Iłża

Miasto w południowej części województwa mazowieckiego,w powiecie radomskim i jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Iłża.Położone na północnym krańcu Wyżyny Kieleckiej,historycznie w Małopolsce.Według danych z 30 czerwca 2009 roku,miasto miało 5121 mieszkańców.

Położenie

Miasto położone jest nad rzeką Iłżanką w południowej części województwa mazowieckiego,przy północnym krańcu Przedgórza Iłżeckiego północny kraniec miasta leży już na Równinie Radomskiej.Znajduje się ok.130 km od Warszawy i ok.30 km na południe od Radomia.Przez miasto przebiega droga krajowa nr 9,która jest częścią trasy europejskiej.Historycznie należy do Małopolski.Leżało w ziemi sandomierskiej,następnie w województwie sandomierskim.Do 1975 miasto należało do powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.radomskiego.
Historia

Iłża istniała już we wczesnym średniowieczu,od XII wieku do 1789 własność biskupów krakowskich.Osada zniszczona w 1241 i 1260 w czasie najazdów tatarskich.Prawa miejskie przez 1294 na prawie magdeburskim.Już w XIII wieku istniał tu gród obronny,a około 1340 wzniesiono tu z miejscowego kamienia zamek staraniem biskupa Jana Grota,z czasem rozbudowywany.Miasto stanowiło centrum biskupiego klucza dóbr iłżeckich obejmującego w 1645 roku 2 miasta i 23 wsie.W XV wieku zasłynęła ceramika iłżecka i powstał miejscowy cech garncarzy.Rozwój miasta w XVI-XVII wieku w związku z ogólnym rozwojem handlu w kraju,a samo miasto znajdowało się na szlaku handlowym z głębi kraju w kierunku do portów na Wiśle w Solcu,Zawichoście i Sandomierzu i dalej do Gdańska.W 1576 miasto zyskało ratusz na rynku,który w XVII wieku zyskał wieżę wzniesioną z nakazu biskupa Marcina Szyszkowskiego.Na iłżeckim zamku gościli polscy królowie:Władysław Jagiełło,Aleksander Jagiellończyk,Zygmunt III Waza i Władysław IV,a także biskupi,uczeni i wybitni humaniści,jak choćby Jan Kochanowski.W XVII wieku nadal kwitło tu garncarstwo,w latach 1615-1619 miejscowi kupcy dostarczyli kupcom krakowskim 312 transportów garnków.Upadek miasta rozpoczął potop szwedzki i najazd wojsk Jerzego II Rakoczego w latach 1655-1660,w wyniku czego miasto i zamek uległy zniszczeniom.17 lipca 1789 r.Iłża przeszła na własność skarbu państwa.Po III rozbiorze Polski w zaborze austriackim,w latach 1809-1815 w Księstwie Warszawskim,a po jego upadku w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim aż do 1915 r.W 1823 roku w Iłży osiedlił się Żyd z Anglii,Levi Selig Sunderland,który założył tu słynną fabrykę fajansu.W 1831 w czasie powstania listopadowego miasto ponownie ulega zniszczeniom w czasie zwycięskiej dla powstańców bitwy stoczonej tu 9 sierpnia 1831 r.W 1850 powstaje tu gmina żydowska i w 1857 jest tu już 521 Żydów,czyli 26% ówczesnej ludności miasta.W 1864 dochodzi tu do bitwy w czasie powstania styczniowego dnia 17 stycznia 1864.W ramach sankcji carskich za udział mieszkańców w powstaniach miasto traci prawa miejskie w 1867 roku.Pomimo tego jako osada jest siedzibą powiatu iłżeckiego utworzonego w 1866 roku.W 1870 powstaje tu synagoga w Iłży,a w 1897 Żydzi stanowią już 49% ogółu mieszkańców.W 1903 w wyniku pożaru przestaje istnieć fabryka fajansu.W czasie rewolucji 1905 roku Iłża znalazła się w granicach tzw.Republiki Ostrowieckiej.W 1915 w czasie I wojny światowej miasto znów ulega zniszczeniom w czasie walk rosyjsko-niemieckich,gdzie w rejonie Iłży i Pakosławia walczy Legion Puławski.W 1918 z podupadłego miasta przeniesiono siedzibę powiatu iłżeckiego do Starachowic.W 1921 miasto odzyskuje prawa miejskie i w okresie międzywojennym odbudowuje się i rozwija.W czasie wojny obronnej w 1939 w dniach 8-9 września ma miejsce bitwa z Niemcami polskiego Zgrupowania Południowego Armii Odwodowej Prusy,w wyniku której zostają rozbite polskie dywizje.W 1941 powstaje tu żydowskie getto,zlikwidowane w 1942 przez wywóz do obozu zagłady w Treblince.W okresie okupacji hitlerowskiej rozwija się miejscowy ruch oporu powstaje Oddział Iłżecki ZWZ AK,mieściła się tu też Komenda Obwodu BCh o kryptonimie 3.Silne wpływy mieli tu też komuniści z GL i AL(organizacja Świt).Partyzanci z AL zajmują Iłżę w dniach 16-17 maja 1944 i przeprowadzają akcję zaopatrzeniową.16 stycznia 1945 r.wkroczyły do miasta wojska radzieckie Pierwszego Frontu Białoruskiego.W 1945 kadry nowej władzy ludowej w Radomiu pochodziły właśnie z oddziałów AL i GL rejonu iłżecko-starachowickiego.W okresie powojennym miasto kolejny raz podnosi się ze zniszczeń,a silne tradycje garncarskie kultywuje Spółdzielnia Chałupnik,która eksportuje swoje wyroby m.in.do Australii,Francji,USA,ZSRR i RFN.Miasto jednak pozbawione jest przemysłu i jako znajdujące się na uboczu już w okresie PRL powoli się wyludnia na rzecz Starachowic.Od 1987 odbywają się tu Dni Leśmianowskie dla upamiętnienia związków wybitnego poety Bolesława Leśmiana z tym miastem oraz jego twórczości.Od 1997 w ruinach zamku biskupiego w Iłży odbywa się corocznie turniej rycerski(początek maja),a w lipcu,w Domu Kultury Festiwal Folkloru im.Józefa Myszki.
Przemysł i usługi
W Iłży swoje siedziby mają:

• Bank Spółdzielczy
• Bank Śląski
• Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska

Zabytki i atrakcje turystyczne

• Zamek w Iłży na Górze Zamkowej pozostałości kamiennego zamku biskupów krakowskich,wzniesionego około 1340 r.przez biskupa Jana Grota,przekształconego około 1560 r.w renesansową rezydencję
  • okrągła wieża bez szczytu z końca XIII wieku lub I poł.XIV wieku,
  • podstawa kwadratowej wieży z XIV wieku,
  • ślady wjazdu filary mostu wjazdowego,
  • jedna ściana zewnętrzna z kluczowymi strzelnicami.
• Końcowa stacja Starachowickiej Kolei Wąskotorowej stacja znajduje się na ul.Błazińskiej można do niej dotrzeć kierując się z centrum miasta drogą krajową nr 9 w kierunku Starachowic i Rzeszowa.Kolejką wąskotorową można dojechać do Centrum Edukacji Leśnej Nadleśnictwa Marcule gdzie znajduje się popularne pośród turystów arboretum(kolekcja drzew i krzewów występujących w polskich lasach).Kolej wąskotorowa kursuje w każdą niedzielę od 1 maja do 30 września.
• Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny pierwotnie wzniesiony w 1326 r.ponownie w 1603 z fundacji Marcina Szyszkowskiego,wielokrotnie niszczony i restaurowany:
  • wczesnobarokowe ołtarze(boczny marmurowy,przeniesiony z katedry wawelskiej),
  • w nawie głównej stiukowa dekoracja sklepienia z XVII wieku,
  • piękne portale:piaskowcowe i kamienne z kartuszami herbowymi oraz marmurowy portal wejściowy do kaplicy z 1629 r.
  • marmurowa tablica inskrypcyjna w późnorenesansowym obramowaniu z piaskowca,
  • późnorenesansowa kaplica św.Krzyża,zbudowana z ciosów w 1629 r.
  • pięciokondygnacyjna barokowa dzwonnica z 1758 r.
  • zabudowania parafialne z XVII wieku,w bibliotece 150 tomów starodruków z XV-XVIII wieku o tematyce teologicznej
• Kościół Św. Ducha z 1448,odbudowany 1922,z łamanego kamienia
• dawny budynek szpitalny z 1754 w miejscu poprzedniego z XV wieku,od 1980 Muzeum Regionalne
• cmentarz parafialny na wzgórzu Św.Leonarda czynny od 1832 z mauzoleum poległych w 1939
• grodzisko Kopiec Tatarski przy drodze do Chwałowic
• Mury obronne brak śladów
• Cmentarz żydowski z XIX wieku,zdewastowany w 1942

Szlaki turystyczne
Iłża jest punktem początkowym żółtego szlaku turystycznego prowadzącego do Starachowic.
Kultura
W Iłży praktykowane jest od XVII wieku barabanienie,z krótką przerwą w czasie stanu wojennego.W Iłży działa Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków"Kamar",która wykonała odlewy m.in.wykonanej w Orońsku Kwadrygi Apollina nad wejście do gmachu Teatru Wielkiego w Warszawie,pomnik Jana III Sobieskiego w Wilanowie,pomnik Fryderyka Chopina w Paryżu oraz pomnik Józefa Piłsudskiego w Płocku.
Administracja
Iłża jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.Jest także siedzibą związku gmin"Nad Iłżanką"
Sport
W mieście siedzibę ma klub piłkarski Polonia Iłża,występujący w IV lidze mazowieckiej,posiadający także sekcję bokserską.Działa również młodzieżowy klub siatkarski Volley Iłża.
Ciekawostki

• Na wakacje przyjeżdżał tu Bolesław Leśmian,spokrewniony przez matkę z rodziną Sunderlandów właścicieli fabryki fajansu.Tu też poznał jedną z 3 miłości swojego życia Dorę Lebenthal.W Iłży znajdował się słynny malinowy chruśniak.

Osoby związane z Iłżą
Józef Myszka(ur.4 marca 1928 w Błazinach koło Iłży)
Marcin Szyszkowski(ur.1554 w Iłży)
Antoni Heda(ur.11 października 1916 w Małomierzycach koło Iłży)
Adam Bednarczyk(ur.5 maja w Iłży,zm.sierpień 1998)
Antoni Żurowski(ur.13 czerwca 1898 w Iłży)
Stanisław Cywiński(inżynier)(ur.31 października 1884 w Iłży)
Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Iłży
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy(Sala Królestwa)