Kańczuga

Miasto w woj.podkarpackim,w powiecie przeworskim,położone na Podgórzu Rzeszowskim,nad rzeką Mleczką,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kańczuga.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj.przemyskiego.
Historia
Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r.Pierwszymi dzierżawcami królewskimi byli Pileccy,którzy za panowania księcia Władysława Opolczyka zamienili osadę Mrzygłód na Kańczugę i Tyczyn.Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w XV wieku.Przyznawane były one w XV-XIX w.ponownie w 1934 r.Założycielem miasta był Otton z Pilczy.Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta,która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego(ok.1370-1410),starostę generalnego Wielkopolski,syna Wincentego z Granowa,a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę.Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w roku 1440 z rąk króla Władysława Jagiełły.W XV w.nadal stanowiła własność Pileckich,jak wynika z dokumentu spadkowego zawartego w 1450 r.pomiędzy synem Elżbiety Gronowskiej Janem Pileckim,a Wacławem,księciem opolskim(siostrzeńcem Jana Pileckiego).W dokumencie tym wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego.Właścicielami miasta były takie znaczące rody,jak:Pileccy,Odrowążowie,Kostkowie,Ostrogscy,Lubomirscy i Sanguszkowie.Lata rozwoju Kańczugi przypadły do 1498 r.Kupcy budowali głębokie i długie piwnice,w których składowali towary.Jednak miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń najazd wołoski w 1498 r.oraz kilka najazdów tatarskich powodujący upadek grodu.W końcu XVI w.jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa córka Stanisława Odrowąża(prawnuczka Spytka III),wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim.Jej drugi mąż,Jan Kostka po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną.Jan Kostka wojewoda sandomierski i Zofia ze Sprowy małżonkowie,nadają 23 czerwca 1580 roku przywilej mistrzom rzemiosła szewskiego.Ich córka,księżna Anna Ostrogska z Kostków(1575-1635)herbu Dąbrowa,gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego,zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu.W 1603 roku księżna Anna Ostrogska z domu Kostka,przejmuje od Jarosławskich klucz kańczucki oraz Gać(którą w 1612 r.pozbawia statutu parafii i uzależnia od parafii Kańczuga).Anna z Kostków Ostrogska była benefaktorką miasta.W 1624 r.nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich,tym razem pod wodzą chana Kantymira.W powiecie Przeworsk nie było wsi,która ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru.24 maja 1636,po śmierci matki Anny Ostrogskiej dobra Kańczugi i jarosławskie,przypadły siostrze Katarzynie,siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim.W 1622 r.klucz kańczucki przejmuje Stanisław Lubomirski pan na Nowym Wiśniczu,poprzez ożenek z Zofią,córką Anny Ostrogskiej.Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczucki przejmują kolejno jej dwaj synowie;Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski.Następnie syn Aleksandra,Józef Karol Lubomirski(1638-1702 r.)który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską(1650-1709),stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium,tzw.ordynacji Ostogsko-Zasławskiej.W jej skład wchodziło 51 miast,973 wsie i 229 folwarków.Kolejny właściciel klucza kańczuckiego to syn Józefa,Aleksander Dominik Lubomirski(1693-1720),po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska(1693-1729),którą w 1710 r.poślubił Paweł Karol Sanguszko(1680-1750).W 1712 r.urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm.1775 r.który po śmierci matki,przejął klucz kańczucki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską.Janusz Sanguszko w 1756 r.rozwiązał ordynację,Ostrogsko-Zasławską.W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki,który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza,zlikwidował go.Ksiądz Jan Kudła,proboszcz miejscowej parafii w 1889 r.odręcznie napisał„Historię Miasteczka Kańczuga”.W Kańczudze urodził się Anatol Nowak(26 kwietnia 1862 w Kańczudze–5 kwietnia 1933 w Przemyślu)polski biskup katolicki,rektor Wyższego Seminarium w Krakowie.Inż.hr.dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni.Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in.do renowacji stiuków w Katedrze Wawelskiej.27 lipca 1944 Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego.W okolicy trwa wydobycie gazu ziemnego.Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 3231 mieszkańców.W Kańczudze znajduje się fabryka Axtone,która jest producentem urządzeń cięgłowo-zderznych dla wszystkich typów pojazdów szynowych.
Zabytki

• Kościół pw.św.Michała Archanioła(wzniesiony około 1605 r.)W 1612 r.dobudowano kaplicę św.Anny(fundatorka księżna Anna Ostrogska z Kostków(1575-1635)księżna herbu Dąbrowa),około 1660 r.kaplicę Matki Boskiej.W latach 1924-1928 przebudowano elewację,dodano kruchtę i wieżę(wg projektu W.Rawskiego).We wnętrzu część barokowego wyposażenia.
• Kościół pw.MB Łaskawej(pocz.XVII w.)dawna cerkiew greckokatolicka.Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX w.W 1945 r.zamieniona na magazyn.W 1984-1994 r.nastąpiła gruntowna restauracja.Została z powrotem poświęcona w 1995 r.
• Dworzec kolejki wąskotorowej.
• Pomnik Grunwaldu odbudowany w 1984 r.po zniszczeniu przez hitlerowców.