Czersk

Kaszb.Czérsk miasto w południowej części województwa pomorskiego,w powiecie chojnickim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Czersk.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.bydgoskiego.Prawa miejskie od 1 lipca 1926 roku.

Historia

Starożytność
Osadnictwo w Czersku i okolicach ma swoją genezę w kulturze wschodniopomorskiej.Znaleziska archeologiczne wskazują na to,iż na przełomie naszej ery z Tucholi przez Czersk,Rytel i Chojnice do Bałtyku biegła odnoga szlaku handlowego.Z tego okresu pochodzą także Kamienne Kręgi w Odrach.W Czersku ustalono stanowiska archeologiczne z wczesnej epoki żelaza(ok.500 p.n.e.-ok.125 p.n.e.)

Średniowiecze

Odkryto ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego(VII-XIII wiek)choć rozwijało się ono mało intensywnie ze względu na niekorzystne położenie geograficzne tej krainy.W XII wieku Czersk wchodził w skład tzw.Zaborów,czyli obszarów leżących za borami,a te z kolei w skład kasztelanii raciąskiej.Podczas panowania książąt pomorskich osada była urządzona na prawie polskim.Pierwsze wzmianki pochodzą z 1330.Za panowania Krzyżaków,od 1309 Czersk i jego okolice należały do komturstwa tucholskiego.W czasach wojny trzynastoletniej(1454-1466)okoliczni Borowiacy dostarczali żołnierzom Kazimierza IV Jagiellończyka znaczne ilości prowiantów i za to otrzymali od króla przywilej o charakterze miejskim.Po zawarciu II pokoju toruńskiego Czersk wrócił do Polski i stał się królewszczyzną(wsią królewską).Czersk należał wtedy do starostwa tucholskiego i był siedzibą sądu bartnego.W 1565 w Czersku była karczma,młyn wodny o jednym kole napędowym oraz kościół.Ludność trudniła się bartnictwem,co wynikało z dużego zalesienia okolic.Staroście bartnemu Jakubowi Glusowi podlegało 24 bartników z"puszczy czerskiej".Ze względu na postępujący wyrąb puszczy następował upadek bartnictwa.
Bartnicy skarżyli się:

Bartnicy puszczczej mianowitej na dzierżawcę kiszewskiego,iż jemu jem puszczą wyrąbał do Gdańska na flis i szkodę temu w ich barci poczynił,gdzie jeśli tak dłużej będzie,nielza, iż muszą być puste barcie

W XVII wieku we wsi powstał browar i Czersk stał się siedzibą tzw.Ekonomii Czerskiej,która była dzierżawiona m.in.przez Raczyńskich herbu Nałęcz,Kilińskich herbu Junosza,a od połowy XVII wieku przez Łukowiczów,którym nadano Ekonomię w wieczyste użytkowanie.

Potop szwedzki

W latach 1655-1660 Czersk podupadł,w wyniku zniszczeń wojennych Potopu szwedzkiego.Miejscowa ludność wraz z proboszczem ks.Gradzikowskim musiała kryć się przed Szwedami w pobliskich lasach.Dla odbudowy zrujnowanego miasta przyczynić się miało uzyskane od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego prawo odbywania jarmarków w Czersku.W administracji kościelnej Czersk wraz ze Starogardem stanowił odrębny dekanat z siedzibą w Czersku.W wieku XVII i XVIII w Czersku istniała szkółka parafialna.

