Antoni Fertner

Antoni Dezyderiusz Fertner(ur.23 maja 1874 w Częstochowie,zm.16 kwietnia 1959 w Krakowie)polski aktor komediowy mający w swoim dorobku około 500 ról teatralnych i filmowych.
Życiorys
Młodość
Był synem częstochowskiego cukiernika Teofila Fertnera i Eleonory z domu Pleszyńskiej,miał trzy starsze siostry.W gimnazjum przejawiał zdolności matematyczne.Po śmierci rodziców przeprowadził się do rodziny w Piotrkowie,gdzie dorabiał jako klakier w teatrze.Następnie przeniósł się do Warszawy,gdzie rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej im.Kronenberga.Wkrótce jednak zapisał się na kurs aktorski w Szkole Dramatycznej przy warszawskim Towarzystwie Muzycznym,rzucając tym samym studia ekonomiczne.Szkołę aktorską ukończył w 1895 roku.Jeszcze w czasie nauki odbył kilka tras z objazdowym teatrem po Polsce.Następnie zatrudnił się w Izbie Kontroli Państwa,jednak praca urzędnicza nie przypadła mu do gustu,dlatego zdobył angaż w warszawskim teatrzyku Wodewil pod dyrekcją Michała Wołowskiego.Gdy dyrektor,jesienią 1895 r.przeniósł się do Łodzi,Fertner pojechał tam wraz z nim grając nadal w jego teatrze.W trakcie trzyletniego pobytu w Łodzi odbył również roczne tournée po Rosji wraz z grupą Adolfiny Zimajer.
Kariera w Warszawie
Po powrocie do kraju występował w Teatrze Ludowym w Warszawie,którego dyrektorem był wówczas Marian Gawalewicz.Teatr założony przez Kuratorium Trzeźwości mieścił się w ujeżdżalni warszawskiej żandarmerii przy ul.Ciepłej.Podczas dnia budynek był wykorzystywany przez konie żandarmerii,później ustawiano krzesła i rozpoczynały się próby aktorskie.Wieczorem odbywały się przedstawienia.W 1902 r.Antoni Fertner dostał angaż w Teatrze Farsy i Operetki,który prowadził Ludwik Śliwiński.Był to teatr rządowy,co otworzyło mu drogę do dalszej kariery.Grywał również w Teatrze Rozmaitości.W 1906 r.wyjechał na miesiąc wraz z grupą teatralną do Petersburga na występy gościnne.W 1908 roku przyjął od Jakuba Jasińskiego,właściciela pierwszego w Warszawie kina„Oaza”,propozycję występu w niemym filmie,którego został także współscenarzystą.Film"Antoś"po raz pierwszy w Warszawie powstał w kilka dni,a jego premiera odbyła się 22 października 1908 r.Popularność filmu przełożyła się na popularność samego aktora grającego główną tytułową rolę.Fertner stał się rozpoznawalny wśród szerokiej publiczności.Krótko przed wybuchem I wojny światowej odkupił ze wspólnikami kino„Oaza”,które po wybuchu wojny popadło w kłopoty finansowe.Zmuszony przez sytuację do zamknięcia kina,wyjechał do Kijowa,a następnie do Petersburga i Moskwy,gdzie grał w antyniemieckich sztukach.Zwrócił tam na siebie uwagę szefa moskiewskiej wytwórni kinematograficznej,Aleksandra Chanżonkowa,który zaproponował Fertnerowi występy w kręconych w Moskwie filmach.Po sukcesie komercyjnym pierwszego filmu,Chanżonkow zaproponował Fertnerowi stały kontrakt.Później aktor zmienił wytwórnię filmową,podejmując współpracę z firmą Edwarda Puchalskiego i wciąż kręcąc filmy o losach Antoszy.
Dwudziestolecie międzywojenne
W 1918 roku,zaraz po zakończeniu wojny,wrócił do Warszawy i grywał w Farsie oraz w Teatrze Polskim.W latach 20.XX wieku zagrał jedynie w trzech filmach.Problemy zawodowe wynikały z problemów organizacyjnych polskich studiów nagraniowych(głównie»Sfinksa«),które Fertner krytykował.Dopiero po wprowadzeniu filmów dźwiękowych zaczął ponownie występować,w latach 1934-1939,zagrał w około dwudziestu filmach.Od października 1923 r.do 1926 r.był dyrektorem Teatru Letniego.W latach 1926-1927 prowadził wraz z Mieczysławą Ćwiklińską Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera(choć w rzeczywistości teatrem tym rządzili Jerzy Boczkowski i Seweryn Majde dyrektorzy administracyjni).Teatr splajtował,a Fertner wrócił do Teatru Letniego.
II wojna światowa i okres powojenny
Wojnę obronną spędził w Warszawie.Podczas okupacji hitlerowskiej reżyserował i grał w jawnych teatrach warszawskich Niebieski Motyl,Złoty Ul,Wodewil i Nowości wbrew zakazowi konspiracyjnego ZASP-u.Po powstaniu warszawskim został zmuszony przez Niemców do wyjazdu z miasta i zamieszkał w Skawinie,a po zakończeniu wojny w Krakowie.Udział w jawnych teatrach praktycznie uniemożliwił mu powrót na warszawską scenę po wojnie,z tego powodu występował w 1945 roku w zespole objazdowym,a potem w Teatrze Kameralnym TUR(1945/1946).W latach 1947-1954 był aktorem Miejskich Teatrów Dramatycznych.Do filmu już nie wrócił.Do 1959 roku grał na scenach krakowskich teatrów:Teatru im.Juliusza Słowackiego oraz Starego Teatru.
Życie prywatne
Był co najmniej trzykrotnie żonaty:
–z Kazimierą Matyldą Habrowską w latach 1895-1911(małżeństwo zakończyło się rozwodem)
–z aktorką Heleną Pawłowską(ur.10 grudnia 1873 w Piotrkowie,zm.3 listopada 1944 w Grodzisku),znaną z występu w filmie"Antek kombinator"(1913 r.)oraz nagrań scenek na płytach gramofonowych
–z Janiną Zaleską(ślub w parafii św.Floriana w Krakowie 17 marca 1958 r.)
Zmarł w wieku 85 lat.Pochowany jest w Krakowie,na Cmentarzu Rakowickim w Alei Zasłużonych.
Upamiętnienie i odznaczenia

