Ząbkowice Śląskie

Niem.Frankenstein,dial.Franksteen,cz.Frankenštejn miasto w woj.dolnośląskim,siedziba powiatu ząbkowickiego i gminy miejsko-wiejskiej Ząbkowice Śląskie.Według danych z 31 marca 2011 r.miasto miało 16086 mieszkańców.

Położenie

Ząbkowice Śląskie położone są w południowej części województwa dolnośląskiego w powiecie ząbkowickim,którego jest stolicą.Miasto leży na Przedgórzu Sudeckim nad Budzówką,która jest lewym dopływem Nysy Kłodzkiej.Ząbkowice Śląskie leżą na wysokości 287 m n.p.m.Według danych z 1 stycznia 2011 r.powierzchnia miasta wynosiła 13,67 km².Ząbkowice Śląskie historycznie leży na Dolnym Śląsku.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.wałbrzyskiego.Miasto leży na przecięciu kilku szlaków komunikacyjnych.
Są to:

• droga krajowa nr 8(Warszawa Piotrków Trybunalski Wrocław Kudowa-Zdrój)
• droga wojewódzka nr 382(Paczków Świdnica)
• droga wojewódzka nr 385(Nowa Ruda Ziębice)
• drogi lokalne do Bobolic,Czerńczyc,Piławy Górnej
• linia kolejowa nr 137 z Katowic do Legnicy

Do miasta można się dostać autobusami PKS-u,czy też koleją.W mieście istnieje dworzec autobusowy i kolejowy.

Historia

Początki Ząbkowic Śląskich

Nie znamy dokładnej daty powstania Ząbkowic Śląskich,jednak z przekazów pośrednich wynika,że stało się to ok.1280 r.Najstarszy dokument,w którym wymienia się"civitas Frankenstein"nosi datę 10 stycznia 1287 r.Miasto powstało dokładnie w miejscu gdzie krzyżowały się ważne drogi handlowe:trakt z Wrocławia do Pragi z drogą biegnącą z biskupiej Nysy do Świdnicy.Ząbkowice ulokowano dokładnie w połowie drogi pomiędzy dwiema nieudanymi próbami wcześniejszych lokacji miejskich Przyłękiem(Frankenberg) i Kozieńcem(Löwenstein).Nowo powstałe miasto,które z założenia miało przejąć po obu tych miastach funkcję bardziej znaczącego ośrodka miejskiego,przejęło również części ich nazw od Przyłęku Frankenberga od Kozieńca Löwenstein,tworząc miasto o nazwie Frankenstein.

Rozwój miasta w średniowieczu

Miasto,oprócz korzystnego usytuowania na przecięciu ważnych szlaków,posiadało równie ważne świetne usytuowanie obronne,znalazło się ono bowiem na obszarze o stromo opadających zboczach,otoczonych mokradłami i rozlewiskami rzek Budzówki i Węży.Pierwsze obwarowania,jakie otrzymało miasto,były typu drewniano-ziemnego i najprawdopodobniej istniały aż do lat 30.XIV wieku,kiedy to zastąpiono je murem kamiennym.Najsłabsza militarnie była północna,od Wrocławia,strona miasta,z której to,jako jedynej,miasto nie miało naturalnej ochrony w postaci stromego zbocza.Wyrazem troski o rozwój miasta w średniowieczu były nadawane przywileje książęce.Ząbkowiccy mieszczanie już od momentu lokacji posiadali prawo wolnego połowu ryb we wszystkich rzekach i potokach w promieniu 1 mili.Już w 1298 r.Ząbkowice otrzymały prawo składu soli i ołowiu,polegające na obowiązku wystawiania tych artykułów w mieście przez przejeżdżających tędy kupców.W tym samym roku miasto otrzymało prawo mili,oznaczające zakaz zakładania w promieniu jednej mili od miasta kramów,jatek i karczem,monopolizując w ten sposób swoje interesy w okolicy.O tym,że Ząbkowice odgrywały w średniowieczu wszechstronnie ważną rolę świadczy również fakt ukształtowania się miasta jako ośrodka sądownictwa.Już od czasów lokacji w mieście funkcjonowały sądy wójtowskie i ławnicze.W 1325 r.ustanowiono w Ząbkowicach sąd dworski,a w 1351 r.miasto otrzymało wyższe prawa sądownicze.W Ząbkowicach,podobnie jak w innych miastach lokowanych na prawie niemieckim,władzę sprawował dziedziczny wójt,którego urząd był zbliżony pod względem społecznym do stanu rycerskiego.Ząbkowicki urząd wójta przez całe średniowiecze piastowała rodzina Reichenbach.Ostateczna likwidacja urzędu wójta i przejęcie władzy nad miastem przez radę miejską nastąpiło w 1536 r.W XIV wieku,z powodu tarapatów finansowych,Bolko II książę ziębicki oddał miasto Ząbkowice w zastaw,po czym w 1351 r.jego następca Mikołaj ostatecznie sprzedał je czeskiemu królowi Karolowi IV,który uczynił go stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego,będącego pierwowzorem powstałego w XVIII wieku samodzielnego powiatu ząbkowickiego.Od tej pory aż do wojen husyckich władza zwierzchnia w mieście należała do namiestników królewskich.