Zabór pruski

W 1809 w Czersku,za zgodą właściciela dóbr czerskich Jana Warsza(Nepomuka Wazy)Dembińskiego,zorganizowano szkołę dla dzieci z tej wsi i okolic,fundując pensję nauczycielowi.Nauka odbywała się głównie w zimie,a dzieci czytały różne podręczniki gromadzone przez nauczyciela.Jan Dembiński na podstawie zarządzeń państwowych z 1816 przyznał prawo własności 16 gburom w zamian za pracę na jego gruntach przez określoną liczbę dni w tygodniu.Warunki te przez gburów nie zostały przyjęte i proces regulacji stosunków chłopskich w Czersku został zakończony w 1856,a nawet jeszcze w 1916 była rozpatrywana sprawa uprawnień tychże 16 gburów czerskich do połowu ryb.21 lutego 1832 w Czersku zatrzymał się na nocleg jeden z pierwszych oddziałów Powstania listopadowego maszerujący z Tczewa.Oddział liczył 120 szeregowych i 40 oficerów pod dowództwem Wincentego Pola.Wydarzenie to Wincenty Pol upamiętnił w swoim wierszu.W latach 1828-1830 dokonano przebudowy tzw.traktu napoleońskiego przechodzącego przez Czersk wyznaczając tę szosę na trasę poczty królewskiej.W 1867 we wsi powstała pierwsza apteka,w 1870 uruchomiono ekspedycję pocztową z telegrafem zajmującą się również przewozem podróżnych,a w latach 1871-1873 przez Czersk wybudowano dwutorową linię kolejową z Berlina do Królewca i Gdańska w ramach sieci Preußische Ostbahn.Czersk uzyskał połączenie ze Szlachtą,a przez nią Laskowicami i Skórczem.Do Szlachty pierwszy pociąg ruszył 20 sierpnia 1908.Czersk stał się ośrodkiem przemysłu drzewnego.Jego rozwój ekonomiczny zaowocował tym,że w 1880 w Czersku był już Bank Ludowy,Spółka Rolniczo-Handlowa,a obok młyna wodnego tartak(zwany wówczas piłą),cegielnia i browar.W ciągu roku odbywały się cztery wielkie targi kramne i na bydło.Na przełomie XIX i XX wieku w Czersku powstała Fabryka Maszyn Rolniczych Victoria.Właściciele tej i innych fabryk i zakładów wyzyskiwali pracujących w nich robotników,co doprowadziło do fali strajków w latach 1904-1910.W tym okresie dochodziło także do strajków szkolnych.W strajku szkolnym od 5 listopada 1906 do 18 kwietnia 1907 wzięło udział 207 uczniów.Dwóch z nich inicjatorzy strajku przeciwko nauce religii w języku niemieckim Władysław Narloch i Antoni Wiśniewski otrzymali karę chłosty po 12 kijów.
Miasto zwiększało liczbę mieszkańców w tamtym okresie przyrost był kilkuset procentowy i przedstawiał się następująco:

Rok	Liczba mieszkańców
1871	1800
1885	2700
1895	3308
1898	4190
1900	5361
1910	7100
1911	8000
1914	8300

Okres międzywojenny

Na mocy traktatu wersalskiego w dniu 20 stycznia 1920(albo 29 stycznia 1920)do Czerska wkroczyły wojska polskie,przejmując wieś w posiadanie polskie.W Czersku utworzono gminę jednostkową,a pierwszym sołtysem i wójtem(komisarycznym)został Józef Ostrowski.W dniu 14 maja 1926 ukazało się Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 kwietnia 1926 r.o zezwoleniu gminie wiejskiej Czersk w powiecie chojnickim w województwie pomorskim na przyjęcie ustroju według pruskiej ordynacji miejskiej dla sześciu prowincyj wschodnich z dnia 30 maja 1853 r.(Dz.U.z 1926 r.Nr 48,poz. 289) i zgodnie z wyznaczonym tam terminem 1 lipca 1926 Czersk otrzymał prawa miejskie.Pierwszym stałym burmistrzem był wybrany przez Radę Miejską Paweł Trybull.W 1927 w Czersku już jako mieście powstał Okręgowy Pomorski Inspektorat Straży Granicznej.
Liczba mieszkańców miasta wynosiła:

Rok	Liczba mieszkańców
1925	7675
1931	7843
1939	9000

W latach międzywojennych w Czersku funkcjonowało kilka fabryk mebli.Około 80% produkcji tych fabryk kierowane było na rynki Śląska i Warszawy,w mieście działała też odlewnia żelaza,wspomniana już fabryka maszyn rolniczych,8 tartaków,3 młyny parowe i jeden wodny oraz 2 browary.W mieście odbywały się systematycznie duże targi i jarmarki.15 października 1928 oddano do eksploatacji linię kolejową z Czerska do Bąka,będący zarazem dogodnym połączeniem do Gdyni.W latach 1928-1929 wybudowano betonową szosę łączącą Czersk z Tucholą.W mieście powstawały nowe domy prywatne i komunalne.Zmodernizowano gazownię,założono system kanalizacji,uregulowano stosunki wodne.Dotychczasowa szkoła prywatna o profilu czteroklasowym została przekształcona w sześcioklasową szkołę wydziałową.Do dwóch szkół 7-klasowych uczęszczało łącznie 813 dziewcząt i chłopców.W Czersku znajdowała się też ochronka i szkoła zawodowa.
W Czersku funkcjonowała drukarnia i w mieście wychodziły następujące gazety:

Tytuł	Lata wydawania	częstotliwość
Czersker Wochenblatt	1898-1902	tygodnik
Głos Ludu	1922-1931	3 razy w tygodniu
Głos Drobnych Rolników i Osadników	1931 r.	bez ustalonej częstotliwości
Goniec Pomorski	1922-1923	bez ustalonej częstotliwości
Echo Borów Tucholskich	1928-1939	3 razy w tygodniu

Istotną część mieszkańców Czerska stanowili Niemcy w 1910 r.30% ogółu ludności,w 1934 r.około 12%.Zajmowali oni w mieście silną pozycję ekonomiczną,będąc w posiadaniu około połowy jego zakładów przemysłowych.Sytuacja ta,szczególnie w kontekście złych stosunków polsko-niemieckich i bliskości granicy,powodowała poważne napięcia społeczne.Nocą z 23 na 24 sierpnia 1939 na Pomorzu zarządzono niejawną,alarmową mobilizację.Do Czerska przybyli rezerwiści z okolicznych wsi i utworzono Batalion Obrony Narodowej Czersk,któremu nadano kryptonim 85. Baonu Piechoty.Jednostka ta po zmobilizowaniu liczyła około 900 żołnierzy(bez artylerii) i następnie weszła w skład Grupy Operacyjnej Czersk,której główny trzon stanowiła Pomorska Brygada Kawalerii.28 sierpnia 1939 Grupa Operacyjna Czersk pod dowództwem gen.Stanisława Grzmot-Skotnickiego przeniosła miejsce dowodzenia z Tucholi do Czerska.Gen.Grzmot-Skotnicki oprócz Grupy Operacyjnej Czersk miał także w dyspozycji 81.Dywizjon Pancerny(stanowiący odwód dowódcy)oraz 1.pluton Eskadry towarzyszącej.

II wojna światowa działania w Czersku

W pierwszym dniu wojny,w godzinach 16-17,Batalion Obrony Narodowej Czersk odpierał napór nieprzyjaciela na stanowiskach obronnych rejonu Chojnice Jezioro Charzykowskie.W wyniku zmasowanej ofensywy sił niemieckich wycofano się rejon wsi Mylof.Straty własne wynosiły około 50-60%.W takim stanie nastąpiło wycofanie wojsk polskich w okolice Błądzimia i częściowe rozproszenie w Borach Tucholskich.Utrudnieniem były silne bombardowania samolotów niemieckich znaczna część żołnierzy dostała się do niewoli niemieckiej.Wojska niemieckie weszły do Czerska 3 września 1939 około godziny 10.Niemieckim komendantem miasta został Gross,który zorganizował aparat okupacyjnego terroru placówki służby bezpieczeństwa,policji ochronnej(Schutzpolizei),żandarmerii(komendant Korsanke) i Gestapo.Rozebrano synagogę zbudowaną w 1868,a nazwę miasta zmieniono na Heiderode(25 kwietnia 1942).Okupant przystąpił do systematycznej likwidacji polskiej inteligencji i osób,które zostały uznane za niebezpieczne dla III Rzeszy.18 października 1939 za współpracę z partyzantami demonstracyjnie zamordowano rodzinę Jana Kiedrowskiego ze Strugi,a 4 listopada dokonano masowej egzekucji 28 mieszkańców Czerska w lesie pod Łukowem.Niemcy wywłaszczali Polaków i zsyłali ich do obozów koncentracyjnych.

Kalendarium

• XIII w.pierwsze wzmianki o miejscowości(nazwa Czirsk)
• 1309 wejście pod panowanie zakonu krzyżackiego
• 1382 lokacja wsi na prawie chełmińskim
• 1466 na mocy II pokoju toruńskiego włączenie w obszar Prus Królewskich
• XVII w.wieś została zniszczone podczas wojen szwedzkich
• 1772 wejście w obszar zaboru pruskiego
• 1873 uzyskanie połączenia kolejowego,w wyniku czego następuje rozwój miasta i zapoczątkowanie rozwoju przemysłu drzewnego
• 1913 zakończenie budowy obecnego kościoła parafialnego
• 1920 ponownie w granicach Polski
• 1924 wizyta prezydenta Stanisława Wojciechowskiego
• 1926 nadanie praw miejskich
• 6 sierpnia 1928 wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego
• 1939-1945 wcielenie do III Rzeszy(26 października 1939),egzekucje mieszkańców
• 25 kwietnia 1942 okupacyjna administracja III Rzeszy wprowadza dla miasta okupacyjną nazwę niem.Heiderode
• 21 lutego 1945 wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej przez żołnierzy Armii Czerwonej
• 1994–2002 przebudowa centrum miasta

