocławia,Legnicy i Zielonej Góry do około 6°C na Suwalszczyźnie.Opady roczne wynoszą około 600 mm.Najniższe około 500 mm notuje się na Kujawach,co związane jest z położeniem tego obszaru w cieniu opadowym pojezierzy;najwyższe z wyjątkiem gór notuje się na środkowej części wybrzeża i na Wyżynie Śląskiej(około 750–800 mm rocznie).Okres wegetacyjny trwa przeciętnie od 180-190 dni na północnym wschodzie kraju do 235 dni w okolicach Słubic,Głogowa i Wrocławia.Średnio w roku na obszarze Polski występuje od 3 do 5 fal ciepła oraz od 2 do 4 fal chłodu.Obejmują one odpowiednio średnio od 18 do 36 oraz od 13 do 28 dni w roku.Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód.Na Nizinie Szczecińskiej,Ziemi Lubuskiej i na Nizinie Śląskiej pokrywa śnieżna zalega przez mniej niż 40 dni w roku,w centrum Polski około 60 dni,a na Suwalszczyźnie przez ponad 100 dni.Dni gorące,z temperaturą maksymalną powyżej 25°C,występują od kwietnia do września,czasem także w październiku.Jest ich od około 10-20 na wybrzeżu do ponad 40 na Podkarpaciu i Nizinie Śląskiej.Dni upalnych,z temperaturą maksymalną powyżej 30°C notuje się od 1 na północy do 8 w okolicach Wrocławia,Tarnowa i Słubic.Ekstremalne temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski to +40,2°C(Prószków k.Opola,29 lipca 1921 r.)oraz –42,2°C(Olecko,9 lutego 1929 r.)–41°C(Siedlce,11 stycznia 1940 r.)–40,6°C(Żywiec,10 lutego 1929 r.)–37°C(Stuposiany,28 grudnia 1996 r.)–36,9°C(Jelenia Góra,10 lutego 1956 r.)
Środowisko naturalne
Flora
Polska jest jednym z najbardziej zalesionych krajów w Europie.Lasy zajmują powierzchnię 9,1 mln ha,czyli 29,2% powierzchni kraju.Lasów w Polsce cały czas przybywa.Odpowiada za to Krajowy program zwiększania lesistości,zakładający wzrost lesistości do 30% w roku 2020 i do 33% w roku 2050.Największym kompleksem leśnym w Polsce są Bory Dolnośląskie.W granicach Polski stwierdzono dotychczas występowanie blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych(Magnoliophyta).Poza tym,występuje na jej obszarze 67 gatunków paprotników(Pteridophyta),910 gatunków mszaków(Bryophyta),2000 gatunków zielenic(Chlorophyta),25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów(Rhodophyta).
Fauna
Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej,wchodzącej w skład Palearktyki.Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok.33 tys.gatunków zwierząt(są szacunki,które mówią,iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa,dochodząca do 47 tys.)Znaczna część spośród tych gatunków występuje(lub występowała jak żubr)nie tylko w Polsce,ale też w innych obszarach Europy.Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków,444 gatunki ptaków(z czego ok.220 gniazdowych),9 gatunków gadów,18 płazów,119 gatunków ryb(w tym 55 słodkowodnych),5 gatunków bezżuchwowców,ok.260 gatunków mięczaków,25–30 tysięcy gatunków owadów,ok.1400 gatunków pajęczaków,ok.240 gatunków pierścienic,5 jamochłonów,8 gąbek oraz ok.4 tysięcy gatunków pierwotniaków.Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych:południowo bałtycką,śląską,opolską,kielecką,karpacko-sudecką,krainę Jury polskiej i podalpejską.Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu,kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt.Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju:niektóre gatunki przestawały być obecne w faunie Polski(np.tury,tarpany,sobole),inne zaś dołączały do krajowych gatunków,czy to na drodze świadomej introdukcji(np.bażanty,muflony,daniele),czy to w wyniku przypadku(jenoty,piżmaki,ostatnio też szopy pracze,z owadów m.in.stonki).Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych(jak jelenie,sarny,dziki).W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi,a nawet tundry(np.puszczyki,łosie,zające bielaki),zaś w południowo-wschodniej także gatunki stepowe(susły,żołny i in.).Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich(Karpaty,Sudety).Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska(jak kozica czy świstak)żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju(rysie,żbiki i niedźwiedzie).Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropijnymi(np.szczury i wróble).
Ochrona przyrody
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody.Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych,to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2.połowie XX wieku.Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody.Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000,na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy.Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt,grzybów i roślin.Na ternie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery oraz 13 obszarów wodno-błotnych wpisanych na listę ramsarską.
Demografia
| Ludność Polski | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Rok | Ludność | Rok | Ludność | ||
| 1846 | 11107000 | 1970 | 32642000 | ||
| 1911 | 22110000 | 1978 | 35061000 | ||
| 1921 | 27177000 | 1988 | 37879000 | ||
| 1931 | 32107000 | 1990 | 38183000 | ||
| 1938 | 34849000 | 1995 | 38610000 | ||
| 1946 | 23930000 | 2000 | 38654000 | ||
| 1950 | 25008000 | 2005 | 38191000 | ||
| 1960 | 29776 000 | 2010 | 38200000 | ||
| Według spisu ludności z 2011 roku struktura narodowo-etniczna w Polsce przedstawia się następująco: | |||
|---|---|---|---|
| Narodowość | Liczba(w tys.)(w tym jako jedyna deklaracja) | Udział % | Różnica z 2002 r.(w tys.) |
| Polacy | 37394(36522) | 97,09(94,83%) | 410 |
| Ślązacy | 847(376) | 2,20%(0,98%) | 674 |
| Kaszubi | 233(16) | 0,61%(0,04%) | 228 |
| Niemcy | 148(45) | 0,38%(0,12%) | 5 |
| Ukraińcy | 51(28) | 0,13%(0,07%) | 20 |
| Białorusini | 47(30) | 0,12%(0,08%) | 2 |
| Romowie | 17(10) | 0,04%(0,03%) | 4 |
| Rosjanie | 13(5) | 0,03%(0,01%) | 7 |
| Amerykanie | 12(1) | 0,03%(0,003%) | 10 |
| Łemkowie | 11(6) | 0,03%(0,02%) | 5 |
| Anglicy | 10(1) | 0,03%(0,003%) | 9 |
| Nieokreślona | 521 | 1,35% | 254 |
| Ludność ogółem | 38501 | 100% | 271 |
Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich.Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski.Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej,jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków,zwłaszcza na obszarach,gdzie występują ich większe skupiska.W 21 gminach jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki,język kaszubski,język litewski oraz język białoruski(tzw.gminy dwujęzyczne).W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 97,09 % ankietowanych(wliczając osoby deklarujące również drugą narodowość).887 tys.osób(2,26%)zadeklarowało dwie narodowości polską i niepolską,597 tys.osób(1,55%)zadeklarowało wyłącznie niepolską narodowość,z czego 46 tys.osób zadeklarowało dwie niepolskie narodowości.Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy(847 tys.)Kaszubi(233 tys.)Niemcy(148 tys.)Ukraińcy(51 tys.)Białorusini(47 tys.)Romowie(17 tys.)Rosjanie(13 tys.)Łemkowie(11 tys.)Litwini(8 tys.) i Żydzi(8 tys.)W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich.Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników zza granicy,szczególnie z Ukrainy,Białorusi oraz Dalekiego Wschodu(Chiny,Wietnam).Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków.Źródła UE wskazują,że w ciągu najbliższych lat i do Polski ściągać będą imigranci,głównie ze wschodniej Europy.Pojawiają się też,wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi fabryki w Polsce,zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami,w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki,także z Azji:Korei Południowej i Japonii.
