Stanisław Żółkiewski

Herbu Lubicz(ur.1547 w Turynce pod Lwowem,zm.7 października 1620 pod Mohylowem,kilka kilometrów od granicy na Dniestrze w Mołdawii podczas odwrotu spod bitwy pod Cecorą)polski magnat,od 1618 hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny,hetman polny koronny od 1588 do 1618,wojewoda kijowski od 1608,kasztelan lwowski od 1590,sekretarz królewski od 1573,starosta barski,hrubieszowski i kałuski,zwycięzca w wielu kampaniach przeciwko Rosji,Szwecji,Imperium Osmańskiemu i Tatarom,pisarz i pamiętnikarz.
Życiorys
Początki kariery
Był synem wojewody ruskiego Stanisława i Zofii Lipskiej z Goraja.Karierę polityczną rozpoczął u boku kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego.W 1573 wyjechał z delegacją posłów do Paryża dla oznajmienia Henrykowi Walezemu jego wyboru na króla Polski.Wkrótce udał się na dwór cesarza Maksymiliana II Habsburga.Został sekretarzem króla Stefana Batorego.Podczas wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem odznaczył się w bitwie pod Lubiszewem 17 kwietnia 1577.Uczestniczył też w wyprawie Stefana Batorego na Rosję(m.in.walczył wraz z bratem Mikołajem i ojcem pod rozkazami Jana Zamoyskiego pod Zawołoczem).12 maja 1584 r.pojmał słynnego banitę Samuela Zborowskiego.W czasie wojny domowej opowiedział się po stronie Zygmunta III Wazy.W 1588 wyróżnił się w bitwie pod Byczyną,gdzie został ciężko ranny.Był stałym doradcą Jana Zamoyskiego.Dzięki jego protekcji otrzymał buławę polną koronną,a w 1590 został kasztelanem lwowskim.W 1595 uczestniczył u boku Zamoyskiego w wyprawie do Mołdawii dla osadzenia na tamtejszym tronie polskiego lennika Jeremiego Mohyły.Wziął udział w pierwszej bitwie pod Cecorą.W 1596 stłumił powstanie Semena Nalewajki,przy czym w niejasnych okolicznościach doszło do wymordowania kozackich jeńców.W 1597 na miejscu wsi Winniki założył miasto Żółkiew,które stało się siedzibą rodu.W 1600 wyprawił się z wojskiem polskim na Wołoszczyznę,przyczyniając się do zwycięstwa Zamoyskiego nad Michałem Walecznym w bitwie pod Bukowem.W 1602 przerzucił swoje wojska do Estonii,by wziąć udział w wojnie polsko-szwedzkiej.Przeprowadził wiele udanych operacji zaczepnych i w czerwcu 1602 pobił Szwedów w bitwie pod Rewlem.W trakcie tej kampanii wyróżnił się zdobyciem Wolmaru i przyczynił się do kapitulacji Szwedów w Białym Kamieniu.W 1607 pokonał siły rokoszu Zebrzydowskiego w bitwie pod Guzowem.W nagrodę w 1608 został mianowany wojewodą kijowskim.
Dymitriady
W 1609 roku stanął na czele polskiego korpusu interwencyjnego,wysłanego na pomoc tzw.dymitriadzie,w której wojska magnatów polskich uwikłały się w rosyjską wojnę domową.Interwencja rozpoczęła oficjalnie wojnę polsko-rosyjską 1609-1618.Rozpoczął długotrwałe oblężenie Smoleńska.4 lipca 1610 roku w słynnej bitwie pod Kłuszynem odniósł swe największe zwycięstwo,pokonując oddziałem 2700 husarzy(wspomaganych przez 200 piechurów)armię rosyjską liczącą 30 tys.