Gietrzwałd

Dawniej niem.Dietrichswalde)wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim,w powiecie olsztyńskim,siedziba gminy Gietrzwałd przy drodze krajowej nr 16 Olsztyn-Ostróda,20 km na południowy zachód od Olsztyna.W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.Wieś warmińska,sanktuarium i miejscowość turystyczna.
Historia
Wieś lokowana na 70 łanach na prawie chełmińskim w miejscu zwanym Gudikus 19 maja 1352 r.przez Kapitułę Warmińską.Zasadźcą był sołtys Dittrich lub Ditter(wg innych źródeł Andree,otrzymał także urząd sołtysa).8 łanów było wolnych(dla sołtysa) i 5 na uposażenie kościoła.Sołtys otrzymał także przywilej założenia karczmy z prawem sprzedaży piwa,chleba i mięsa.Połowa czynszu z karczmy miała trafiać do kapituły warmińskiej.Od nazwiska zasadźcy utworzona została niemiecka nazwa wsi Dietrichswalde,spolszczona następnie na Dzietrzwałd,Jetrzwałd i w końcu na Gietrzwałd.Polska nazwa pojawiła się w dokumentach w XVII wieku.Z dokumentu wizytacyjnego wiadomo,że we wsi w poł.XVII w.mieszkało 17 gospodarzy-gburów,działał młyn oraz dwie karczmy.W 1789 r.we wsi było 59 domów,a mieszkańcy w zdecydowanej większości mówili po polsku.Według danych"Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego",w 1876 r.Gietrzwałd liczył około 1000 mieszkańców,z których wszyscy,oprócz jednej rodziny,byli Polakami i katolikami;trudnili się oni głównie uprawą roli i hodowlą bydła.We wsi działała szkoła katolicka.W Gietrzwałdzie powstał pomysł utworzenia"Gazety Olsztyńskiej".Tu żył i pracował Andrzej Samulowski(1840-1928),założyciel pierwszej księgarni na Warmii(1878 r.)Budynek księgarni wraz z tablicą pamiątkową istnieje do dzisiaj.Drugą księgarnię w roku 1881 założył A.Sikorski(działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych).Pierwsza polska szkoła zaczęła działalność w okresie plebiscytu(w latach 1929-33),przedszkole od 1927 r.Tu powołano również bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Życie religijne
Mieszkańcy wsi są w większości wiernymi Kościoła Rzymskokatolickiego.W miejscowości tej znajduje się Sanktuarium Maryjne.
Gietrzwałd zasłynął w roku 1877,kiedy to od 27 czerwca do 16 września, na przykościelnym klonie,Matka Boża objawiała się dwóm dziewczynkom:Barbarze Samulowskiej(obecnie trwa jej proces beatyfikacyjny) i Justynie Szafryńskiej.Objawienie nazwano objawieniem w Gietrzwałdzie.Obie dziewczynki pochodziły z niezamożnych rodzin.Maryja przemawiała do nich po polsku,co wywołało poruszenie,jako,że język polski był wówczas w Prusach zakazany.Fakt ten wzmocnił ruch polski na Warmii.Od czasu objawienia do Sanktuarium Maryjnego w Gietrzwałdzie co roku przybywają liczne rzesze pielgrzymów(łącznie nawet około miliona rocznie).Wikariuszem gietrzwałdzkiego kościoła był przez kilka lat ks.Wacław Osiński,prezes Związku Polaków w Niemczech na okręg Prus Wschodnich.
Zabytki

• Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie.Pierwszy kościół został zbudowany wkrótce po lokacji wsi.Przed rokiem 1500 nastąpiła rozbudowa lub budowa nowego kościoła z cegły i kamienia.Z tego okresu częściowo zachowana jest do dziś prosta budowa salowa w stylu gotyckim.31 marca 1500 r.konsekrowano kościół,nadając mu wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny.Był wielokrotnie przebudowany.W 1970 r.papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł Bazyliki Mniejszej.Obiekt położony jest na wzniesieniu w centrum wsi i ogrodzony jest kamiennym murem.W części północno-wschodniej znajduje się aleja prowadząca do źródełka,w zachodniej Dom Pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św.Józefa
• Kaplica wotywna św.Józefa.Zbudowana została w 1877 r.wkrótce po objawieniach Bogurodzicy,w czasie rzekomych objawień św.Józefa,za sprawą proboszcza Weichsela.Została wzniesiona z czerwonej cegły,a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św.Józefa.W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki.Rzut kaplicy w kształcie prostokąta zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej.Bryła zwarta w formie wieloboku foremnego,pokryta dachem pięcio połaciowym,jednokondygnacyjna,prawdopodobnie podpiwniczona.Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki.Obecnie pełni rolę kaplicy pogrzebowej.Wpisana do rejestru zabytków pod nr.rej.A-2000 z 20.09.2002
• Kapliczki.
• Większość z nich pochodzi z XIX w.wzniesione z cegły na planie kwadratu,dwukondygnacyjne:
• kapliczka,nr rej.2859 z 19.03.1991
• kapliczka,nr rej.2860 z 19.03.1991
• kapliczka,nr rej.2861 z 19.03.1991
• kaplica przydrożna,1800 r.nr rej.269(G/45)z 20 marca 1957 oraz 991 z 27.03.1968
• kapliczka przydrożna,na terenie posesji nr 74,2 poł.XVIII,nr rej.2864 z 19.03.1991
• kapliczka przydrożna,przy skrzyżowaniu dróg do Woryt,2 poł.XIX,nr rej.2863 z 19.03.1991
• kapliczka przydrożna,przy drodze Olsztyn-Ostróda,2 poł.XIX,nr rej.2903 z 19.03.1991
• Plebania,1915 r.nr rej.A-2862 z 20.09.2002
• Organistówka,1884 r.nr rej.A-1999 z 20.09.2002
• Domy:
• dom nr 13,drewniany,poł.XIX,nr rej.2866 z 4.09.1986 i 28.07.1992
• dom nr 16,drewniany,pocz.XX,nr rej.2867 z 25.01.1990
• dom nr 31(szkoła polska),pocz.XX,nr rej.3628 z 30.09.1985
• dom nr 33,1877 r.nr rej.1412 z 10.08.1973