• Nagroda Państwowa II stopnia za działalność aktorską w minionym 10-leciu(1955 r.)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski(1954 r.)
• francuska Legia Honorowa
• Złoty Krzyż Zasługi(1931 r.)

W 1987 roku nakręcono o nim film dokumentalny:"Demon komizmu Antoni Fertner"w reżyserii Tadeusza Pawłowicza i Zbigniewa Wawra(28 minut).
Literatura

• Antoni Fertner„Podróże komiczne”tom wspomnień zebranych i opracowanych przez Jerzego Bobera i wydanych przez Wydawnictwo Literackie w 1960 roku,już po śmierci aktora

Wybrane role filmowe
Mówiąc o filmografii Antoniego Fertnera należy wziąć pod uwagę różne jej okresy.Początkowo aktor nie traktował filmu zbyt poważnie.W czasie I wojny światowej zagrał w kilkudziesięciu niemych filmach kręconych w Moskwie.Prawdziwy jednak rozkwit tej formy działalności artystycznej przypada na lata 1934-1939 wraz z pojawieniem się filmów dźwiękowych.Po II wojnie światowej aktor nie wrócił już do filmu,skupiając się na pracy teatralnej.
Okres przed I wojną światową(1908-1914),Warszawa(zabór rosyjski)

• 1908 r."Antoś po raz pierwszy w Warszawie"("Antoś")
• 1911 r."Antek Klawisz,bohater Powiśla"
• 1911 r."Dzień kwiatka"("Antoś")
• 1911 r."Skandal na ulicy Szopena"
• 1913 r."Antek kombinator"
• 1913 r."Noc wigilijna"

Okres I wojny światowej(1914-1918),Moskwa

• "Antosza strażak"
• "Chudy Antosza"
• "U fryjzera"
• "Blondynka czy brunetka"
• "Noc poślubna"
• "Antosza pogryziony"
• "Antosza w balecie"
• "Antosza u wróżki"
• "Antosza łysieje"
• "Antosza tyje"
• "Antosza zgubił gorset"
• "Antosza w szafie"
• "Student i piękna nieznajoma"(student)
• "Drakoński kontrakt"

Dwudziestolecie międzywojenne(1918-1939)

• 1923 r."Niewolnica miłości"
• 1925 r."Rywale"(Tosio)
• 1935 r."Jaśnie pan szofer"(prezes Pudłowicz)
• 1933 r."Romeo i Julcia"(Onufry Koziegłowicz)
• 1935 r."Antek policmajster"(gubernator)
• 1936 r."Ada!To nie wypada!"(Dziewanowski,ojciec Ady)
• 1936 r."Będzie lepiej"(Ruczyński,stryj Wandy)
• 1936 r."Bolek i Lolek"(mister Brown)
• 1936 r."Dwa dni w raju"(nowobogacki szef firmy Boczek)
• 1936 r."Fredek uszczęśliwia świat"(kupiec)
• 1936 r."Mały Marynarz"(Kostrzewa)
• 1936 r."Papa się żeni"(baron)
• 1937 r."Książątko"(Piwko,dyrektor dancingu)
• 1937 r.Pan redaktor szaleje(Szkot)
• 1937 r."Ułan Księcia Józefa"(generał de Vieuxyemps)
• 1938 r."Gehenna"(konsyliarz)
• 1938 r."Robert i Bertrand"(Ippel,ojciec Ireny)
• 1938 r."Zapomniana melodia"(ojciec Helenki)
• 1939 r."Włóczęgi"(prywatny detektyw Trompka)