Pod różnymi koronami

W latach 1454-1569 Ząbkowice były własnością czeskiego rodu Podiebradów.Karol I z Podiebradów,najpotężniejszy wówczas książę Śląska,w 1524 r.wybrał jako stolicę księstwa Ząbkowice,budując w nich swoją rezydencję pierwszy renesansowy zamek na Śląsku.Od 1569 r.kiedy zakończyło się panowanie rodu Podiebradów,w imieniu cesarza Ząbkowicami administrował starosta.Wiek XVII nie był przyjazny w skutkach zarówno dla ząbkowickich mieszczan jak też dla miejskiej architektury,a wszystkiemu była winna wojna trzydziestoletnia,która w 1632 r.zawitała do bram Ząbkowic.W okresie do 1648 r.miasto było wielokrotnie szturmowane,plądrowane i podpalane.Wiek XVIII i XIX były okresem dynamicznego rozwoju miasta.Powstało wiele nowych kamienic i budowli,również o charakterze wojskowym,m.in.ok.1763 r.powstał budynek komendantury wojskowej,w którym w 1778 r.posiadał przez kilka dni swoją kwaterę Fryderyk II Wielki,król pruski.Miasto liczyło wówczas ponad 4 tysiące mieszkańców i posiadało 444 domostwa plus 8 w wieżach.Również w 1778 r.wprowadzono numerację domostw położonych na terenie całego miasta.Pierwsze lampy naftowe w mieście zapłonęły już w 1815 r.ale problem oświetlenia nocnego rozwiązano generalnie dopiero po budowie gazowni miejskiej,co miało miejsce w 1863 r.