żołnierzy,wspieraną przez korpus szwedzki liczący 5 tys.wojska,po czym na dwa lata zajął Moskwę.Wziął do niewoli Wasyla Szujskiego i jego dwóch braci.Był zwolennikiem osadzenia na tronie moskiewskim syna króla Zygmunta III Wazy,Władysława oraz unii między Polską a Moskwą.28 sierpnia 1610 podpisał w Moskwie z bojarami rosyjskimi układ,mocą którego królewicz Władysław został ogłoszony carem Rosji.Na obrady sejmu 29 października 1611 roku uroczyście sprowadził jeńców z rodu Szujskich(zdetronizowanego cara Wasyla IV i jego dwóch braci),których zmusił do złożenia hołdu Zygmuntowi III Wazie.Podkanclerzy Feliks Kryski podziękował mu w imieniu króla słowami:Sama sława imię Waszmości in longam rozniesie posteritatem,boś to sprawił,co nad siły i wszelkie było oczekiwanie.Od 1612 roku kierował karierą przyszłego hetmana Stanisława Koniecpolskiego,za którego wydał swą córkę Katarzynę.W tym też roku,wobec groźby najazdu Tatarów,zmuszony był pod Brahą(polskie umocnienia nad Dniestrem,naprzeciw Chocimia)do wejścia w układy z uzurpatorem do tronu mołdawskiego hospodarem Stefanem Tomżą.
Ostatnie lata
Na sejmie w 1616 przedłożył projekt zwiększenia kompetencji urzędu hetmańskiego i zwiększenia liczby stałego wojska Rzeczypospolitej do 10 tysięcy.W polityce zagranicznej był zwolennikiem przeprowadzenia działań zaczepnych przeciwko Rosji,przy zachowaniu neutralności Turcji i przekupieniu Tatarów.Sam zorganizował spisek,mający na celu zabicie niewygodnego dla Polski hospodara i dokonanie zamachu stanu w Hospodarstwie Mołdawskim.23 września 1617 podpisał porozumienie z Turcją pod Jarugą,mocą którego Rzeczpospolita zrzekła się swoich wpływów w Mołdawii i zobowiązywała się do powstrzymania kozaków.W 1618 został hetmanem i kanclerzem wielkim koronnym.Nie potrafił opanować najazdów tatarskich na Ruś,oskarżany o nieudolność i tchórzostwo po porażce pod Oryninem w 1618 roku.W 1619 podpisał porozumienie z kozakami pod Pawołoczą,gdzie zobowiązali się oni do nienapadania na imperium osmańskie.W 1620 poprowadził źle przygotowaną wyprawę na Mołdawię i poniósł ciężką klęskę w bitwie pod Cecorą,gdzie zginął w nocy z 6 na 7 października 1620 podczas odwrotu wojsk polskich.Jego głowę osadzoną na pice odesłano sułtanowi,który na ponad dwa lata umieścił ją nad wejściem do swego pałacu.Do niewoli dostał się też syn hetmana Jan,wraz z bezgłowym ciałem ojca wykupiony później przez matkę Reginę z Herburtów.Odzyskane zwłoki pochowano w żółkiewskiej farze.
Po śmierci
Po śmierci hetmana komnaty w pałacu w Żółkwi pozostały nienaruszone,w takim stanie jak za jego życia.Znajdowały się tam zarówno rzeczy osobiste,jak i zbroja,broń czy ofiarowana mu przez papieża buława.Umieszczono tam również skrwawione szaty,które nosił w chwili śmierci;nad łożem wisiała kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.Z chwilą wykupienia ciała z rąk tureckich,z polecenia wdowy przed obrazem nieustannie paliła się lampa.Ostatecznie ciało hetmana złożono w krypcie kolegiaty pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny oraz śś.Wawrzyńca Męczennika i Stanisława w rodzinnej Żółkwi.Na nagrobku umieszczono łaciński cytat Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor(pol.Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel)pochodzący z Eneidy.W rodzinie przez wiele lat podtrzymywano w ten sposób kult wielkiego przodka jako wzorowego żołnierza i obywatela.W atmosferze tej wzrastał także jego prawnuk,Jan Sobieski.
Podsumowanie
Był pierwszym Europejczykiem,który zdobył Moskwę i jedynym,który okupował stolicę Rosji.Pozostawił po sobie dzieło Początek i progres wojny moskiewskiej,spopularyzował też słynne powiedzenie„pięknie i słodko umrzeć za ojczyznę”.Jego prawnukiem był Jan III Sobieski.Jak głosi legenda,kiedy małego Sobieskiego położono na kamiennej trumnie Żółkiewskiego,trumna pękła i sam hetman Żółkiewski miał powiedzieć:„Z naszych kości powstał mściciel.”
Twórczość
Ważniejsze dzieła

