Edward Flatau

Ur.27 grudnia 1868 w Płocku,zm.7 czerwca 1932 w Warszawie polski lekarz neurolog i psychiatra.Był współtwórcą nowoczesnej neurologii polskiej(razem z Samuelem Goldflamem),autorytetem w dziedzinie fizjologii i patologii opon mózgowo-rdzeniowych,należał do pionierów neurologii światowej.Współtwórca czasopism medycznych"Neurologia Polska" i "Warszawskie Czasopismo Lekarskie".W medycynie z jego nazwiskiem wiąże się zespół Redlicha-Flataua,zespół Flataua-Sterlinga,choroba Flataua-Schidlera oraz objaw Flataua.
Życiorys
Urodził się w 1868 r.w Płocku jako syn Anny i Ludwika Flataua.W 1886 r.ukończył Gimnazjum Płockie(obecnie Liceum Ogólnokształcące im.Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku,inna nazwa Małachowianka).16 lipca 1886 gazeta"Słowo"donosiła,że w płockim gimnazjum męskim całkowity kurs nauk ukończył w roku bieżącym Edward Flatau i za wyniki w nauce został wyróżniony srebrnym medalem.Wyjechał do Moskwy,gdzie w 1892 r.ukończył na Uniwersytecie Moskiewskim cum eximia laude studia lekarskie.W Moskwie jego nauczycielami byli m.in.neurolog Aleksiej Kożewnikow i psychiatra Siergiej Korsakow.Rok później przeniósł się do Berlina,gdzie do 1899 r.pracował nad neuropatologią,neuroanatomią i neurohistologią.Jego współpracownikami w tym czasie byli Alfred Goldscheider,Ernst Viktor von Leyden,Emanuel Mendel,Hermann Oppenheim,Heinrich Wilhelm Waldeyer,Louis Jacobsohn,Ernst Remak oraz Hugo Liepmann.W 1899 r.zamieszkał w Warszawie,wcześniej odrzucając ofertę katedry neurologii w Buenos Aires.Miał dwie córki:Annę i Joannę.Jego pierwszą żonę Zofię(rok ślubu 1901) i córkę Annę opisał w swej książce Antoni Marianowicz.Drobne fakty z życia Flataua znajdują się we wspomnieniach Wacława Solskiego i Ludwika Krzywickiego.Już wtedy był w Warszawie osobą publiczną.21 grudnia 1900 r."Kurjer Warszawski"pisał w wiadomościach bieżących,że dr. Edward Flatau powrócił do Warszawy.W 1920 do 1932 r.mieszkał na Chmielnej 60.Opis szpitala na Czystem,domu Hersego na Marszałkowskiej 150 i inne Varsaviana związane z Flatauem można znaleźć w artykułach Kasprzyckiego.Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Umiejętności,członkiem Warszawskiego Towarzystwa Naukowego,kierownikiem pracowni neuro-biologicznej Warszawskiego Towarzystwa Naukowego,członkiem korespondentem Towarzystwa Neurologicznego w Paryżu,członkiem korespondentem Towarzystwa Psychiatrii i Neurologii w Wiedniu,członkiem honorowym Towarzystwa Neurologicznego w Moskwie,członkiem honorowym Towarzystwa Medycyny Społecznej w Warszawie,członkiem honorowym Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie.Kiedy w 1921 r.utworzono Polską Akademię Nauk Lekarskich a prawnymi członkami akademii zostali czynni członkowie Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie,został jednym z pierwszych 27 członków Akademii Nauk Lekarskich.
Dorobek naukowy
Flatau zajmował się diagnostyką i leczeniem chorób mózgowia;leczeniem chorób mięśni;neurologią dziecięcą;chirurgią nerwów obwodowych;anatomią układu nerwowego;histopatologią tkanki nerwowej;onkologią doświadczalną;neurofizjologią;patofizjologią układu nerwowego.Kariera naukowa Edwarda Flataua jest opisana w szeregu polskich opracowań,m.in.w pracach Hermana i opracowaniach innych autorów.Dobrym źródłem informacji jest wstęp do"Księgi Jubileuszowej"Edwarda Flataua,wydanej za jego życia książki,która głównie zawiera artykuły naukowe uczonych z wielu krajów i przyjaciół naukowych,ale jest też bibliografią oraz biogram napisany przez Bornsztajna.Dostępne są również opracowania dotyczące Edwarda Flataua w języku angielskim i niemieckim. W 1937 r."Warszawskie Czasopismo Lekarskie"opublikowało numer poświęcony Flatauowi,w którym były wydrukowane artykuły jego uczniów.