Rewolucja przemysłowa

Od 1806 r.Ząbkowice posiadały już własną drukarnię,w której od 1821 r.drukowano pierwszą gazetę miejską Frankensteiner Stadtblatt.Jeszcze na początku XIX w.Ząbkowice w całości były otoczone murami obronnymi z licznie zachowanymi wieżami i bastejami,a wokół miasta i zamku istniały fosy.Wieże bramne były wyższe od pozostałych,miały kształt kwadratowy a wybudowane były z cegły.Znajdowały się przy nich niewielkie domy bramnych,czyli ludzi odpowiedzialnych za otwieranie i zamykanie bram miasta.W innych wieżach murów obronnych miasta mieszkali biedacy i pospólstwo pozbawione dachu nad głową.W 1815 r.przystąpiono do rozbiórki fortyfikacji miejskich.Jako pierwszą rozebrano Bramę Ziębicką,kolejno zlikwidowano górną partię murów miejskich pomiędzy Bramą Ziębicką a Bramą Wrocławską,aby następnie zasypać na tym odcinku fosę i utworzyć w jej miejscu promenadę.Pomimo tych przemian,urbanistyczny i architektoniczny kształt Ząbkowic nie uległ na przestrzeni sześciu wieków zasadniczym przeobrażeniom.Nastąpiło to dopiero w wyniku największego w dziejach miasta pożaru,który wybuchł w sobotę 24 kwietnia 1858 r.o godz.14.30.Ogień,który zaprószyły bawiące się dzieci,szybko rozprzestrzenił się spod Bramy Srebrno górskiej na całe miasto,a nawet na sąsiednią wieś Sadlno.W ciągu paru godzin zniszczeniu uległo właściwie całe miasto.Ogień strawił większość rynkowych kamienic,górną część krzywej wieży,doszczętnie zniszczył ratusz oraz pochłonął 27 ludzkich ofiar.W II poł.XIX w. i na początku XX w.nastąpił najdynamiczniejszy w historii rozwój Ząbkowic.W śródmieściu,w miejsce strawionych ogniem domostw,zbudowano wiele nowych kamienic,powstały również nowe szpitale i szkoły,np.szkoła podstawowa nr 1 i gimnazjum nr 2.W tych samych latach wybudowano nowoczesne wodociągi miejskie(1894),a wkrótce potem nową kanalizację miejską.14 listopada 1898 poświęcono kościół Zakładu Opiekuńczego Diakonis"Tabita"z masywną dzwonnicą zwieńczoną strzelistą wieżyczką(rozebrany po 1945).W 1858 r.miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z Jaworzyną Śląską,a w 1874 r.z Kamieńcem Ząbkowickim.W 1905 w mieście mieszkały 8.404 osoby,w tym 98,9% Niemców,0,6% Żydów i 0,2% Polaków.77,7% mieszkańców było katolikami,zaś 21,7% ewangelikami.W 1932 r.w wyniku wielkiej reformy w Niemczech zlikwidowano powiat ziębicki a miasto Ziębice wraz z okolicami włączono do wielkiego powiatu ząbkowickiego,którego stolicą pozostały Ząbkowice.Powiat ten przetrwał okres wojny i w niezmienionych granicach funkcjonuje również dziś.

Po wojnie

Miasto szczęśliwie uniknęło przejścia frontu i zniszczeń w 1945 r.Po II wojnie światowej Ząbkowice,przedwojenny Frankenstein,wraz z terenem Dolnego Śląska weszły w granice Polski;niemiecka ludność miasta została wysiedlona w nowe granice Niemiec.W okresie powojennym,wiele indywidualnych osób angażowało się w proces renowacji i zachowania zabytków miasta.W 1964 r.odrestaurowano Krzywą Wieżę,którą po 23 latach ponownie udostępniono zwiedzającym,a w 1972 r.utworzono Regionalną Izbę Pamiątek przy ul.Krzywej.Tym niemniej i tu zaznaczyły się uwarunkowania społeczne,gospodarcze i polityczne PRL:architektura miasta uległa daleko idącym zaniedbaniom,których ukoronowaniem stało się wyburzenie zabytkowej,północnej pierzei rynku i zastąpienie jej niskiej jakości blokiem mieszkalnym.Lata 90.XX wieku to przede wszystkim renowacja i zmiana wyglądu rynku,kompleksowe odrestaurowanie ratusza miejskiego,zabezpieczenie ruin zamku oraz odrestaurowanie jego podziemi.