Miasta Polski
Według danych GUS z 1 stycznia 2011,w Polsce jest 908 miast.Najmniejsze z nich(Wyśmierzyce)liczy 858 mieszkańców,największe zaś(Warszawa)jest niemal 2000 razy większe.Według danych z 2006 do największych polskich aglomeracji należą aglomeracja warszawska(2943625 mieszkańców),konurbacja górnośląska(2226300) i aglomeracja krakowska(1449783).
Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski(liczące ponad 100 tys.mieszkańców 30 czerwca 2012):
| Miasto | Liczba mieszkańców | Województwo | |
|---|---|---|---|
| 1 | Warszawa | 1711324 | mazowieckie |
| 2 | Kraków | 759131 | małopolskie |
| 3 | Łódź | 722022 | łódzkie |
| 4 | Wrocław | 631377 | dolnośląskie |
| 5 | Poznań | 552393 | wielkopolskie |
| 6 | Gdańsk | 460354 | pomorskie |
| 7 | Szczecin | 409211 | zachodniopomorskie |
| 8 | Bydgoszcz | 362286 | kujawsko-pomorskie |
| 9 | Lublin | 348120 | lubelskie |
| 10 | Katowice | 308269 | śląskie |
| 11 | Białystok | 294675 | podlaskie |
| 12 | Gdynia | 248574 | pomorskie |
| 13 | Częstochowa | 235156 | śląskie |
| 14 | Radom | 220062 | mazowieckie |
| 15 | Sosnowiec | 214488 | śląskie |
| 16 | Toruń | 204847 | kujawsko-pomorskie |
| 17 | Kielce | 201363 | świętokrzyskie |
| 18 | Gliwice | 186347 | śląskie |
| 19 | Rzeszów | 180776 | podkarpackie |
| 20 | Zabrze | 179861 | śląskie |
| 21 | Olsztyn | 175482 | warmińsko-mazurskie |
| 22 | Bytom | 175377 | śląskie |
| 23 | Bielsko-Biała | 174291 | śląskie |
| 24 | Ruda Śląska | 142672 | śląskie |
| 25 | Rybnik | 140863 | śląskie |
| 26 | Tychy | 129087 | śląskie |
| 27 | Dąbrowa Górnicza | 125063 | śląskie |
| 28 | Płock | 124048 | mazowieckie |
| 29 | Elbląg | 123977 | warmińsko-mazurskie |
| 30 | Opole | 122120 | opolskie |
| 31 | Gorzów Wielkopolski | 124470 | lubuskie |
| 32 | Wałbrzych | 119216 | dolnośląskie |
| 33 | Zielona Góra | 119182 | lubuskie |
| 34 | Włocławek | 115982 | kujawsko-pomorskie |
| 35 | Tarnów | 113188 | małopolskie |
| 36 | Chorzów | 111314 | śląskie |
| 37 | Koszalin | 109183 | zachodniopomorskie |
| 38 | Kalisz | 104867 | wielkopolskie |
| 39 | Legnica | 102708 | dolnośląskie |
Oprócz populacji krajowej,jest to szeroko rozumiana Polonia,oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w granicach Rzeczypospolitej Polskiej,a znajdujących się obecnie poza granicami kraju.Polacy żyją w dużych liczbach na Białorusi,Litwie,Ukrainie,w Czechach,Rosji(tamże są m.in.historycznie rozproszeni po Syberii,z koncentracją w Jakucji),w Kazachstanie(z powodu rosyjskich zesłań),Niemczech(468 tys.w roku 2011),Francji,Wielkiej Brytanii i w większości krajów Europy Zachodniej i Skandynawii(Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii),w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie,w Ameryce Południowej(szczególnie w Brazylii i Argentynie),a także w Australii.Przez wiele dekad,Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych,Kanady,oraz Australii.W dużej mierze są zintegrowani tamże,nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej,podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów.Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo,ostatnimi laty szczególnie w Wielkiej Brytanii,Irlandii,Szwecji,Włoszech,Hiszpanii.
Polacy znani na świecie
Niewątpliwie najszerzej znanym Polakiem jest papież Jan Paweł II,który jako pierwszy papież wybrany spoza Włoch od prawie 500 lat,oraz działacz na rzecz praw człowieka,pojednania międzywyznaniowego oraz wolnej Polski zaskarbił sobie poważanie w skali światowej,niezależnie od należnej mu w oczach katolików świątobliwości papieskiej.Drugim najbardziej znanym na świecie Polakiem jest Lech Wałęsa,współzałożyciel i pierwszy przewodniczący„Solidarności”,opozycjonista w okresie PRL,Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990–1995,Człowiek Roku tygodnika Time(1981),laureat Pokojowej Nagrody Nobla(1983).Jan Paweł II i Lech Wałęsa jako jedyni Polacy znaleźli się na liście 100 najważniejszych ludzi stulecia tygodnika Time.Sami Polacy wskazują na nich jako na dwóch Polaków najbardziej znanych na świecie.Inni znani na świecie Polacy to wybitni naukowcy i matematycy:np.fizyk i matematyk Stanisław Ulam,współkonstruktor bomby atomowej z Los Alamos i twórca iteratywnej metody obliczeniowej Monte Carlo,czy fizyk i chemik Maria Skłodowska-Curie,pracująca nad uzyskaniem i zastosowaniem radioaktywności ze swoim francuskim mężem fizykiem-chemikiem Pierre’em Curie w Paryżu,czy polski i rosyjski astronom Marian Kowalski,klasyfikujący ruch własny tysięcy gwiazd.Są to równie wybitni architekci:Wacław Zalewski,twórca liniowo-prętowego zawieszenia dachu Supersamu czy Spodka,profesor emeritus Massachusetts Institute of Technology,czy Maciej Nowicki z żoną Stanisławą,nagradzani przedwojenni rysownicy polskiego plakatu;on:twórca parabolicznej architektury wielkich hal(Paraboleum w Raleigh),niedoszły, zmarły w katastrofie lotniczej projektant miasta Czandigarh,ona:profesor emeritus University of Pennsylvania.Są to sportowcy:uczący i rozwijający sport w Niemczech,mistrz olimpijski w skoku o tyczce Władysław Kozakiewicz,liczni byli i aktualni piłkarze,w tym m.in.Raymond Kopaszewski,Ernest Wilimowski,Miroslav Klose i Lukas Podolski.Czterokrotny zdobywca Pucharu Świata w skokach narciarskich Adam Małysz,mistrzowie świata w boksie zawodowym Dariusz Michalczewski i Tomasz Adamek.Są to także artyści:długo stale pracująca i przebywająca za granicą rzeźbiarka Magdalena Abakanowicz,wokalistki jazzowe Urszula Dudziak i Grażyna Auguścik oraz piosenkarka Violetta Villas,która w latach 60.XX wieku zyskała popularność międzynarodową,głównie w USA,gdzie była pierwszą gwiazdą Casino de Paris w Las Vegas;filmowcy:reżyser Roman Polański,polska reżyser Agnieszka Holland i aktorka kina niemego Pola Negri;aktorka teatralna Helena Modrzejewska,podróżnicy:carski zesłaniec i geograf Jan Czerski,badacz Australii Paweł Edmund Strzelecki,współczesny polarnik Marek Kamiński;lekarze i działacze społeczni:w międzywojennej Czechosłowacji Jan Buzek,w Polsce jeszcze pod zaborem i w Niemczech Róża Luksemburg.Zwłaszcza w XXI wieku do światowej czołówki modelek weszły Polki,m.in.Joanna Krupa,Anja Rubik,Kasia Struss oraz Magdalena Frąckowiak.Polacy i Polska występują i utrwaleni geograficznie są nawet pojedynczo:anonimowy majtek na polinezyjskiej wyspie(na jego cześć została nazwana wieś o nazwie Poland na atolu Kiritimati),czy pamiętnie w infrastrukturze całych państw,jako kolejowy budowniczy w Andach Peru i Ekwadoru:inżynier Ernest Malinowski.W tym kontekście,kojarzą się prace podróżnika i antropologa Bronisława Malinowskiego na pacyficznych wyspach Melanezji,które później zaowocowały jego teoretycznymi osiągnięciami,m.in.podłożem brytyjskiej antropologii kulturowej.Polacy mają duże osiągnięcia we wspinaczce górskiej na całym świecie.Szczególne osiągnięcia zanotowali w himalaizmie zimowym jako pierwsi zdobywając szczyty siedmio- i ośmiotysięczne.Najbardziej znani polscy alpiniści to Jerzy Kukuczka,Krzysztof Wielicki,Piotr Pustelnik,Andrzej Zawada,Maciej Berbeka i Wanda Rutkiewicz.