Zabytki

• Cmentarz parafialny św.Marii Magdaleny ul.Królowej Jadwigi.
• Kościół neogotycki św.Marii Magdaleny wzniesiony w latach 1910-1913,halowy,trójnawowy,na planie krzyża,z wieżą o wysokości 40 metrów.Barokowy ołtarz Trójcy Świętej fundowany w 1611,pochodzący pierwotnie z katedry pelplińskiej,którego centralnym elementem jest obraz Trójcy Świętej pędzla Hermana Hana.Ołtarz Świętego Krzyża w stylu rokokowym z 1766,ołtarz Świętego Michała Archanioła z połowy XVIII wieku,drewniana chrzcielnica w stylu rokokowym z 1766,kropielnice romańska z XIII wieku i gotycka z XV wieku.Organy w stylu baroku nadwiślańskiego z 1913.
• Plebania przy kościele zbudowana w 1828 z cegły,z cechami klasycystycznymi.Budynek parterowy,wolno stojący,na planie prostokąta.Na osi budynku,od frontu niewielka sień.Dach dwuspadowy z tzw.powieką,kryty dachówką.
• Modernistyczny ratusz z ok.1926 z cechami neogotyckimi,z wykuszem,zwieńczony szczytem.
• Zespół sądu grodzkiego(obecnie Zakład Karny Czersk)wybudowany w latach 1911-1913 wraz z budynkiem sędziego.
• Szkoła ewangelicka(obecnie Zespół Szkół im.Jana Pawła II)z lat 1896-1897.
• Szkoła(obecnie Zespół Szkół Licealnych)z początku XX wieku.
• Dom dla małych dzieci(obecnie przychodnia lekarska)z 1914.
• Zespół dworca kolejowego dworzec z ok.1900,budynek ekspedycji,dwie wieże ciśnień,6 domów pracowniczych przy ul.Kolejowej.
• Budynek poczty z ok.1900.
• Zajazd(obecnie restauracja)z końca XIX.

Infrastruktura

Transport kolejowy

Przez miasto przebiegają dwie linie kolejowe:

• linia kolejowa nr 203 z Tczewa do Kostrzyna nad Odrą dwutorowa linia niezelektryfikowana tzw.Ostbahn

• linia kolejowa nr 215 z Laskowic Pomorskich do Bąka jednotorowa linia niezelektryfikowana.

Do dyspozycji podróżnych jest stacja kolejowa Czersk.Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z Tczewem,Chojnicami,Laskowicami,Bydgoszczą,Gdynią,Kościerzyną.Pociągi zapewniają Arriva RP i PKP Przewozy Regionalne.

Transport drogowy

Przez teren miasta przebiegają następujące drogi:

• Droga krajowa nr 22:Grzechotki Malbork Starogard Gdański Czersk Chojnice Człuchów Wałcz Gorzów Wielkopolski Kostrzyn nad Odrą(główna droga przebiegająca przez miasto i gminę popularnie zwana berlinką),stanowiąca połączenie Czerska z Trójmiastem,Piłą i Koszalinem.
• Droga wojewódzka nr 237:Mąkowarsko Tuchola Czersk,stanowiąca połączenie z Bydgoszczą.

Komunikację autobusową w Czersku i okolicy zapewniają przedsiębiorstwa PKS Chojnice i PKS Starogard Gdański.Miasto posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Gdańskiem,Bydgoszczą,Chojnicami,Tucholą,Starogardem Gdańskim,Tczewem,Czarną Wodą oraz mniejszymi miejscowościami w bliskiej okolicy.

Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia św.Marii Magdaleny w Czersku
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy wraz Salą Królestwa

Związani z Czerskiem

• Mieczysław Piechowski dziennikarz i polski działacz patriotyczny.
• Wincenty Pol wizytę w Czersku upamiętnił w wierszu"Nocleg w Czersku",patron tutejszego liceum ogólnokształcącego.
• Lidia Główczewska działaczka ruchu oporu podczas II wojny światowej i była więźniarka niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof.

Czersk w twórczości

	Nocleg w Czersku Hej panowie rodacy!Wszak i w Czersku tu ludzie,Wszak i my tu Polacy,Prosimy spocząć po trudzie...Krzyczy dziewcząt gromada,My się za was modlili,A tu chłopak powiada,My już kosy ostrzyli.Wincenty Pol
Miasta partnerskie

• Boizenburg/Elbe