Wybrane role teatralne

Tytuł sztuki Autor Rola Reżyseria Teatr Premiera

"Maturzyści"Zdzisław Skowroński Orliński Jerzy Ronard Bujański Stary Teatr Kraków 1955-05-14 "Ciężkie czasy"Michał Bałucki Kwaskiewicz Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne(Teatr im.Słowackiego)Kraków 1952-08-01
"Złote niedole"Władysław Krzemiński Dłutkiewicz Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne(Stary Teatr)Kraków 1950-07-26
"Romans z wodewilu"Władysław Krzemiński Florian Gzymsik Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne(Stary Teatr)Kraków 1948-12-31
"Chory z urojenia"Molier Argan Emil Chaberski Teatr Nowy Poznań 1948-09-25
"Archipelag Lenoir"Armand Salacrou Paweł Albert Lenoir Krystyna Zelwerowicz Teatry Dramatyczne(Stary Teatr)Kraków 1948-05-29
"Słomkowy kapelusz"Eugene Labiche Nonancourt Roman Zawistowski Teatry Dramatyczne(Stary Teatr)Kraków 1947-12-31
"Chory z urojenia"Molier Argan;Bacchelierus Wacław Nowakowski Teatry Dramatyczne(Teatr im.Słowackiego)Kraków 1947-03-07
"Wesoły wspólnik"Wincenty Rapacki(syn)Eugeniusz Moliński Irena Ładosiówna Teatr Miejski Lublin 1946-09-20
"Ostrożnie!Świeżo malowane!"Rene Fauchois Dr Odilon Gadarin Antoni Fertner Teatr Miejski Lublin 1946-08-23
"Gdy kwitnie lipa..."Program składany Tadeusz Chrzanowski Teatr Gong Teatr dla Wszystkich Łódź 1946-06-16
"Ostrożnie!Świeżo malowane!"Rene Fauchois Dr Odilon Gadarin Stanisława Zbyszewska Teatr Kameralny TUR Kraków 1945-12-14
"Pan naczelnik to ja!"Georges Feydeau Mumuche Antoni Fertner Teatr Wodewil Warszawa 1944-03-11
"Cudzik i spółka"Stefan Kiedrzyński Marian Cudzik Karol Borowski Teatr Mały Warszawa 1935-02-16
"Panna z dyplomacji"Ives Mirande Minister Wacław Nowakowski Teatr Miejski im.Słowackiego Kraków 1934-02-10
"Pani ministrowa"Adam Grzymała-Siedlecki Bodzenter Ludwik Solski Teatr Letni Warszawa 1930-12-13
"Nie rzucaj mnie madame"Stefan Kiedrzyński Piotr Grzędzielski Paweł Owerłło Teatr Letni Warszawa 1930-10-24
"Maman do wzięcia"Adam Grzymała-Siedlecki Wawrzyniec Wspaniały Emil Chaberski Teatr Letni Warszawa 1930-03-20
"Panienka z dancingu"Stefan Krzywoszewski Woreczek Emil Chaberski Teatr Letni Warszawa 1929-02-01
"Bitwa pod Waterloo"Menyhert Lengyel Jakub Jacobson Teatr Letni Warszawa  1925-12-18
"Najszczęśliwszy z ludzi"Stefan Kiedrzyński Paweł Rajkiewicz Antoni Fertner Teatr Polski Wilno 1925-09-04
"Zdobycie twierdzy"Sacha Guitry Leon Vannaire Jan Janusz Teatr Polski Warszawa 1923-06-07
"Pacyfista"Stanisław Kozłowski Szandor Nawarzil Marceli Trapszo Teatr Letni Warszawa 1915-02-19
"Hiszpańska mucha"Franz Arnold,Ernest Bach Henryk Ludwik Śliwiński Teatr Rozmaitości Warszawa 1913-12-02
"Siostra Helena"Aleksander Engel Hrabia Bensdorf Marceli Trapszo Nowości Warszawa 1913-10-19
"Struś"Władysław Jastrzębiec-Zalewski Gaston Edmund Gasiński Nowości Warszawa 1913-07-06
"Dudek"Georges Feydeau Vatelin Marceli Trapszo Nowości Warszawa 1913-06-06
"Dobrze skrojony frak"Gabriel Dregely Jerzy Silberberg Marceli Trapszo Teatr Rozmaitości Warszawa 1912-10-20
"Ulubieniec kobiet"M.Hennequin,G.Mitchel Prosper Teatr Letni Warszawa 1911-11-04
"Król"G.Caillavet,R.Flers,E.Arene Blond Ludwik Śliwiński Teatr Letni Warszawa 1909-12-11
Anegdoty

• Przypisuje się mu wymyślenie nazwy podwarszawskiej miejscowości Radość,gdzie miał swoją willę
• W wieku około 70 lat został ojcem.Z powyższym zdarzeniem związane są anegdoty o aktorze.Podobno,gdy Fertner z ogromnym bukietem kwiatów przyszedł na oddział położniczy,lekarze żartowali:„Mistrzu,w Pana wieku?”.Aktor odparł„No cóż,kochani,nie będę ukrywać,Solski mi pomagał”.Ludwik Solski miał wtedy prawie 100 lat.Inna anegdota opowiada,że Fertner na kąśliwe gratulacje kolegów odpowiadał:„To złośliwość przedmiotów martwych.”