Wyznania religijne
Za członków poszczególnych kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby,które w stosunek członkostwa weszły(np.poddane obrzędowi chrztu),nawet jeżeli w okresie późniejszym z niego wystąpiły.Wiarygodne dane statystyczne nie mogą więc zostać sporządzone wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji kościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych,które to dane zbierane są przez GUS.Sprawia to na przykład,że liczba Polaków bez wyznania prawdopodobnie jest znacznie zaniżona,a wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego znacznie zawyżona.Bardziej zbliżone do stanu faktycznego są zapewne dane zbierane np.przez CBOS,oparte na deklaracjach reprezentatywnej grupy respondentów.Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki,do którego należy około 33,5 mln wiernych(2011)co oznacza,że w obrządku rzymskokatolickim ochrzczonych jest 87% mieszkańców Polski.W roku 2008 liczba ta wynosiła niemal 96%.Według autodeklaracji respondentów CBOS w 2012 roku za katolików uważa się około 93,0% populacji,lecz światopogląd zaledwie 8% Polaków w pełni pokrywa się z doktryną Kościoła katolickiego.Wierzenia wielu Polaków cechuje bowiem daleko posunięta wybiórczość oraz synkretyzm,niektórzy włączają do swojego światopoglądu obok tradycyjnych pojęć katolickich również idee zaczerpnięte z religii niechrześcijańskich,takie jak np.wiara w reinkarnację(26%)lub przeznaczenie(66%).Według badań CBOS z 2012 roku 45% Polaków w sprawach wiary stosuje się do zaleceń Kościoła,47% wierzy na swój sposób,a 6% deklaruje się jako niewierzący,niezdecydowani lub obojętni religijnie.W Polsce regularnie praktykuje około 40% wszystkich wierzących i jest to po Malcie najwyższy wskaźnik w Europie,przy czym w latach 80.praktykowało ponad 50%.Najmniej religijne są wspólnoty rzymskokatolickie w wielkich miastach.W Warszawie,Szczecinie i Łodzi do kościoła uczęszcza regularnie niecałe 20% społeczeństwa;najmniej religijnymi diecezjami są diecezja szczecińsko-kamieńska(26,8%),diecezja łódzka(26,9%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska(27,4%),a najbardziej religijnymi są diecezje południowo-wschodnie:diecezja tarnowska(67,8%),diecezja rzeszowska(63,1%) i diecezja przemyska(59%).Kościół greckokatolicki liczy 55 tys.wiernych,Kościół ormiańskokatolicki 5 tys.Kościół neounicki 147 osób.Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm,do którego należy 47 tys.wiernych(Kościół Starokatolicki Mariawitów 23,4 tys.wiernych,Kościół Polskokatolicki 20,4 tys.wiernych,Kościół Katolicki Mariawitów 2 tys.wiernych,Kościół Starokatolicki w RP 1300 wiernych,Polski Narodowy Katolicki Kościół 550 wiernych w 2007 r.)Obok starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich:lefebrystów i sedewakantystów.Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą ponad pół miliona wiernych(Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny 504,2 tys.Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP 1006 osób,Apostolski Kościół Ormiański ok.100 osób).W Polsce mieszkają także przedstawiciele Kościoła koptyjskiego.Do protestantyzmu przyznaje się ok.150 tysięcy wiernych:Kościół Ewangelicko-Augsburski 61,7 tys.Kościół Zielonoświątkowy 22,4 tys.Kościół Adwentystów Dnia Siódmego 9,7 tys.Kościół Nowo apostolski w Polsce 5,2 tys.Kościół Chrześcijan Baptystów 4,9 tys.Kościół Ewangelicko-Metodystyczny 4,4 tys.Kościół Chrystusowy w RP 4,3 tys.Kościół Boży w Chrystusie 4,1 tys.Kościół Ewangelicko-Reformowany 3,5 tys.Kościół Chrystusowy w Polsce 3,0 tys.Kościół Wolnych Chrześcijan 2,8 tys.Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa 2,5 tys.wiernych,Kościół Ewangelicznych Chrześcijan 1,8 tys.Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej 1,8 tys.oraz kilkadziesiąt mniejszych wyznań.Wyznania restoracjonistyczne obejmują:Związek Wyznania Świadków Jehowy(129 tys.wiernych),Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego 2,0 tys.Świecki Ruch Misyjny„Epifania”1,5 tys.wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich(Mormoni)1,0 tys.wiernych.Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie ok.150 tysięcy członków;należą do nich:Muzułmański Związek Religijny 1,1 tys.wiernych,Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny 5,5 tys.wiernych.Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych(jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara)ma źródła w etnicznych,przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian.Grupy praktykujących buddystów powstają w Polsce głównie od lat 70.XX wieku;wiele z nich zrzesza obecnie Polska Unia Buddyjska.W roku 1990 zarejestrowano hinduistyczne Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny.Działają także grupy zwolenników masonerii,antropozofii i teozofii.Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to:Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca kościoły protestanckie,starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający kościoły,zbory i organizacje związane z ewangelikalnym protestantyzmem.