Zabytki

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• ośrodek historyczny miasta
• kościół parafialny pw.św.Anny,ul.św.Wojciecha 7,z XIV w./XV w.
• dzwonnica krzywa wieża,z 1413 r.1860 r.
• zespół klasztorny dominikanów,z XIV w.-XVIII w.:kościół pw.Podwyższenia Krzyża Świętego,klasztor
• kaplica szpitalna pw.św.Jerzego,obecnie parafialna cerkiew prawosławna pw.św.Jerzego,ul.Kłodzka,z poł.XIV w.w l.1720,1806
• kaplica cmentarna,obecnie kościół polsko-kat.pw.NMP,ul.1 Maja,z 1728 r.1857 r.
• cmentarz komunalny,ul.Handlowa,z XVI w.drugiej poł.XIX w.
• zamek ząbkowicki,z XIV w.-XV w.w l.1524-32
• mury obronne,z XIII/XIV w.
• baszta Gołębia,ul.Prusa,z lat 1504-16
• ratusz miejski,neogotycki z lat 1862-64
• most św.Jana,z 1553 r.1896 r.
• dom,ul.Aliantów 2,z XV w.1860 r.
• domy,ul.Armii Krajowej 1,4,z XV-XVI w.1860 r.nr 8,z XIX w.
• szpital,ul.Bolesława Chrobrego 5,z lat 1903-05
• dom,ul.Ciasna 4,z XVI w.1870 r.
• dom,ul.Dolnośląska 1,6,11,z lat 1800-60
• dom,ul.Grunwaldzka 2,4,15,19,21,23,z XVI w.XVIII w.XIX w.
• dom,ul.Konopnickiej 1,z XVI w.1700 r.1858 r.
• domy,ul.Kościuszki 1,5,7,8,9,17,19,21,23,29,z XV w.XVI w.XVII/XVIII w.XIX w.
• dom rycerza Kaufunga,obecnie Izba Pamięci,ul.Krzywa 1,z XVII w.XIX w.
• dom,ul.Krzywa 6(9),z XVIII w.
• dwór opatów henrykowskich,obecnie klasztor,ul.Krzywa 12(d.10),z 1710 r.
• domy,ul.1 Maja 4,5,17/19,18,po 1830 r.po 1870 r.1910 r.XX w.
• willa,ul.Niepodległości 11,z połowy XIX w.
• dom,ul.Prusa 20,z XIX w.
• dom,ul.Reymonta 1,z XV-XVII w.1870 r.
• domy,Rynek 1,2,3,6,7,9,z oficyną,18 fasada,21 fasada,23,25,26,27,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,42,43/44,45,47,48,50,51,52,z XV/XVI,XVII w.XVIII w.w latach 1860-70,XIX w.
• Dom Stanów Ziemskich,Rynek 22,z XVIII w.
• dawna gospoda,obecnie biura,Rynek 29,z XV/XVI w.XIX w.
• dom,ul.św.Wojciecha 1,2,1860,nr 6,z drugiej połowy XVI w.poł.XIX w.
• szkoła par.obecnie plebania,ul.św.Wojciecha 12(d.pl.Kościelny),z 1549 r.z połowy XVII w.1815 r.
• zespół budynków szkolnych,ul.Wrocławska 17,z początku XX w.
• dom,ul.Ziębicka 2,z 1885 r.

Ząbkowice Śląskie Sadlno

• kościół par.pw.św.Jadwigi.

inne zabytki:

• cmentarz żydowski w Ząbkowicach Śląskich

Kultura

W mieście istnieje kilka instytucji,które są animatorami życia kulturalnego miasta.Najważniejszą instytucją z dziedziny kultury w mieście jest Ząbkowicki Ośrodek Kultury.ZOK zajmuje się edukacja artystyczną,organizowaniem imprez rozrywkowo-kulturalnych w mieście,jest aktywatorem działań artystycznych w mieście.ZOK prowadzi również sekcje i koła zainteresowań,które zrzeszają mieszkańców miasta.Ząbkowicki Ośrodek Kultury prowadzi również kino.
Do stałych imprez,organizowanych przez ośrodek należą m.in.:

• Weekend z Frankensteinem
• Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej
• Biesiada Wielkanocna
• Konkurs Piosenki"Wiosna Piosenki Śpiewa"

W mieście działa także Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy,oraz Izba Pamiątek Regionalnych im.J.Glabiszewskiego.

Kościoły i związki wyznaniowe Kościoły rzymskokatolickie Parafia św.Anny Kościół pw.św.Józefa i konwent zakonu szpitalnego św.Jana Bożego Parafia św.Jadwigi Kościół pw.Podwyższenia Krzyża Świętego Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz dom i nowicjat pallotynów Prowincja Poznańska Kościół Polskokatolicki Parafia Narodzenia NMP Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny Parafia św.Jerzego Protestantyzm Parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Zbór Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów Zbór Kościoła Zielonoświątkowego Inne Sala Królestwa Świadków Jehowy

Komunikacja i transport

Transport lotniczy

W 2011 r.przy ul.Chrobrego otworzono sanitarne lądowisko.

Sport

W Ząbkowicach Śląskich istnieje Ośrodek Sportu i Rekreacji,który jest organizatorem wielu imprez stałych lub okazjonalnych.Posiada on w swych strukturach Halę widowiskowo-sportową(Słoneczną),"Orlika 2012",zespół boisk sportowych,Skate Park(na terenie stadionu)oraz siłownię(w hali).W mieście ponadto istnieją kluby sportowe:piłkarski"Orzeł",jeździecki"Galop",Ludowe Zrzeszenie Sportowe"Rolnik"oraz klub"Polonia".Klub jeździecki"Galop"prowadzi,prócz sekcji jeździeckiej,również sekcje gimnastyczno-woltyżerską.Zawodnicy tej sekcji odnoszą sukcesy nie tylko w kraju ale również na arenach światowych.Klub zajmuje się aktywną edukacją jazdy konnej.
Prowadzi zajęcia w stopniach od podstawowego do zaawansowanego w różnych działach takich jak:

• ujeżdżenie
• skoki
• woltyżerka

Klub zajmuje się także hipoterapią,organizuje przejazdy bryczką,a zimą skiring i kuligi.Klub zdobył tytuł wielokrotnego Mistrza Polski w woltyżerce.Tytuł zdobył Adam Susłowski.Zajął on także trzecie miejsce w Amatorskich Zawodach w Ujeżdżeniu i brał udział w Mistrzostwach Świata w 2000 roku oraz Mistrzostwach Europy w 1999 roku.

Edukacja

W mieście istnieją szkoły podstawowe,średnie,gimnazja i zamiejscowy ośrodek dydaktyczny Uniwersytetu Ekonomicznego z Wrocławia.
Szkoły podstawowe:

• Szkoła Podstawowa nr 1 im.Tadeusza Kościuszki(dyr.Andrzej Popławski)
• Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Przedszkolnymi w Ząbkowicach Śl.(dyr.Jarosław Machnik)
• Szkoła Podstawowa nr 3 im.Mikołaja Kopernika(dyr.Bogusława Raba)

Gimnazja:

• Gimnazjum Publiczne nr 1(dyr.Andrzej Raba)
• Gimnazjum Publiczne nr 2 (dyr.Anna Kuźmińska)

Szkoły średnie:

• III Liceum Ogólnokształcące im.Władysława Jagiełły(dyr.Tomasz Błauciak)
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im.Stanisława Staszica(dyr.Ryszard Pawłowski)

Szkoły wyższe:

• Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
• Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi(oddział szkoły mieści się w III Liceum Ogólnokształcącym)

Współpraca międzynarodowa

Miasto Ząbkowice Śląskie współpracuje z kilkoma miastami partnerskimi m.in.z Czech,Niemiec,czy Rumunii.Kontakty partnerskie z miastem Cerveny Kostelec opierają się na wymianie doświadczeń w zakresie edukacji,kultury,sportu czy turystyki.Z miastem Wieloch Ząbkowice wymieniają się doświadczeniami w zakresie edukacji,kultury a także w sferze gospodarki.Od 2001 roku(jeszcze nieoficjalnie)Ząbkowice Śląskie nawiązały kontakt z rumuńską gminą Bran.

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Červený Kostelec	Czechy	1993 r.
Wiesloch	Niemcy	6 września 1998
Uchte	Niemcy	2005 r.
Bran	Rumunia	2001 r.
Sławno	Polska

Przyroda

Gmina Ząbkowice Śląskie,tak jak i miasto,nie są mocno zalesione.Jedynie niecałe 8% powierzchni gminy jest pokryte lasami.W okolicy miasta istnieją rezerwaty przyrody takie jak"Skałki Stoleckie"w okolicach wsi Stolec czy"Muszkowicki Las Bukowy"w okolicach wsi Sieroszów.W okolicach miasta występują złoża magnezytu,niklu,chryzoprazów czy gabra.Wydobywany jest także sjenit i materiały ilaste,które służą do wyrobu materiałów budowlanych.

Media

W mieście działa telewizja kablowa i wydawane są gazety:

• "Express Ząbkowicki"
• Telewizja Kablowa"Multimedia"
• "Wiadomości Powiatowe"
• "Informator Samorządowy"
• "Polski Tygodnik Regionalny"
• "Echo Tygodnia"
• "Panorama Ząbkowicka"