Badanie układu nerwowego należy bezsprzecznie do najtrudniejszych zadań anatomii.Wskutek tego uczący się i lekarz przy stole sekcyjnym potrzebują,w braku ciągłego materyału świeżego i naturalnego,takich zdjęć z mózgu,które by możliwie odpowiadały rzeczywistości we wszystkich szczegółach.Abstrahując atoli od kosztownych plastycznych modeli mózgowych,fotografia jedynie stanowić może pod tym względem środek pomocniczy,odpowiadający wymaganiom ścisłej nauki,a to przez dokonanie zdjęć ze świeżego,nie zmienionego pod wpływem szkodliwych płynów konserwujących, mózgu,Gdy jednak zbiór otrzymanych w ten sposób powierzchni i przecięć mózgowych dotychczas nie został uprzystępnionym dla szerszych kół powziął autor myśl wydania niniejszego atlasu i żywi nadzieję,że stanowić on będzie użyteczne uzupełnienie podręczników anatomicznych.Edward Flatau,przedmowa do atlasu mózgu 1895 r.
Atlas mózgu i teoria neuronów
W wieku 26 lat opublikował atlas mózgu(Karger,Berlin,1894 r.)który przedstawiał szczegółowo m.in.powierzchnię,przekroje i stosunki anatomiczne bruzd i zwojów świeżo preparowanego mózgu.Badania te prowadził w berlińskiej pracowni profesora Emanuela Mendla.Fotografie zostały wykonane przy pomocy specjalnej kamery z małym otworem i stosunkowo długim naświetlaniem(10 do 20 minut)."Atlas mózgu ludzkiego i przebiegu włókien"("Atlas des menschlichen Gehirns und des Faserverlaufes",S.Karger)ukazał się w roku 1894 i został przetłumaczony na języki polski(wydany w 1895 r.)angielski i rosyjski.Polskie wydanie było zadedykowane„Pamięci szlachetnego człowieka i wybitnego lekarza Prof.Tytusa Chałubińskiego pracę tę poświęca autor”.Według słów Zygmunta Freuda,wtedy praktykującego neurologa,„zdjęcia[zawarte w atlasie]są wyraziste i są znakomitym materiałem edukacyjnym”.Pierwsze wydanie atlasu kosztowało 12 marek i według Freuda:jest to minimalna cena,jeżeli uwzględni się ilość materiału i piękno prezentacji.W 1899 roku wyszło drugie poszerzone wydanie atlasu,do którego materiał był także opracowany w Instytucie Anatomicznym Wilhema Waldeyera;wydanie było złożone z dwóch części:atlasu i suplementu.Wstęp do drugiego wydania i suplementu napisany był przez Edwarda Flataua już w Warszawie.W drugim wydaniu Flatau dodał m.in.opis swojego odkrycia."Atlas mózgu"Flataua był opublikowany dwa lata przed pracą"Das Menschenhirn"Gustafa Retziusa;pierwszą w ogóle publikacją zdjęć mózgu była praca Luysa z 1873 r.Freud i Flatau byli razem redaktorami czasopisma„Roczny raport dotyczący postępów w neurologii i psychiatrii”w roku 1897.Obaj byli w tym czasie neurologami.Wartość atlasu mózgu Flataua i jego innych prac z tego okresu nie zawiera się tylko w makroskopowym opracowaniu przekrojów mózgu.Flatau zaczął pracować w instytucie anatomicznym w Berlinie dwa lata po tym jak Wilhelm Waldeyer wprowadził termin neuronu(sam Waldeyer popierał i spopularyzował prace Ramón y Cajala).W tym czasie Flatau był zwolennikiem teorii neuronowej,czemu dał m.in.wyraz w pierwszym paragrafie Atlasu i w innych pracach z tego okresu.Za pomocą badania zmian morfologicznych w neurocytach jąder nerwów czaszkowych dowodził jedności anatomicznej i fizjologicznej neuronu w 1897 roku.Następnie wraz ze swoim przyjacielem Ludwikiem Jacobsohnem-Lask,Flatau przeniósł się na wydział anatomii w Uniwersytecie Berlińskim,gdzie kontynuował prace anatomiczne.W tym czasie dyrektorem anatomii był Waldeyer.Zmodyfikował metodę Golgiego barwienia tkanki nerwowej,a na podstawie badania efektów fizjologicznych poprzecznego przecięcia rdzenia kręgowego u psów przeprowadził wraz z Johannesem Wilhelmem Gadem pełną krytykę prawa Bastiana-Brunsa o zanikaniu odruchów kolanowych w wyniku takiego zabiegu(1896 r.)Flatau i Jacobsohn otrzymali w 1895 i 1896 r.po 1500 marek ze stypendium księżnej Luizy von Bose,przypuszczalnie na opracowanie materiału na międzynarodowy kongres medyczny w Moskwie w 1897 r.Wraz z Jacobsohnem Flatau opracował znany podręcznik anatomii porównawczej układu nerwowego ssaków(1899 r.)W 1906 roku odwiedził monachijską klinikę psychiatryczną Emila Kraepelina.W 1910 i w 1911 roku napisał trzy rozdziały poświęcone guzom mózgu i rdzenia kręgowego do dwóch tomów podręcznika pod redakcją berlińskiego neurologa Maxa Lewandowsky’ego.Razem z warszawskim chirurgiem Bronisławem Sawickim opublikował prace o chirurgii torbieli opon rdzenia kręgowego i o leczeniu guzów kręgosłupa,w którym wskazał zagadnienia histopatologiczne –podstawowe dla postępowania chirurgicznego.Publikacja ta była ukoronowaniem kilkuletniej współpracy obu lekarzy.Flatau jako pierwszy w Polsce opisał przypadki śpiączkowego zapalenia mózgu;używano nawet określenia choroby Economo-Flataua.