Gospodarka
| Rok | Wzrost PKB | Rok | Wzrost PKB | Rok | Wzrost PKB |
|---|---|---|---|---|---|
| 1992 | 1,5% | 2001 | 1,0% | 2010 | 3,8% |
| 1993 | 3,8% | 2002 | 1,4% | 2011 | 3,8% |
| 1994 | 5,2% | 2003 | 3,8% | 2012 | 2,0% |
| 1995 | 7,0% | 2004 | 5,3% | ||
| 1996 | 6,0% | 2005 | 3,5% | ||
| 1997 | 6,8% | 2006 | 6,2% | ||
| 1998 | 4,8% | 2007 | 6,7% | ||
| 1999 | 4,1% | 2008 | 4,9% | ||
| 2000 | 4,0% | 2009 | 1,8% |
Charakterystyka polskiej gospodarki
Pod względem wielkości PKB,Polska jest szóstą gospodarką Unii Europejskiej i 20.gospodarką świata(w 2011).Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił według obliczeń MFW w 2011 nominalnie 13539 dolarów,a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 20334 dolarów i wyniósł 67% średniej unijnej.Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się krajów Europy w 2009 PKB wzrósł o 1,7%,co było jedynym dodatnim wynikiem w UE(średnia –4,1%).Wzrost PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należał według OECD do najwyższych na świecie i wyniósł 216% z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10800 dolarów w 2002 według parytetu siły nabywczej.Sektor usług odpowiada za wytworzenie 63% całego PKB,przemysł 33,6%,rolnictwo 3,4%.Inflacja w styczniu 2013 wyniosła 1,7%.Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego(HDI),który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia,średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym,jak również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej.Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r.0,821,dając Polsce 39.miejsce na świecie na 187 uwzględnionych państw Polska zadłużona jest na około 50% PKB,jest to poziom niższy od średniej UE,która wynosi 73%.Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną.Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB(w rękach państwowych pozostaje PKP,KGHM,część akcji PKN Orlen,PGNiG i wielu mniejszych przedsiębiorstw) i jest to poziom porównywalny do takich krajów,jak Francja czy Norwegia.Inwestycje zagraniczne w latach 1990–2006 wyniosły ponad 87 mld dolarów.W 2008 w Polsce wydobyto 84,28 mln t węgla kamiennego,wyprodukowano: 9,73 mln t stali surowej;154,36 TWh energii elektrycznej,oddano do użytku 165,2 tys.nowych mieszkań.Głównym partnerem handlowym Polski są kraje Unii Europejskiej i Rosja:na Niemcy przypada ponad 35% polskiego eksportu i importu.Polska ma ujemny bilans w handlu zagranicznym.
Zatrudnienie
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów,gdyż 13% ludności pracuje w rolnictwie,podczas gdy średnia UE to 5%,w sektorze usług pracuje 57% ludności(średnia UE to 68%),w przemyśle pracuje 30% ludności(średnia UE to 26%).W Polsce 59% społeczeństwa w wieku produkcyjnym jest zatrudniona,podczas gdy średnia UE to 64%.Według OECD w 2009 r.Polacy byli trzecim najdłużej pracującym narodem na świecie po Grekach i Węgrach przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1966.W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w Polsce.Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych,wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym,w Irlandii wynosi on 45%,a w Szwecji 80%.Minimalne wynagrodzenie brutto w 2013 roku:1600 zł.Na koniec 2004 bezrobocie wynosiło 19%,w 2005 17,6%,w 2006 14,8%,w 2007 11,2%,w 2008 9,5%,w 2009 11,9%,w 2010 12,3%,w 2011 12,4%,w 2012 12,8%.Obecnie(luty 2013)według GUS bezrobocie w Polsce wynosi 14,4%.W 2011 roku Polska zajmowała niechlubne pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem proporcji osób pracujących na umowę zlecenie do osób pracujących na umowę na czas określony 26,9%,podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 14,1%.
Handel zagraniczny
Eksport
Eksport w 2009 był szacowany na 136 mld dolarów i dał 27.miejsce w świecie za Brazylią i przed Szwecją.W 2009 największą część polskiego eksportu stanowiły maszyny i urządzenia transportowe,w tym samochody(41,4% dochodów z eksportu),towary przemysłowe(21,8%) i produkty przemysłu chemicznego(13%).Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są Niemcy(23% obrotu),Francja(6%) i Włochy(6%).
Import
Import w 2009 szacowany był na 149 mld dolarów i dał 23.miejsce na świecie za Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i przed Austrią.Importuje się przede wszystkim maszyny i urządzenia transportowe(35,5% wydatków związanych z importem),towary przemysłowe(18,7%) i paliwa mineralne,w tym gaz ziemny(11,2%).Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy(23% obrotu),Rosja(10%) i Chiny(8%).
Bilans handlowy
Bilans handlowy był w 2009 ujemny,deficyt obrotów towarowych wyniósł ponad 12,8 mld dolarów.
Największe przedsiębiorstwa w Polsce
W 2008,cztery polskie przedsiębiorstwa PKN Orlen,PKO Bank Polski,Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo i KGHM Polska Miedź zostały umieszczone na dorocznej liście dwóch tysięcy największych i najprężniejszych spółek giełdowych na świecie magazynu Forbes.Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.
Turystyka
Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie tendencję wzrostową liczby odwiedzających.Turystyka w Polsce ma wpływ na gospodarkę całego kraju poprzez rynek usług turystycznych.Do najbardziej atrakcyjnych dla turystów miast należą Kraków,Wrocław,Gdańsk,Warszawa,Poznań,Lublin i Toruń.Licznie odwiedzane są także niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau;wybrzeże Morza Bałtyckiego;Pojezierze Mazurskie;Tatry,w których znajduje się najwyższy szczyt Polski oraz słynna Orla Perć;Sudety;Beskidy i Pieniny.
Polska w rankingach
- Polska jest 4.na świecie producentem mebli.
- Polska jest 3.na świecie producentem jabłek.
- Polska jest 3.producentem autobusów w Unii Europejskiej.
- Wskaźnik Jakości Życia 2011 (Quality of Life Index):39 miejsce na 195 wyprzedzając Litwę,Chorwację i Portugalię.
- World Investment Report 2011(Konferencja Narodów Zjednoczonych ds.Handlu i Rozwoju UNCTAD):Polska 6.najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata.Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie.
- Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2010(Foreign Direct Investment Confidence Index według firmy konsultingowej A.T.Kearney):6.miejsce.
- Światowy Wskaźnik Rozwoju Handlu Detalicznego,określający perspektywy rozwoju handlu(Global Retail Development Index,A.T.Kearney),Polska zajmuje 27.miejsce na świecie,za Meksykiem,tuż przed Indonezją.
Transport drogowy
Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie,ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami.Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz krajami wschodniej części kontynentu Estonią,Białorusią,Litwą,Łotwą,Rosją,Ukrainą i innymi państwami.Do 2006 w Polsce było 381 tys.km dróg,w tym 253 tys.km dróg o nawierzchni twardej i 127 tys.km o nawierzchni gruntowej.
Transport kolejowy
Największym przedsiębiorstwem zajmującym się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A.w skład której wchodzi wiele spółek m.in.:
- PKP Polskie Linie Kolejowe S.A.odpowiedzialna za infrastrukturę,
- PKP Cargo S.A.odpowiedzialna za przewóz towarów,
- PKP Intercity Sp.z o.o.obsługująca połączenia„kwalifikowane”,tj.pociągi EC,IC,EIC oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa(TLK).
Transport lotniczy
Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 r.pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy.W 1923 r.uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa,a w 1929 r.powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT.Polskie linie lotnicze to PLL LOT,EuroLOT,Enter Air i White Eagle Aviation.Największy udział w przewozach pasażerów w Polsce ma PLL LOT,Wizz Air i Ryanair.Cywilne lotniska transportowe użytku publicznego(posiadające betonową drogę startową),według ilości operacji lotniczych,to:Warszawa(Okęcie),Kraków(Balice),Wrocław(Strachowice),Katowice(Pyrzowice),Gdańsk(Rębiechowo),Poznań(Ławica),Łódź(im.Władysława Reymonta),Rzeszów(Jasionka),Szczecin(Goleniów),Bydgoszcz(Szwederowo),Zielona Góra(Babimost),Lublin(Świdnik),Warszawa(Modlin).Oprócz nich istnieje wiele innych lotnisk należących do aeroklubów.