• Początek i progres wojny moskiewskiej,powst.1612,wyd.K.Słotwiński pt.Historia wojny moskiewskiej aż do opanowania Smoleńska,Lwów 1833;wyd.następne:wyd.P.A.Muchanow,Moskwa 1835(wraz z przekł.rosyjskim);Paryż 1868,Biblioteka Lud.Pol.zeszyt 11;Lwów 1882,Biblioteka Mrówki,t.144-145;wyd.W.Sobieski,Kraków 1920,Biblioteka Narodowa,seria I,nr 12;Warszawa brak roku wydania,Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 201;przekł.rosyjski:P.A.Muchanow,pt.Rukopis'Żółkiewskogo.Naczało i uspiech moskowskoj wojny...Moskwa 1835(wraz z tekstem polskim);wyd.następne:Petersburg 1871
• Z swazoriej Seneki filozofa i innych niektórych autorów zebrał żołnierz jeden w obozie pod Tatarzyszczami,z mężnych przykładów pobudkę do cnoty,Kraków 1618,drukarnia F.Cezary;przedr.pt.Pobudki do cnót rycerskich przez polskiego żołnierza z dzieł Seneki filozofa i inszych pisarzy zebrane,Warszawa 1792;także Warszawa 1794(edycja z czasów Jana Sobieskiego nieznana).

Wydania zbiorowe

• Pisma,wyd.A.Bielowski,Lwów 1861(tu:Początek i progres wojny moskiewskiej;Pobudka do cnoty;mowy;listy;testament;uniwersały itp.)
• Ojczyzna honor męstwo.Wspomnienia i dokumenty,Warszawa 1921(tu:Początek i progres wojny moskiewskiej;listy;testamenty).

Listy i materiały

• Listy do J.Zamoyskiego:dat.w Winnikach 14 kwietnia 1577,wyd.W.Sobieski Archiwum Jana Zamoyskiego,t.1:1553-1579,Warszawa 1904 nr 115;dat.w Grodzisku 16 stycznia 1582,wyd.J.Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego,t.2:1580-1582,Warszawa 1909 nr 662;dat.z Bełza 2 listopada 1584,z Jaworowa 24 grudnia 1584,prawdopodobnie z roku 1584,wyd.J.Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego,t.3:1582-1584,Warszawa 1913 nr 1035,1048,1055
• Listy z lat 1582-1604,m.in.do:Konstantego Ostrogskiego,P.Tylickiego,J.Zamoyskiego,nie wydano(wiadomość podał J.Bieliński„O nie wydanych listach hetmana Żółkiewskiego.Notatka bibliograficzna”,Upominek.Księga zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej,Kraków 1893
• Listy z lat 1584-1620,m.in.do:J.Zamoyskiego,J.Szczęsnego Herburta,Zygmunta III,wyd.T.X-że L.(T.Lubomirski),Kraków 1868
• Listy z lat 1587-1620,m.in.do:J.Zamoyskiego,Zygmunta III,M.Zebrzydowskiego,W.Gembickiego;
• 6 listów do Zygmunta III oraz W.Gembickiego z lat 1595-1619,wyd.A.Grabowski i A.Przezdziecki Źródła do dziejów polskich,t.1,Wilno 1843
• Do Zygmunta III,dat.z obozu nad Sołonicą 10 czerwca 1596(z relacją kapitulacji Kozaków nad Sołonicą),z rękopisu Biblioteki Polskiej w Paryżu nr 11 ogł.C.Chowaniec„Sprawa sołonicka z 1596 r.(Przyczynek do genezy problemu kozackiego Rzplitej)”,Teki Historyczne,t.7(1955)
• Do Zygmunta III,dat.w Żółkwi 24 września 1615,ogł.Przyjaciel Ludu 1837,nr 45
• Do W.Gembickiego,arcybiskupa gnieźnieńskiego,dat.1617;do sekretarza wielkiego koronnego,dat.1618,ogł.A.Grabowski Starożytności historyczne polskie,Kraków 1840
• Do króla,dat.z Baru 25 sierpnia 1620;do żony,dat.w obozie pod Cecorą 6 października 1620,ogł.M.Baliński Studia historyczne,Wilno 1856
• Listy od J.Zamoyskiego:dat.pod Pskowem 19 grudnia 1581,wyd.J.Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego,t.2:1580-1582,Warszawa 1909 nr 506;zapewne od J.Zamoyskiego z roku 1588,wyd.K.Lepszy Archiwum Jana Zamoyskiego,t.4:1585-1588,Kraków 1948
• Listy z lat 1588-1620 do S.Żółkiewskiego lub jego dotyczące,m.in.od Zygmunta III,M.Zebrzydowskiego,W.Goślickiego;
• Od W.Goślickiego,dat.w Przemyślu 2 stycznia 1599,wyd.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 Dod.Warszawa 1852,s.210-212
• List od zjazdu województw wielkopolskich w Kole 14 lutego 1607,ogł.W.Dworzaczek Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego,t.1(1572-1632),cz.1(1572-1616),Poznań 1957,Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej,t.12,poz.126
• 4 listy od Skinder-baszy z roku 1617,wyd.w:Czasopism Nauk.Księgozbioru Publicznego im.Ossolineum 1833,zeszyt 4
• Listy w Państwowej Bibliotece Publicznej im.Sałtykowa-Szczedrina w Sankt Petersburgu(wiadomość podaje T.N.Kopriejewa„Obzor polskich rukopisiej Gosudarstwiennoj Publicznoj Bibliotieki im.Sałtykowa-Szczedrina”,Gosudarstwiennaja Publicznaja Bibliotieka im.Sałtykowa-Szczedrina.Trudy,t.5(1958);por.Kwartalnik Historyczny 1959,nr 1,s.214
• Testament,dat.w Bracławiu 12 stycznia 1606,wyd.M.Baliński„Zgon Żółkiewskiego...”,Biblioteka Warszawska 1845,t.2,s.303-311;przedr.w książce:Studia historyczne,Wilno 1856;A.Bielowski Pisma,
• Testament,dat.w Barze 22 sierpnia 1620,wyd.Archiwum Teologiczne 1836,t.1,s.388-393
• Uniwersał przeciwko partyzantowi Poniatowskiemu,dat.w Nudachowie 4 marca 1608,wyd.J.I.Kraszewski,Athenaeum 1841,t.1
• Pisma J.Zamoyskiego polecające i uwierzytelniające oraz dokumenty dotyczące S.Żółkiewskiego z lat 1581-1586,wyd.w:J.Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego,t.2:1580-1582,Warszawa 1909,t.3:1582-1584,Warszawa 1913
• Pisma i dokumenty dot.wojskowej i politycznej działalności S.Żółkiewskiego,
• P.Ożga Transactia J.W.Stanisława Żółkiewskiego,woj.kijowskiego...z Skinder baszą,hetmanem cesarza tureckiego...23 Seotembris...1617(z rękopisma XVII wieku),Czasopism Nauk.Księgozbioru Publicznego im.Ossolineum 1832,zeszyt 1;1833,zeszyt 3
• Listy,mowy i kopie utworów,

Ciekawostki
W miejscu bohaterskiej śmierci hetmana Żółkiewskiego(obecnie wieś Bierezowska w Mołdawii,dawniej polska wieś Laszki)jego syn Jan w 1621 roku wzniósł pomnik ozdobiony tablicą ze znanym cytatem„Quam dulce et decorum est pro patria mori”(„Jakże słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę”).Pomnik przetrwał aż do 1868 roku.Dzięki staraniom Polaków został odbudowany w 1912,a w roku 2003 poddany gruntownej konserwacji dzięki inicjatywie Stowarzyszenia„Wspólnota Polska”oraz środkom przyznanym przez Senat RP,został poświęcony w tym samym roku przez Prymasa Polski Józefa Glempa.Obecnie odbywają się tam uroczystości patriotyczne Polaków mieszkających w Mołdawii.Jest to ponadośmiometrowy obelisk wykonany z wapienia,zwieńczony półtorametrowym metalowym krzyżem.Prawdopodobnie przy kurhanie na miejscu śmierci hetmana Franciszek Ksawery Pułaski pochował w kwietniu 1769 ojca Józefa,marszałka Konfederacji Barskiej.