Prawo Flataua
Odegrał ważną rolę w początkowych badaniach rdzenia kręgowego.W 1897 r.zaobserwował prawidłowość polegającą na większym przesunięciu włókien nerwowych ku obwodowi,im włókna te są dłuższe.Za pracę"O ekscentryczności układu długich włókien w rdzeniu kręgowym"otrzymał doktorat nauk medycznych w Moskwie w 1898 r.na wydziale medycyny Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego.Praca ta w 1949 r.została przedstawiona,obok portretu autora,na wystawie IV Międzynarodowego Kongresu Neurologów w Paryżu(International Congress of Neurology,Paris,1949 r.)
Neurologia i wczesna genetyka ludzka
W 1911 roku Flatau i Władysław Sterling opublikowali artykuł dotyczący postępującego skurczu torsyjnego u dzieci.Autorzy zwrócili uwagę,że choroba była związana z czynnikami genetycznymi.Choroba ta została w tym samym roku opisana przez Theodora Ziehena i Hermanna Oppenheima,którzy uważali,że dystonia jest chorobą mięśni.Flatau i Sterling zauważyli,że zdolności intelektualne pacjentów są wyższe od przeciętnych.W 1976 r.Eldridge w pracy dotyczącej historii genetyki ludzkiej,zasugerował,że praca Flataua i Sterlinga była jedną z pierwszych opisujących genetyczne czynniki chorób neurologicznych.Pomiędzy 1921 a 1923 r.opisał objawy oponowe charakterystyczne dla zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych w gruźlicy:rozszerzenie źrenic podczas zginania głowy(odruch karkowo-mydriatyczny Flataua) i erekcja prącia podczas kilkakrotnego zginania tułowia ku przodowi(odruch karkowo-erekcyjny Flataua).Opisał także przebieg łuku odruchowego objawu karkowo-źrenicowego.
Migrena
W 1912 roku Flatau opublikował w języku niemieckim i polskim nowoczesną monografię dotyczącą migreny.Był to pierwszy polski podręcznik poświęcony migrenie.Książka została przedrukowana w roku 2007 po 95 latach od jej ukazania się i jest często cytowana w literaturze medycznej.W przeglądowym artykule na temat historii badań migreny Iser i Rose opisują pracę Flataua w następujący sposób:„jego unikatowa monografia z 1912 roku Die Migräne zawiera znakomity opis uprzednich badań,precyzyjne obserwacje kliniczne,krytyczny opis patofizjologii i mało wyważone opinie na temat leczenia,w tym arszenikiem...”Flatau jako jeden z pierwszych przedstawił pełny obraz kliniczny migreny oraz określił tę chorobę jako wrodzone usposobienie do patologicznych procesów metabolicznych w układzie nerwowym i wyróżnił jej postacie:oczną,padaczkową,psychiczną i twarzo-poraźną.Książka była oparta na auto obserwacjach i na 500 własnych przypadkach.