Transport wodny
Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta,żegluga śródlądowa stosunkowo słabo.Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych(Morze Bałtyckie,żeglowne rzeki Wisła,Odra,Warta i Noteć,Zalew Szczeciński,Zalew Wiślany i in.)umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.Główne porty morskie to port Gdańsk,port Szczecin,port Gdynia,port Świnoujście,port Police i port Kołobrzeg.W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad,Trelleborgiem,Kopenhagą oraz między Kołobrzegiem a Nexø,między Gdańskiem a Nynäshamn(Szwecja) i między Gdynią a Karlskroną.Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne.
Transport miejski
Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów.W Warszawie funkcjonuje jedyna w kraju linia metra,a druga linia jest w trakcie realizacji.Szybki tramwaj funkcjonuje w Poznaniu(Poznański Szybki Tramwaj);podobne torowiska są w budowie w Krakowie(Krakowski Szybki Tramwaj),w Szczecinie(Szczeciński Szybki Tramwaj),we Wrocławiu(Tramwaj Plus)oraz w Łodzi(Łódzki Tramwaj Regionalny część najdłuższej w Europie linii tramwajowej).Ponadto w Lublinie,Gdyni i Tychach jeżdżą trolejbusy.
Telekomunikacja
- Liczba aktywnych telefonów komórkowych:54,9 mln(GUS,marzec 2013)
- Liczba telefonów stacjonarnych:5,8 mln(GUS,marzec 2013)
Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna.Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne.W roku akademickim 2008/2009 istniało 458 uczelni publicznych i niepublicznych,na których kształciło się 1,9 mln osób.Na uczelniach pracowało 98 tys.pracowników naukowych.Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2005 roku 1,6% PKB.Dla porównania we Włoszech wynosiły one 0,9%,w Niemczech 1,1%,a w Danii 1,7% PKB.Całkowite wydatki na edukacje w 2005 roku osiągnęły 5,5% PKB.W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie,Akademia Krakowska.Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII,polska nauka znajdowała się w stagnacji,do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego.Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej,pierwsze ministerstwo edukacji na świecie.W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo,przemysł i handel.Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski.W XIX i XX wieku wielu Polskich naukowców pracowało za granicą.Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie,która studiowała i pracowała we Francji.Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla,pierwszą w dziedzinie fizyki,a drugą w dziedzinie chemii.Odkryła ona dwa nowe pierwiastki promieniotwórcze,z których jeden nazwała„polon”(łac.polonium)na cześć Polski będącej w owym czasie pod zaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym.Polscy matematycy tworzyli Lwowską Szkołę Matematyki oraz Warszawską Szkołę Matematyki.Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie kodu Enigmy w 1932 roku.W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWA 2009,z Polski zakwalifikowały się dwa:Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski,obydwa w czwartej setce.W Polsce na różnego typu uczelniach studiuje około 23 tysiące studentów zagranicznych,z tego ponad 6 tysiecy utożsamia się z narodowością polską lub ma polskie pochodzenie.
Opieka zdrowotna
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia.Obywatelom,niezależnie od ich sytuacji materialnej,władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
Architektura i sztuki piękne
Geneza sztuki Polski sięga pradziejów(neolit).Po chrzcie Polski w 966 roku.Polska wchodzi w obszar kultury łacińskiej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej.Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII–do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie.Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi.Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskim renesansem,a stulecie później barokiem,który trwa do lat 60.XVIII w.Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego,zarówno okresie Oświecenia,romantyzmu,pozytywizmu i modernizmu.W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się między innymi tendencje awangardowe i idea stylu narodowego.Po ostatniej wojnie,która przyniosła w sztuce dotkliwe straty(w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych i świeckich,które zostały planowo kradzione,lub niszczone przez okupantów)większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano.Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano.
Średniowiecze
Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska,a następnie od początku XII w.romańska która trwa do połowy XIII stulecia.Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie,Poznaniu i Krakowie,palatia i kaplice centralne:między innymi na Ostrowie Lednickim.Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze czego przykładem jest czara włocławska.Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi,przykładami są Sakramentarz Tyniecki,Ewangeliarz Emmerański i Ewangeliarz Kruszwicki.Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą Świętego Leonarda,pobliski kościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy.Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in.w Strzelnie(zespół tympanonów fundacyjnych,kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar),zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie.Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje m.in.Biblia Czerwińska.Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy.Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka,w tym wyroby złotnicze(kielichy i pateny z Trzemeszna,Gniezna,Płocka i Kalisza)oraz z brązu(Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie).Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak Szczerbiec miecz sprawiedliwości,a następnie koronacyjny królów Polski.Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w.ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych.Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architektura cysterska(klasztory w Sulejowie,Wąchocku i Koprzywnicy)oraz zakonów mendykanckich(kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu).Sztukę gotycką na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej,podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności od Królestwa Polskiego Śląska i Pomorza,gdzie gotyk pojawił się najwcześniej.W architekturze dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego.Rzadko budowano w całości z kamienia,tenże materiał służył często wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej.Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne.Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie Tumskim(katedra i kolegiata Świętego Krzyża)kościoły Marii Panny i Świętej Katarzyny w Krakowie,Najświętszej Marii Panny,Świętej Katarzyny i Trójcy Świętej w Gdańsku,kościół Świętego Jakuba,katedra w Pelplinie,kolegiata w Wiślicy,ponadto kościoły w Olkuszu,Gosławicach,Kamionnej,Starym Bielsku i wiele innych.Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki.Prym wiedzie architektura krzyżacka w Prusach,na Pomorzu i w Warmii(zamki w Malborku,Lidzbarku Warmińskim).Przykładami z innych ziem są zamki w Niedzicy Czersku,Dębnie.Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu,zaś mieszkalną zespół kamienic w Toruniu,Krakowie i Stargardzie Szczecińskim.Wiele miast zachowało w różnym stopniu obwarowania z bramami i basztami:między innymi w Szydłowie,Paczkowie,Stargardzie Szczecińskim z Bramą Młyńską,Krakowie z Barbakanem i Bramą Floriańską.Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej(portale,wsporniki,zworniki sklepień itp.)Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego,krakowskiego kościoła Mariackiego i pobliskiego pałacu przy Rynku Głównym czy kościoła w Strzegomiu.Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich we Wrocławiu,Opolu,Krzeszowie,Henrykowie,Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej.Świadectwem XIV-wiecznej mistyki są Pietà z Lubiąża,krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu,katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu,figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie.Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem(w tym Madonny na Lwach ze Skarbimierza,Lubiszewa,kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu,Madonna z klasztoru Karmelitek w Krakowie).Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia,Madonna z Krużlowej,wrocławski relikwiarz świętej Doroty.Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe,najcenniejszymi przykładami są Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza,poliptyk w kościele Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy,tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich,Tryptyk z Pławna.Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne(polichromie w Małujowicach,Sielęcinie,kościele Świętego Jana w Gnieźnie,kapitularza klasztoru w Lądzie,ruskie malowidła m.in.w kaplicy zamku lubelskiego),witrażowe(Toruń,Chełmno,Włocławek,Kraków)książkowe(Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe.Przykładami są Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia,Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie poliptyki Dominikański i Augustiański,dzieła Jana Wielkiego,Poliptyk Jana Jałmużnika ponadto m.in.wrocławski Ołtarz Świętej Barbary,ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi,dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk Winterfeldów,Duży i Mały Ołtarz Ferberów,Ołtarz Jerozolimski i wiele innych.Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego,drewniane stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu,katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku,monstrancje ze Staniątek,Wieliczki,Niepołomic,wyroby Marcina Marcińca,w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło Akademii Krakowskiej.
Nowożytność
Za panowania Jagiellonów Polska przeżywa„złoty wiek”.Ostatni władcy tej dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu.Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu,który otrzymał bogaty wystrój wnętrz z m.in.arrasami,malowane fryzami i dekoracją stropów(głowy wawelskie).Przy katedrze krakowskiej wzniesiono kaplicę Zygmuntowską.Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in.przy ul.Kanoniczej.Renesans upowszechnił się także na terenie Małopolski(dwór obronny w Szymbarku,pałac w Książu Wielkim) i Wielkopolski(Ratusz w Poznaniu).Przykładem renesansowego„miasta idealnego”jest Zamość.Powstają kamienice z podcieniami i attykami(Kazimierz Dolny).Formy renesansowe w mniejszym stopniu są powszechne na Śląsku(zamek w Brzegu) i Pomorzu(Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie).W renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej(nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa).Powstają także retabula ołtarzowe(m.in.ołtarza głównego katedry krakowskiej,obecnie w kolegiacie w Bodzentynie).W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie(Kodeks Baltazara Behema,dzieła Stanisława Samostrzelnika),zaś w malarstwie sztalugowym zdominował portret(twórczość Marcina Kobera).Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne dzieła snycerskie,płatnerskie,złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego.Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm,przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu,gdzie przejmowano formy charakterystyczne dla architektury Niderlandów.Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia,Brama Zielona,Złota Kamienica,Lwi Zamek.Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku.Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie.Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św.Marii Magdaleny.W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu,na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie.Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego.Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór,zamek w Krasiczynie,cerkiew Wołoska we Lwowie itp.Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia,jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i panowaniem Wazów.Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa,w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia.Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla.Świadectwem działalności Jezuitów jest m.in.kościół św.Piotra i Pawła w Krakowie.Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory(m.in.na Bielanach,w Kalwarii Zebrzydowskiej,Czernej).Powstają liczne rezydencje obronne czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach.W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw.portret trumienny.Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój(m.in.ołtarze w kazimierskich świątyniach św.Katarzyny i Bożego Ciała,stalle w tymże kościele).Po potopie szwedzkim,który zahamował ruch budowlany nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej.Apogeum sztuki przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego,dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie.Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej(przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze,Kościół św.Anny w Krakowie,kościół farny w Łowiczu,kościół farny w Poznaniu,kościół Filipinów w Gostyniu,kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach)oraz na Śląsku(kościoły w Nysie) i Warmii(Święta Lipka).Powstają także synagogi(Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie.Budownictwo świeckie reprezentują pałace(Rydzyna,Nieborów),dwory szlacheckie(Czyżew,Świdnik,Osówiec),liczne kamienice.Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter,w Wielkopolsce tworzył m.in.Szymon Czechowicz,Małopolsce Franciszek Lekszycki,na Pomorzu m.in.Daniel Schultz,Anton Möller,zaś na Śląsku Michael Willmann.Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka.Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była Warszawa,gdzie przebudowano zamek królewski,założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha,kościoły przy Krakowskim Przedmieściu.Powstały rezydencje magnackie m.in.w Białymstoku,Radzyniu Podlaskim,Szczekocinach.Intensywnie budowano budowle sakralne(Kościół Pijarów w Chełmie,kościoły w Kaliszu,Wieluniu,Lesznie,Krotoszynie itp.)z bogatym wystrojem wnętrz(kościół Bernardynów w Leżajsku,katedra w Gdańsku-Oliwie itp.)Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina,opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół św.Jadwigi w Legnickim Polu.Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz,na Rusi m.in.Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel.
XIX–XXI w.
Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem.Warszawski zamek został rozbudowany o kilka reprezentacyjnych sal.Dominik Merlini wzniósł m.in.Łazienki Królewskie i Królikarnię.Na dworze ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello Bacciarelli.Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin.Do ok.1830 r.powstawały dzieła o formach w pełni klasycyzujących,takie jak np.Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie(Antonio Corazzi),powstają nowe miasta(Kock) i założenia parkowe(Arkadia).Rzeźbę reprezentują dzieła Bertela Thorvaldsena.Działali także artyści krajowi m.in.architekci Jakub Kubicki(Belweder w Warszawie) i palladianista Stanisław Zawadzki(Pałac w Śmiełowie).Malarstwo przełomu XVIII i XIX w.reprezentuje m.in.Zygmunt Vogel.Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski,Artur Grottger,Henryk Rodakowski poruszający wątek narodowowyzwoleńczy.W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm.Na terenie ziem polskich działał m.in.Karl Friedrich Schinkel,lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie,Kołobrzegu czy Krzeszowicach.W II połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny.Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego,wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski.Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki.W Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko.Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski;artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju.Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski,Teodor Rygier,Pius Weloński,zaś architekturę m.in.Feliks Księżarski.Na Śląsku działał neogotycysta Alexis Langer,lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności.Industrializacja sprzyja rozwojowi miast(Łódź,Katowice,Żyrardów) i osiedli robotniczych(Nikiszowiec na Śląsku).Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów.Na przełomie stuleci działa neogotycysta Józef Pius Dziekoński.Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in.Władysław Podkowiński Józef Pankiewicz.Okres Młodej Polski wiąże się nie tylko z symbolizmem,lecz także z poszukiwaniem indywidualnego podejścia do sztuki.Działali malarze Stanisław Wyspiański,Józef Mehoffer,Olga Boznańska,Jan Stanisławski,Jacek Malczewski;rzeźbiarz Wacław Szymanowski,architekci Teodor Talowski,Franciszek Mączyński i Stanisław Witkiewicz,który preferował styl zakopiański.W architekturze przeważają formy secesyjne(zabudowa ul.Piotrkowskiej w Łodzi),które wykorzystywano do aranżacji wnętrz(m.in.Dom Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego,Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie projektu Karola Frycza).Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe,sztuka użytkowa preferowana przez m.in.Jana Szczepkowskiego.Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe.Kubizm swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko,Władysław Strzemiński,Henryk Stażewski,rzeźbiarz Xawery Dunikowski nie rezygnując z figuratywności.Działają grupy artystyczne(m.in.„Ryt” i „Rytm”).Architektura charakteryzowała się swobodną często uproszczoną redakcją form dawnych(dzieła Adolfa Szyszko-Bohusza,Oskara Sosnowskiego)zaś pod koniec lat 20.zdominowały formy czyste,sprzyjające funkcjonalizmowi.Wielkim przedsięwzięciem była budowa Gdyni.Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda.Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu,dzieło Maxa Berga.Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast.Wielkimi przedsięwzięciami była odbudowa Poznania,Gdańska i Warszawy ukoronowana rekonstrukcją Zamku Królewskiego.W sztukach plastycznych nad socrealizmem zdominowały kierunki awangardowe.W latach 50.działała grupa kolorystów(Jan Cybis,Hanna Rudzka-Cybisowa,Jan Szancenbach).Z późniejszych ugrupowań m.in.Grupa Krakowska z Tadeuszem Kantorem na czele,Łódź Kaliska i wiele innych.Indywidualistami malarstwa są m.in.Andrzej Wróblewski,Piotr Potworowski,Jan Tarasin,Jerzy Nowosielski,Jerzy Duda-Gracz,Zdzisław Beksiński.Wzrosło znaczenie polskiej grafiki(Mieczysław Wejman) i plakatu(założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie,twórczość m.in.Henryka Tomaszewskiego,Waldemara Świerzego,Jana Młodożeńca).Przedstawicielami rzeźby są m.in.Magdalena Abakanowicz,Gustaw Zemła,Władysław Hasior.Do upadku komunizmu w architekturze dominowało budownictwo wielkopłytowe.Wyjątkowym przykładem jest katowickie Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi„Kukurydzami”.Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach katowicki Spodek i wiele innych.Po roku 1989 oprócz krajowych architektów(np.Stanisław Niemczyk),swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in.Daniel Libeskind i Norman Foster.