Migrena,jako taka,nie stanowi choroby niezależnej,autonomicznej;stanowi tylko zespół objawów w wielkim łańcuchu chorobliwie zmienionego neurometabolizmu,którego cechami zasadniczymi są sprawy chemiczne i gruczołowe wewnątrzwydzielnicze.Napad migreny jest wyrazem zaburzenia mózgowego,przyczem jednak mechanizm właściwy może być dziś zaledwie przedmiotem domysłu,przypuszczenia.Mechanizmu tego nie możemy dziś jeszcze odtworzyć i wyrazić w pewnych,w ściśle oznaczonych liniach anatomiczno-fizyologicznych.Siły,które domniemanym tym mechanizmem rządzą,są również dla nas dotychczas nieznane;możemy się ich tylko domyślać,możemy ich działanie przypuszczać zaledwie.Mimo to,wielki postęp,znamionujący rozwój neurologii w drugiej połowie XIX stulecia,znalazł swoje odbicie,w dziedzinie badań nad migreną.Dzięki temu można było oprzeć jej pojęcie na pewniejszym,bo anatomiczno i fizjologicznie obrobionym gruncie.Edward Flatau,"Migrena"(wstęp)
Działalność zawodowa
Psychiatria
Oprócz neurologii Flatau zajmował się także psychiatrią oraz leczeniem migreny.Jego współpracownik Handelsman opisał znaczenie Edwarda Flatau dla psychiatrii polskiej w Warszawskim czasopiśmie lekarskim.Zaraz po przyjeździe Flataua z Berlina 1899 r."Gazeta Polska"pisała,że w Warszawie powstała nowa lecznica wyłącznie dla chorób nerwowych.Nową lecznicę założyli dr.Edward Flatau oraz dr.Wacław Męczkowski.Autor artykułu stwierdzał,że choroby nerwowe dawno przestały być przywilejem klas zamożnych i są często spotykane wśród klas uboższych.Nowa lecznica miała odpowiadać tej potrzebie.Używane były nowoczesne metody takie jak metody elektryzacja i mechanoterapia.W lutym 1899 r.można było przeczytać ogłoszenie w"Kurierze Warszawskim":Dr.med.Edward Flatau,Choroby umysłowe i nerwowe,Marszałkowska 150,od 5-7-ej wiecz.W 1913 r.był w komitecie leczniczym zamkniętego zakładu AMELIN,na Mokotowie na ulicy Nowo-Aleksandryjskiej(Puławskiej)nr 65 dla nerwowo chorych kobiet i mężczyzn.Dyrektorem zakładu był R.Radziwiłowicz.W lutym 1927 roku na Solcu wymordowano całą rodzinę."Nasz Przegląd"donosił:"zięć morduje 5 członków rodziny,poczem ostatnią kulą popełnia samobójstwo".Nasz Przegląd zasięgnął zdania wybitnych psychiatrów o podłożu mordu i donosił,że"jeden z najwybitniejszych lekarzy w Polsce Dr Flatau łaskaw oświadczyć nam co następuje".Wypowiedź Flataua sprowadzała się do tego,że nie znając mordercy trudno oceniać jego motywacje.Irena Solska,znana polska aktorka,opisuje w swoich pamiętnikach,że grając obłęd„Żony(Maria)”w„Nie-boskiej komedii”Zygmunta Krasińskiego około roku 1920 wizytowała szpital psychiatryczny Edwarda Flataua.Wspomina także,że oprócz wizyty była też przez niego badana.W odpowiedzi na notatkę z 25 lipca 1931 roku"Niesamowite dzieje uwiedzionej żony"w"Naszym Przeglądzie",Nechemjasz Kincler stwierdzał,że umieszczenie w zakładzie Kinclerowej nie było podstępem,ale nastąpiło na zasadzie pisemnego orzeczenia tak poważnego lekarza jak dr.Edward Flatau.Jednym z pacjentów Flataua był Jan Lechoń.W opowiadaniu Izaaka Baszewisa Singera"Potęga ciemności"Flatau jest nawet wezwany w sprawie demonów.Fragment opowiadania Singera:„Wkrótce po Krochmalnej i okolicznych ulicach rozeszła się wieść,że dybuk zagnieździł się w uchu Cejtl i recytuje Torę,naucza oraz pieje jak kogut.Kobiety przychodziły,żeby przyłożyć ucho do ucha Cejtl i przysięgały,że słyszą Kol Nidre...Doktor Flatau,warszawski specjalista od nerwów,znany nie tylko w Polsce,ale w całej Europie,a może nawet i w Ameryce,zainteresował się tym przypadkiem.Artykuł na ten temat ukazał się w żydowskiej gazecie.Autor zapożyczył tytuł od sztuki Tołstoja"Potęga ciemności..."”W marcu 1931 r.Robotnik opisywał samobójstwo właściciela kantoru bankierskiego z Przasnysza,który leczył się z manii prześladowczej u dr.Flatau i dr.Simchowicza.
Działalność lekarska:Szpital na Czystem
Poza pracą naukową był znanym lekarzem.Prowadził praktykę szpitalną oraz prywatną.W 1904 roku został nad ordynatorem oddziału neurologicznego w Szpitalu Starozakonnych na Czystem(w 1910 r."Nowa Gazeta"donosiła,że wyjechał na urlop ordynator nadetatowy szpitala żydowskiego w Warszawie,dr Edward Flatau).W styczniu 1913 r.oddano na Czystem nowy pawilon dla chorób nerwowych i wewnętrznych;Flatau został wtedy ordynatorem neurologii.Od 1904 r.prowadził oddział szpitalny neurologii na Czystem przez 28 lat.Tutaj wychował wielu polskich neurologów.
Jego uczeń E.Herman wspominał:
„W poniedziałki odbywał tradycyjne uroczyste obchody.Omawiał przy łóżku chorego każdy przypadek,żywo dyskutował,słuchając głosu każdego,nawet najmłodszego dyskutanta...Jako nauczyciel,jako przełożony przywiązywał do siebie głęboko wszystkich,którzy z nim współpracowali.Mogli oni bogato czerpać z jego wielkiego doświadczenia,rozległej wiedzy.Był cierpliwy,wyrozumiały,zawsze pogodny,traktujący uczniów swych jak umiłowaną rodzinę.Wysokie myślące czoło,głębokie ciemne oczy o wnikliwym,a przy tym ciepłym spojrzeniu,niski głos o szerokiej skali modulacji oto cechy,które oprócz głębokiej wiedzy i wielkiego doświadczenia przykuwały i czarowały każdego,kto znalazł się w kręgu niespożytej działalności Flataua.”