Literatura
Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa.Do końca XII wieku)na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim,była też zazwyczaj anonimowa.W okresie drugim(XII–XIV w.)pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym(Psałterz floriański,Bogurodzica).Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku,kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak:Mikołaj Rej,Andrzej Frycz Modrzewski,Stanisław Hozjusz.Na polską literaturę barokową(XVII w.)składa się kilka nurtów,m.in.nurt religijny,twórczość Jezuitów.Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia(Roksolanki Zimorowica).Powstawały także erotyki(J.A.Morsztyn).W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską(głównie anonimową),w której dominowała parodia,satyra,groteska i nonsens.Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w.duża jej część zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi.Twórczość taką uprawiali m.in.Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz.Pisarze ci(podobnie jak Franciszek Bohomolec,Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki)związani byli z klasycyzmem,nawiązującym do twórczości antycznej.Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny,w jego ramach tworzyli m.in.Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.Najpopularniejszymi gatunkami epoki były:oda,sielanka,bajka i satyra.Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską epoki romantyzmu,która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej.W okresie porozbiorowym gromadzono podania,legendy i pieśni ludowe(Oskar Kolberg).Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego:piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową(powieści historyczne Kraszewskiego,gawędy szlacheckie Rzewuskiego,komedie obyczajowe Fredry)oraz emigracyjną,gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury:Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz(który został uznany za epopeję narodową),Słowackiego Kordian,Krasińskiego Nie-Boska komedia.Rok 1864(upadek powstania styczniowego)uznaje się zazwyczaj za początek pozytywizmu w Polsce.W tym okresie zmieniła się rola przypisywana literaturze.Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne.Zmniejszyło się znaczenie poezji(choć wciąż powstawała,tworzyli m.in.Maria Konopnicka,Adam Asnyk),a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna(m.in.Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa)lub tendencyjna(m.in.Kraszewski Dziadunio,Orzeszkowa Pan Graba,Pamiętnik Wacławy).Tworzono również liczną nowelistykę(Konopnicka,Sienkiewicz,Prus),a także powieści historyczne,takie jak:Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem,Potop,Pan Wołodyjowski,Krzyżacy,Quo vadis Henryka Sienkiewicza.Kolejna epoka to Młoda Polska,w której programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty.Powstaje hasło„sztuka dla sztuki”oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa,a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie.Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz,Tadeusz Miciński,Leopold Staff,Stanisław Wyspiański,Stefan Żeromski,Stanisław Przybyszewski.
XX wiek
Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury:Henryka Sienkiewicza,Władysława Reymonta,Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską.Inni ważni pisarze to Witkacy,Bruno Schulz i Witold Gombrowicz,których zalicza się do awangardy;twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem,który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych i wynalazków,takich jak biotechnologia,sieć,rzeczywistość wirtualna;reportażysta Ryszard Kapuściński,którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki.Ponadto:Zbigniew Herbert,Sławomir Mrożek,Jarosław Iwaszkiewicz,Leopold Tyrmand,Stefan Chwin,Jerzy Prokopiuk,Robert Stiller,Andrzej Waligórski,Maria Pawlikowska-Jasnorzewska,Julian Tuwim,Ferdynand Goetel,Piotr Kuncewicz,Paweł Jasienica,Stanisław Jerzy Lec,Tadeusz Boy-Żeleński,Tadeusz Różewicz,Józef Mackiewicz,Andrzej Bobkowski,Zofia Nałkowska,Krzysztof Kamil Baczyński,Stanisław Barańczak,Adam Zagajewski,Tadeusz Konwicki,Stefan Wiechecki,Marcin Świetlicki,Andrzej Stasiuk,Eustachy Rylski,Jerzy Sosnowski i Jacek Dukaj.W 2007 roku wydana została popularna na całym świecie gra komputerowa Wiedźmin wyprodukowana przez polskie studio CD Projekt RED.
Filozofia
Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon,właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie,uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej.Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną,zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną:czynił tak już Mateusz z Krakowa,do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic,Jan z Ludziska i Jan Ostroróg.Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki,tj.tomizm,albertyzm i szkotyzm(via antiqua;główni reprezentanci:Jan z Głogowa,Jakub z Gostynina,Jan ze Stobnicy) i nominalizm(via moderna,główni reprezentanci:Jan z Paradyża,Benedykt Hesse).Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka,do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach.Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej,często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze,byli w Polsce Sebastian Petrycy,Adam Burski,Stanisław Orzechowski,Łukasz Górnicki,Andrzej Frycz Modrzewski.Szeroko znana była myśl ariańska:prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego.Znaczące elementy filozoficzne,zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych,zawierają dzieła Mikołaja Kopernika.W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną,która odrodziła się wraz z przybyciem do polski jezuitów.Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska dużą popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego,a także dzieło Jana Szydłowskiego.W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się także filozofia innowiercza,a zwłaszcza ariańska.Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Jan Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty.Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski.Od XVII wieku docierały do Polski nowe,antyscholastyczne idee filozoficzne(nazywane philosophia recentiorum),a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe(Mitzler von Kolof,Kazimierz Narbutt,Antoni Wiśniewski).W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki,Jędrzej Śniadecki,Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic.Filozofia typu oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX,zwłaszcza w Wilnie.Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski.Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego:głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński,Bronisław Trentowski,August Cieszkowski i Karol Libelt.Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza.Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw.mesjanizm polski.Druga połowa XIX wieku ma mniejsze znaczenie filozoficzne:tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz,ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski.Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia(Nietzschego i Schopenhauera)reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej,szczególnie logiki.Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej,założonej przez Kazimierza Twardowskiego.Jej reprezentantami byli m.in.Alfred Tarski,Stanisław Leśniewski,Jan Łukasiewicz,Kazimierz Ajdukiewicz,Tadeusz Kotarbiński,Leon Chwistek,Tadeusz Czeżowski,Izydora Dąmbska.Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych,do jego najważniejszych osiągnięć należą:definicja prawdy,pojęcie definiowalności,konsekwencji i ω-zupełności.Do głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw.systemy Leśniewskiego,Łukasiewicza logiki wielowartościowe,Ajdukiewicza teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne,Kotarbińskiego koncepcja reizmu i rozwój prakseologii.Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski,współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki,historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz,etyk Maria Ossowska.Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden.Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz.Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski.Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie(Jan Salamucha,Józef Maria Bocheński).Po II wojnie światowej,mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej,filozofia polska nadal się rozwijała,kontynuowali działalność Kotarbiński,Ajdukiewicz,Ingarden i Ossowscy.Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni(Bogusław Wolniewicz,Jan Woleński,Wacław Mejbaum,logik Roman Suszko),rozwija się filozofia katolicka,w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm(Mieczysław Krąpiec,Mieczysław Gogacz,Karol Wojtyła,Józef Tischner)oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej(Ija Lazari-Pawłowska,Tadeusz Kroński,Leszek Kołakowski,Bronisław Baczko,Marek Siemek,Leszek Nowak,Adam Schaff,Zygmunt Bauman,historyk filozofii Adam Krokiewicz).