Oprócz działalności szpitalnej prowadził praktykę prywatną.15 stycznia 1913 roku oddano w Warszawie nowy pawilon szpitala żydowskiego.Na pierwszym i drugim piętrze urządzono sale na 80 łóżek dla chorych nerwowych i wewnętrznych.Na obu tych piętrach sale miały po 4,30 metrów wysokości i obliczono 30 metrów kubicznych na łóżko.Ordynatorami tych oddziałów zostali L.Bergman i E.Flatau.Oddziały te,oprócz sal dla chorych,posiadały oddzielne jadalnie,kredensy,łazienki,klozety i umywalnie,oraz żelazno-betonowe werandy i małe salki operacyjne.Do pielęgnowania chorych sprowadzono dwie wyszkolone we Wrocławiu pielęgniarki Ślązaczki.Był to w tamtym czasie jeden z najnowocześniejszych pawilonów leczniczych w Polsce.Starał się o wybudowanie Instytutu Patologicznego przez szpital Żydowski.W 1926 r.uczestniczył w spotkaniu z prasą na temat problemów finansowania budynku.W październiku 1927 roku odbyło się spotkanie sekcji farmaceutycznej,na której ordynatorzy Flatau i Natanson przedstawili sprawę budowy Instytutu i wezwali do poparcia tej placówki.Ostatecznie budynek został oddany w 1933 roku rok po jego śmierci.
Początki struktur neurologii w Polsce
Dzięki jego inicjatywie otworzono Sekcję Neurologiczno-Psychiatryczną przy Towarzystwie Lekarskim Warszawskim a następnie Warszawskie Towarzystwo Neurologiczne i Sekcję Kliniczną Towarzystwa Medycyny Społecznej.Był(obok Wacława Męczkowskiego,Rafała Radziwiłłowicza i Ludwika Bregmana)jednym z inicjatorów zorganizowania I Zjazdu Neurologów,Psychiatrów i Psychologów Polskich,który odbył się w dniach 11-13 października 1909 roku w Warszawie.Był to jedyny polski zjazd naukowy,jaki zdołano przeprowadzić w zaborze rosyjskim,co było swego rodzaju fenomenem.Decyzją Zjazdu postanowiono od 1910 r.wydawać dwumiesięcznik"Neurologia Polska",którego Flatau został jednym z redaktorów.Był też współzałożycielem"Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego"oraz"Kwartalnika Klinicznego Szpitala na Czystem".W grudniu 1904 r.donoszono,że do mającego się odbyć w kwietniu 1906 r.międzynarodowego zjazdu w Lizbonie czynione są już tak rozległe przygotowania,że kongres ten będzie należał do największych.Z polskich lekarzy zgłosili odczyty m.in.E.Flatau.W lipcu 1907 roku odbył się we Lwowie X-ty zjazd przyrodniczo-lekarski.Z Królestwa zapowiedziało swoje odczyty wielu lekarzy i przyrodników,m.in.Flatau.W 1909 roku w październiku 11,12,13 odbywał się w Warszawie zjazd neurologów,psychiatrów i psychologów polskich,na którym w sekcji neurologiczno-psychiatrycznej lekarze Flatau z Sawickim dali odczyt"O żebrze dodatkowym".Flatau był w komitecie organizacyjnym tego zjazdu.W 1911 r.donoszono,że w Krakowie urządzono komitet organizacyjny II Zjazdu neurologów,psychiatrów i psychologów polskich,z Warszawy do komitetu wszedł m.in.Flatau.Objął też przewodnictwo tego zjazdu.Był współedytorem niemieckiego czasopisma"Jahresbericht fur Psychiatrie und Neurologie".Od chwili powstania czasopisma w 1897 r.aż do 1916 r.jego zasługą było,że wszystkie polskie prace psychiatryczne były w nim streszczane.W 1914 roku niektóre dzienniki niemieckie wystąpiły z napaścią przeciw kongresowi neurologów w Bernie szwajcarskim z tego powodu,że komitet zaliczał lekarzy polskich uczestników kongresu,nie do państw poszczególnych,ale dawał im narodowo samodzielne stanowiska przez wprowadzenie nomenklatury Polska austriacka,Polska rosyjska i Polska pruska,przyczem przymiotniki"austriacka","rosyjska","pruska"były ujęte w nawiasy.Były organ Bismarcka"Hamburger Nachrlichten"zarzucał komitetowi kongresu,że wywołuje wrażenie Polski niepodległej i wezwał lekarzy niemieckich do zaprotestowania przeciwko temu"niesłychanemu i politycznemu"wystąpieniu komitetu.Lekarze niemieccy zaczęli grozić,że usuną się od udziału w kongresie a organizatorzy kongresu skreślili komitet polski.W związku z tym Polscy neurolodzy,włączając w to E.Flataua postanowili:1) nie wziąć udziału w Zjeździe,2)zażądać wykreślenia nazwisk z listy komitetu urządzającego.W 1931 r.uczestniczył w międzynarodowym kongresie neurologicznym w Bernie,który odbywał się pomiędzy 31 sierpnia i 4 września 1931.Flatau był przewodniczącym polskiej delegacji.W początkach XX wieku światowa neurologia organizowała się w międzynarodowe struktury.W 1929 roku pisał do Henry Rileya,sekretarza komitetu organizacyjnego I Międzynarodowego Kongresu Neurologicznego jaki miał się odbyć w 1931 roku„jako przedstawiciel polskiego komitetu wyrażam swoje zdziwienie i żal,że żaden z wiceprezydentów kongresu,ani żaden z honorowych członków...nie jest z Polski.Polscy neurolodzy nie ustawali w swoich wysiłkach dla nauki w czasie wszystkich lat zależności politycznej a ich praca zintensyfikowała się od czasu uzyskania niezależności”.
Pracownia neurobiologiczna i Instytut Nenckiego
Flatau odegrał istotną rolę w kształtowaniu polskiej nauki w zaborze rosyjskim,m.in.w powstaniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego(jego pracowania TNW była naprzeciw pracowni radiologicznej Marii Skłodowskiej-Curie),Instytutu Biologii Doświadczalnej im.Marcelego Nenckiego i był twórcą pierwszej doświadczalnej pracowni neurobiologicznej w Polsce.Po osiedleniu się w Warszawie w 1899 roku utworzył w swoim prywatnym mieszkaniu w budynku,gdzie także mieścił się dom mody Hersego przy ul.Marszałkowskiej 150,pracownię mikroskopową.
Początki tej pracowni tak opisywał Wacław Solski:
Dorożka zawoziła nas do kamienicy na Marszałkowskiej,tej samej,gdzie w oknach wystawowych salonu mód Bogusława Hersego wypinały się gipsowe panie(...)W tym domu na pierwszym piętrze mieszkał mój wuj,tak samo jak ojciec neurolog i psychiatra,doktor Edward Flatau(...)Pies(bernardyn)też miał swoje zwyczaje.W długiej,wąskiej salce w mieszkaniu stały pod kloszami w spirytusie szare mózgi,zwierzęce i ludzkie,które wuj badał.Bernardyn naciskał w nocy łapą klamkę,zdejmował zębami klosz i wyjadał mózg,zawsze tylko jeden.Klosz zdejmował delikatnie,umieszczając go po cichutku na stole.Wuj wykrywał to dopiero nazajutrz,a czasami po kilku dniach,bo pracował w laboratorium nie codziennie.Zapowiadał wówczas,że bernardyna wyrzuci(...)Bernardyn spoglądał na wuja z wyrzutem i wolnym krokiem opuszczał pokój na znak protestu przeciw tym groźbom”
W 1907 roku w zaborze rosyjskim rozluźniono ustawę o stowarzyszeniach,powstało Towarzystwo Naukowe Warszawskie i Towarzystwo Psychologiczne,uczeni o specjalnościach biologicznych nie byli w nim z początku zbyt licznie reprezentowani;nie było ich wtedy wielu w Warszawie.Flatau rządził pracownią mikroskopową przy Towarzystwie Psychologicznym w Alejach Jerozolimskich 85.Początki pracowni psychologicznej w Warszawie wiążą się z darowizną panny Józefy Tuhanowskiej.Ofiarowała ona dziesięć tysięcy rubli na stworzenie pracowni.Powstały dwie pracownie:psychologiczna i neurologiczna.Pierwszą objął p.Abramowski a drugą dr.Flatau.Neurologowie skupili się na laboratorium,a następnie znaleźli sobie miejsce w szeregu laboratoriów Towarzystwa Naukowego Warszawskiego(TNW)przy ul.Śniadeckich 8.Budynek ten TNW otrzymało w darze od hr.Józefa Potockiego.W październiku 1911 r.Flatau przekazał TNW na Śniadeckich założoną przez siebie przy Towarzystwie Psychologicznym pracownię neurologiczną wraz z całym inwentarzem i zasiłkiem w wysokości 2000 rubli.Przez wiele lat Flatau był jej kierownikiem.
Według Hermana:
Dzień w dzień o godzinie 9 zjawiał się Flatau w pracowni neurobiologicznej przy ul.Śniadeckich 8.Tu wykonywał doświadczenia na zwierzętach,przeglądał preparaty histologiczne,zbierał piśmiennictwo,konferował ze swoimi współpracownikami.O godzinie 11 szedł na kawę do pobliskiej kawiarni Ostrowskiego przy zbiegu ul.Koszykowej i Marszałkowskiej i już po 15 minutach jechał do Szpitala na Czystem przy ul.Dworskiej 15.
Pracownia prowadziła badania w zakresie anatomii ogólnej i porównawczej ustroju nerwowego,fizjologii,anatomii patologicznej,patologii doświadczalnej oraz terapii doświadczalnej układu nerwowego.W listopadzie 1911 r."Nowa Gazeta"donosiła o czteroleciu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.Pisano,że pracownią neuro-biologiczą kierował p.Flatau:"Pod jego cennym kierownictwem prowadzone są studia poważne i głębokie w laboratoriach,bogato uposażonych w cenne przedmioty.Na mocy świeżo zatwierdzonej ustawy,pracownie powyższe rozszerzą się wkrótce znacznie i łącznie z licznymi pracowniami,jakie powstać mają,utworzą Instytut Biologiczny imienia Marcelego Nenckiego."W listopadzie 1913 roku"Słowo"wydaje bardzo obszerne sprawozdanie z dorocznego zebrania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.Podkreślano,że pracownia neurobiologiczna Flataua istnieje drugi rok i rozwija się"nadal pomyślnie".W 1924 roku"Robotnik"donosił,że nauka polska mimo ciężkich warunków w jakich się znajduje nie przestaje przyczyniać się do rozwoju wiedzy.Recenzent pisał o monografii"O zespołach pozapiramidowych"Flataua w wydaniu pracowni neurologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,"której środki nie pozwalają na rozwinięcie szerszej działalności,a jednak[...]drwi sobie z ciężkich warunków i wzbogaca nasz dorobek naukowy".Tam też mieścił się początkowo Instytut Biologii Doświadczalnej im.Marcelego Nenckiego.Instytut Biologii Doświadczalnej im.Marcelego Nenckiego powstał w Warszawie z inicjatywy uczniów i współpracowników profesora Nenckiego.W końcu 1918 roku Kazimierz Białaszewicz wraz z Edwardem Flatauem,kierownikiem Zakładu Neurobiologii,oraz Romualdem Minkiewiczem,kierownikiem utworzonego tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Zakładu Biologii Ogólnej,wystąpili wspólnie do Zarządu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z inicjatywą wyodrębnienia tych trzech zakładów z ogółu pracowni TNW i utworzenia samoistnej organizacji pod nazwą„Instytut Biologii Doświadczalnej im.Marcelego Nenckiego”.Flatau kierował Pracownią Neurobiologii pomiędzy 1911 a 1923 rokiem.Szerokość tematyczna podejmowanych w Pracowni zagadnień naukowych była bardzo duża;dotyczyła anatomii prawidłowej,porównawczej i patologicznej układu nerwowego,fizjologii oraz patologii i terapii doświadczalnej.Teofil Simchowicz badał zmiany w układzie nerwowym w nadczynności i niedoczynności tarczycy,Józef Handelsman kontynuował obserwacje zmian czynności przysadki mózgowej,rozpoczęte u Horsleya,Jan Koelichen zajmował się anatomią naczyń chłonnych ośrodkowego układu nerwowego,Maurycy Bornsztajn badał zmiany morfologiczne,będące odpowiednikiem zaburzeń czynnościowych komórki nerwowej,a Bronisław Frenkel prowadził doświadczenia nad wywoływaniem nowotworów mózgu.Sam Flatau wykazał na podstawie analizy wyników ponad 1000 eksperymentów na białych myszach znaczny niszczący wpływ promieni radu na komórki nowotworów złośliwych mózgowia i rdzenia kręgowego i podał najskuteczniejszą metodę leczenia,polegającą na połączeniu zabiegu operacyjnego z naświetlaniem tkanek promieniami rentgenowskimi i radu.
Poglądy społeczne i polityczne
W doniesieniu o jego śmierci"Robotnik"pisał w 1932 roku,że dr.Flatau był sympatykiem P.P.S. i pozostawał w serdecznych i bliskich stosunkach z wielu naszymi towarzyszami.Następnego dnia gazeta wspominała,że Edward Flatau w polityce czynnego udziału nie brał interesował się jednak niezwykle życiem politycznym i reagował na bolączki życia współczesnego.Pisano dalej,że:Był demokratą i wierzył w istotny postęp.Marzył zawsze,żeby nauka łączyła wszystkich bez różnicy wyznań i pochodzenia czy poglądów politycznych.Był wrażliwy na niedolę ludzką.Jego długoletnim przyjacielem był Stanisław Posner.Był pozytywistą w działalności społecznej,rozwijał polską naukę w okresie zaborów i w okresie międzywojennym.Angażował się w rozwój polskiej medycyny.W 1900 r.donoszono,że pokazała się publikacja"Ustrój nerwowy w świetle najnowszych badań"Edwarda Flatau.W lipcu 1900 r.Flatau uczestniczył w zjeździe lekarzy i przyrodników w Krakowie.Członkowie zjazdu zwiedzali ogródek zorganizowany przez Henryka Jordana w parku miejskim na Błoniach.6 marca 1901 roku"Kurier Warszawski"donosił,że w sali Muzeum przemysłu i rolnictwa swój pierwszy odczyt p.t."Sen"wygłosi dr.Edward Flatau a temat obrany przez prelegenta wzbudził żywe zainteresowanie czego dowodem był"liczny pokup biletów".Natomiast 23 marca 1901 dał wykład na temat"O czuciu i ruchu w ramach wykładów o biologii".W 1904 roku publikował w księdze zbiorowej"Myśl"."Nowa Gazeta"w 1909 r.donosiła,że na kiermaszu w Dolinie Szwajcarskiej,w namiocie pod nazwą Rudka(kwiaty i cukierki)w niedzielę 19 b.m.od godziny 3.5 do 6 zasiadać będzie pani doktorowa Edwardowa Flatau oraz lekarz doktor Edward Flatau,wraz z innymi lekarzami.22 stycznia 1928 roku uczestniczył wraz z żoną w sali Resursy Obywatelskiej w Balu Lekarzy pod protektoratem marszałkowej Aleksandry Piłsudskiej na rzecz Zrzeszenia Wdów i Sierot po Lekarzach.Publikował w polskich czasopismach popularnych„Zdrowie”,„Gazeta Lekarska”,„Nowiny lekarskie”.Prawo Flataua,opublikowane początkowo w języku niemieckim,zostało wydrukowane w języku polskim w czasopiśmie„Nowiny Lekarskie”wraz z popularnonaukowym wstępem.Według wspomnień Henryka Higiera w 1932 roku„Flatau będąc wewnętrznego przekonania o haniebnym postępowaniu okupanta niemieckiego,zerwał do końca życia przyjacielskie stosunki z Niemcami,do których czuł jako naukowiec przywiązanie głębokie i przeniósł całkowicie swoje lary i penaty nauki wiedzy lekarskiej do Francji...”.Istotnie po I Wojnie Światowej zaczął publikować w czasopismach francuskich,ale są też sporadycznie pozycje w czasopismach niemieckich.W tym samym wspomnieniu Higier pisze„W życiu społecznym Flatau...[miał]poczucie współodpowiedzialności za stan polskiej kultury umysłowej,za poziom i zasięg polskiej myśli badawczej”W 1899 r.Flatau notuje:„Dość ważnym dla historii medycyny polskiej jest fakt,iż Remak,jeden z największych histologów i nerwopatologów urodził się w Poznaniu 1815 r. i,że ogłosił swą podstawową pracę w polskim języku.Te dane historyczno-biograficzne zawdzięczam synowi jego,prof.Remakowi w Berlinie,który też był łaskaw ofiarować mi egzemplarz tej epokowej pracy w języku polskim.”Na polski był przetłumaczony atlas mózgu oraz książka o migrenie Flataua,które ukazały się początkowo w języku niemieckim.W 1912 r.podpisał odezwę w sprawie wyborów do czwartej Dumy,należał do grupy asymilatorów żydowskich.Był aktywny w pomocy środowiskom żydowskim zwłaszcza jako lekarz a także w wielu akcjach i organizacjach charytatywnych dla ludzi biednych lub chorych.W związku z wypadkami wojennymi w 1914 r.Flatau należał do sekcji dla bezdomnych przy zarządzie gminy starozakonnych.Sekcja ta zorganizowała przytułki w różnych częściach Warszawy.W 1929 r."Nasz Przegląd"prowadził wielki łańcuch pomocy towarzystwa przyjaciół dzieci na dokończenie budowy szpitala dla dzieci żydowskich przy ulicy Śliskiej."Pierwsze ogniwo wykuł dr.Edward Flatau,wzywając p.d-ra S.Goldflama do utworzenia drugiego ogniwa."
Śmierć
W styczniu 1932 r.zdiagnozowano u niego guza mózgu.Zmarł pięć miesięcy później i został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie(kwatera 10,rząd 2).Dr A.Goldman wspomniał:„małomówny w potocznych rozmowach,odporny na trudności zawodowo-naukowe,b.p.Edward Flatau,zginął wskutek cierpienia,które sam podpatrywał i skrzętnie notował,ze stoicyzmem i w ukryciu(...)”Nad trumną przemawiał m.in.jego przyjaciel Samuel Goldflam,który wspomniał:„(...)mam przemawiać nad grobem mego nieodżałowanego przyjaciela...Był fanatykiem pracy i pracował do upadłego,od stycznia wiedział doskonale,że jest dotknięty nieuleczalną chorobą,nikomu się z tego nie zwierzał,nie dawał po sobie nic poznać”.Na jego pogrzeb przybyło kilka tysięcy osób.Nagrobek Edwarda Flatau wykonał rzeźbiarz Mieczysław Lubelski.