Muzyka
Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to:Fryderyk Chopin,Karol Szymanowski,Krzysztof Penderecki,Zbigniew Preisner,Wojciech Kilar,Ignacy Jan Paderewski,Henryk Wieniawski,Krzysztof Komeda,Andrzej Panufnik,Stanisław Moniuszko,Jan A.P.Kaczmarek,Witold Lutosławski.
Film
Reżyserzy polscy,których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego:Jerzy Antczak,Sławomir Fabicki,Feliks Falk(2 razy),Robert Gliński,Jerzy Hoffman,Andrzej Jakimowski,Jerzy Kawalerowicz(3 razy),Dorota Kędzierzawska,Krzysztof Kieślowski(3 razy),Agnieszka Holland(1 raz),Jan Jakub Kolski,Andrzej Kotkowski,Kazimierz Kutz(2 razy),Witold Leszczyński,Juliusz Machulski,Czesław Petelski,Magdalena Piekorz,Radosław Piwowarski,Roman Polański,Jerzy Stuhr,Piotr Trzaskalski,Andrzej Wajda(7 razy),Leszek Wosiewicz,Krzysztof Zanussi(4 razy).
Środki masowego przekazu
Stacje telewizyjne
Telewizja publiczna
Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937,kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza doświadczalna stacja telewizyjna.W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny Telewizja Polska.Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej,a od 1992 program satelitarny dla Polonii zagranicznej.W Polsce działa dziewięć kanałów publicznej TVP:TVP1,TVP2,TVP Info,TVP Polonia,TVP Kultura,TVP Historia,TVP Sport,Biełsat TV i TVP HD oraz niedawno uruchomiona stacja telewizyjna TVP Seriale i TVP1 HD.
Telewizje prywatne
Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo,założona w roku 1990,która z czasem z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1.W 1992 roku w Polsce powstała kolejna telewizja prywatna,ale nie lokalna o nazwie Polsat,ta telewizja w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne.Obecnie w Polsce działają prywatne telewizje m.in.TVN,Polsat,Polonia 1,Tele 5,Canal+ Polska,Telewizja Trwam,TV4,TV Puls,Superstacja,MTV Polska,4fun.tv,Discovery Channel i TVS.
Platformy satelitarne
Na terenie Polski działają platformy satelitarne:Cyfrowy Polsat,nc+,N na kartę,UPC Polska i Vectra.
Stacje radiowe
W domenie przekazu radiowego,działa publiczne Polskie Radio:Jedynka,Dwójka,Trójka,Czwórka.Poza publicznym Polskim Radiem,działa radio prywatne:Radio ZET,RMF FM,Radio Złote Przeboje,Radio Maryja,Radio Eska,Planeta FM,RMF MAXXX,Antyradio,Roxy FM i inne,a także wiele stacji lokalnych i internetowych.
Prasa
Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy,największy nakład wśród dzienników płatnych,które poddały się kontroli nakładu,mają(dane za luty 2012,w kolejności od największego):„Fakt”,„Gazeta Wyborcza”,„Super Express”,„Rzeczpospolita”,„Gazeta Polska Codziennie”,„Dziennik Gazeta Prawna”,wśród dzienników bezpłatnych„Metro” i „Echo Miasta”.Największe opiniotwórcze czasopisma kraju to„Gość Niedzielny”,„Uważam Rze”,„Polityka”,„Newsweek Polska”,„Wprost” i „Gazeta Polska”.
Portale internetowe
Największymi polskimi portalami są:Wirtualna Polska(WP),Onet.pl,Gazeta.pl,Interia.pl,które oferują m.in.darmową pocztę elektroniczną,czat,a niektóre również blogi.Najpopularniejszymi portalami społecznościowymi są polskojęzyczny Facebook i Nasza Klasa(nk.pl).
Kuchnia
Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne.Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym,zwłaszcza,że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów.W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie(tatarsko-tureckie,wcześniej mongolskie),rusińskie,niemieckie,francuskie,włoskie i żydowskie.Najpopularniejsze polskie potrawy to m.in.:pierogi,kasze,kluski,gołąbki,kotlet schabowy,kotlet mielony,bigos,galareta mięsna,golonka,zupy(żurek,kapuśniak,krupnik,barszcz czerwony,rosół,zupa pomidorowa,zupa ogórkowa,zupa grzybowa,chłodnik),potrawy z kapusty i ziemniaków,pieczywo(chleb żytni,pszenny),ciasta,warzywa,owoce(jabłka,gruszki,rozmaite jagody,porzeczki),ser biały,jak i wszelkiego rodzaju mięsa(głównie wieprzowe,drobiowe i wołowe),rozmaicie przygotowane,oraz w mniejszym stopniu ryby morskie i słodkowodne.Specyficznym polskim deserem są faworki,popularne są też inne wypieki,w tym babka,makowiec,sernik,pierniki czy pączki.Do bardzo specyficznych potraw i napojów należą także flaki,ogórki kiszone,kapusta kiszona,zsiadłe mleko,maślanka,kefir.Wśród napojów alkoholowych wódka pędzona ze zbóż i ziemniaków wyparła rozpowszechniony niegdyś miód pitny.Piwo,w Polsce chmielowe,jest napojem tradycyjnym i pospolitym,wino natomiast pija się rzadziej.Popularnym napojem jest herbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem.Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie(za sprawą kupców holenderskich).Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku.Wówczas do polskich domów w tzw.Kongresówce trafiły samowary z Rosji,gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim,na ok.50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii.Popularna jest także kawa,powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku,także przez niższe warstwy społeczne,jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo.
Sport
Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna.Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70.do początku lat 80.kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej zajęła 3 miejsca w 1974 i 1982.Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1972 roku,a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992.18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił,że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie.Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa,Gdańsk,Poznań i Wrocław.Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce nazywa się Ekstraklasa.Dużym zainteresowaniem cieszy się również żużel.W tej dyscyplinie m.in.Tomasz Gollob i Jarosław Hampel odnoszą sukcesy na arenie międzynarodowej.Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno,ROW Rybnik,Stal Gorzów i Polonia Bydgoszcz.Popularna jest także siatkówka,po zdobyciu mistrzostwa Europy w 2003 i 2005,a także trzeciego miejsca w 2009 przez reprezentację narodową kobiet,tzw.„Złotka”,oraz wicemistrzostwa świata w 2006 i mistrzostwa Europy w 2009 przez reprezentację narodową mężczyzn.Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka,choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie.W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Kamila Stocha,Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy,piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych mistrzostwach świata w roku 2007 i 2009,a także pływanie dzięki sukcesom m.in.Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego.
Święta
Dni ustawowo wolne od pracy
Na obszarze Polski,zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 r.o dniach wolnych od pracy,dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 13 dni będących świętami:trzy państwowe,osiem katolickich oraz Nowy Rok(z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz