Historia Polski: Krzeszowice

Miasto w południowej Polsce,w województwie małopolskim,w powiecie krakowskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Krzeszowice.Miasto jest jednym z ośrodków miejskich aglomeracji krakowskiej.Krzeszowice należą do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.Według danych z 31 grudnia 2011 r.miasto miało 10288 mieszkańców.Położone jest ok.25 km na zachód od centrum(18 km od granicy)Krakowa,przy linii kolejowej nr 133(Kraków–Katowice) i przy drodze krajowej nr 79(ul.Kościuszki,ul.Trzebińska)(południowa część miasta).W latach 1928–1966 miasto miało status uzdrowiska o charakterze użyteczności publicznej.

Środowisko geograficzne
Gmina Krzeszowice położona jest w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w południowej części Wyżyny Olkuskiej,na obszarze Rowu Krzeszowickiego oraz Garbu Tenczyńskiego.Potrzaskana w czasie alpejskich ruchów górotwórczych płyta wyżyny kryje w sobie liczne intruzje magmowe,stąd na obszarze gminy występują:porfiry,dolomity,diabazy oraz tuf.Począwszy od dewonu,reprezentowane są tu wszystkie ery geologiczne.Wapienne podłoże Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz Garbu Tenczyńskiego odsłania się w wielu miejscach,ukazując formy krasowe liczne jaskinie,doliny krasowe oraz ostańce,należące do osobliwości tego regionu.Dla ochrony wszystkich tych niezwykłości w 1981 r.utworzono Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych.Jest ich 6,z czego 3 leżą częściowo na terenie gminy Krzeszowice:Rudniański obejmujący niewielki wycinek Garbu Tenczyńskiego,Tenczyński z pozostałą częścią Garbu Tenczyńskiego,Dolinki Krakowskie z południową częścią Płaskowyżu Ojcowskiego.Na terenie osiedla Czatkowice naukowcy z Instytutu Paleobiologii im.Romana Kozłowskiego PAN odkryli m.in.szczątki prażaby Czatkobatrach(Czatkobatrachus polonicus),w brekcji kostnej,fragment kości szczękowej długoszyjego archozauromorfa Czatkowiella,fragment czaszki rodzaju lepidozauromorfa Sophineta,przednią część kości szczękowej bazalnego przedstawiciela Archosauriformes Osmolskina czatkowicensis,jeden kręg szyjny niewielkiego archozauromorfa o nazwie Collilongus oraz kość czaszki i szkielet poza czaszkowy Parotosuchus speleus.Na terenie miasta znajduje się obszar Krzeszowice(Natura 2000),jako projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk,aktualnie obszar mający znaczenie dla Wspólnoty o powierzchni 39,8 ha.Utworzony został w celu ochrony kolonii rozrodczej nietoperzy(nocka orzęsionego)zlokalizowanej na terenie kościoła św.Marcina i okolicznych miejsc żerowania(Park Miejski,Aleja Spacerowa).Jest to kluczowa kolonia rozrodcza nocka orzęsionego druga pod względem liczebności tego nietoperza w Polsce.
Podział administracyjny miasta
Administracyjnie miasto podzielone jest na następujące osiedla:

Osiedle Centrum,liczba mieszkańców:2567.Obejmuje ścisłe centrum miasta oraz osiedla bloków mieszkalnych przy ul.Targowej i Armii Krajowej
Osiedle Jurajskie,liczba mieszkańców:2428.Osiedle we wschodniej części miasta z osiedlami bloków mieszkalnych przy ul.Długiej,Szarych Szeregów i Żbickiej(dawne osiedle Krakowska)oraz ul.Reymonta,ul.Leśnej na Gwoźdźcu
Osiedle Parkowe,liczba mieszkańców:2389.Osiedle w zachodniej części miasta,po zachodniej stronie rzeki Krzeszówka,obejmujące ul.Grunwaldzką i przylegające do niej ulice,z osiedlami Nad Filipówką oraz Olchówki
Osiedle Nowy Świat,liczna mieszkańców:1011.Osiedle w północno-wschodniej części centrum miasta wraz z osiedlem Ćmany i ul.Dąbrowskiego
Osiedle Czatkowice,liczba mieszkańców:1031.Osiedle w północnej części miasta dawna wieś Czatkowice
Osiedle Żbik,liczba mieszkańców:581.Osiedle w północno-wschodniej części miasta dawna wieś Żbik

Historia miasta i uzdrowiska
Pierwsza historyczna wzmianka o Krzeszowicach pochodzi z 1286 r.kiedy to biskup Paweł z Przemankowa nadał Fryczkowi Fretonowi z Bytomia przywilej na założenie w istniejącej już wsi Cressouicy sołectwa na zasadzie prawa magdeburskiego.W 1337 r.prawdopodobnie istniał tu już kościół.Według Długosza w 2 poł.XV w.w Krzeszowicach stał drewniany kościół pod wezwaniem św.Marcina,istniała szkoła,karczma i folwark plebański.W 1555 r.Krzeszowice stały się własnością Stanisława Tęczyńskiego i weszły w skład hrabstwa tęczyńskiego.W 1595 roku wieś położona w powiecie proszowskim województwa krakowskiego była własnością wojewodziców krakowskich:Gabriela,Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich.W następnych latach były własnością m.in.Sieniawskich,Opalińskich,Czartoryskich,Lubomirskich,a od 1816 r.Potockich.W XVII w.odkryto lecznicze właściwości tutejszych wód siarczanych.Pierwszy zapis o wykorzystaniu tutejszych wód siarczanych w celu leczenia bydła dokonany został przez miejscowego proboszcza ks.Bernarda Bocheńskiego,w kronice parafialnej w 1625 r.Największe znaczenie dla współczesnego charakteru Krzeszowic jako uzdrowiska miał trzeciorzęd(60–1 mln lat p.n.e.)a ściślej morze mioceńskie,które zalało Rów Krzeszowicki,utworzony wcześniej pod wpływem alpejskich ruchów górotwórczych.W specyficznych warunkach terenowych na dnie morza,wśród iłów,wytrącał się z wody siarczan wapnia,czyli gips.Na skutek działania materii organicznej,zawartej w sąsiadujących z gipsem pokładach,zostaje on zredukowany.W wyniku dalszych procesów dochodzi do wypłukiwania związków siarki,które w postaci wody siarczanowo-wapniowo-siarczkowej wypływają w Krzeszowicach w postaci dwu źródeł:Głównego i Zofii.Rozwój uzdrowiska rozpoczyna się w 2 poł.XVIII w.kiedy dr Jan Gotfryd Leonhardi,na zlecenie księcia Augusta Czartoryskiego,dokonał badań właściwości wody siarczanej oraz odkrył i zastosował do celów leczniczych źródło wody żelazistej.Około 1778 r.ocembrowano jedyne wówczas źródło wody siarczanowej(Zdrój Główny).Prawdopodobnie w tym samym roku wybudowano pierwsze łazienki,a w roku następnym zarejestrowano pierwszych pacjentów.Zatwierdzone przez księcia Czartoryskiego plany budowy nowoczesnych łazienek realizowała energicznie księżna Izabela Lubomirska.W 1788 r.zespół uzdrowiskowy składał się z pięciu niewielkich domków kąpielowych,dwóch łaźni,lazaretu i mieszkania dla ubogich gości,pałacyku Vauxhall prowadzącego działalność rozrywkową dla kuracjuszy,oberży oraz kilku obiektów pomocniczych i gospodarczych.W następnych latach księżna zamierzała znacznie rozbudować uzdrowisko,plan ten jednak nie został zrealizowany,prawdopodobnie ze względu na zaistniałe wydarzenia polityczne(II i III rozbiór Polski w 1793 i 1795 r.powstanie kościuszkowskie w 1794 r.okres wojen napoleońskich w latach 1803–1815).W 1819 r.powstał budynek Łazienki Zielone(zwane od 1858 r.Zofia).W okresie tym lekarzem zdrojowym był Leopold de Lafontaine,który w 1789 r.wydał pierwszą monografię uzdrowiska,zawierającą oprócz charakterystyki wód także opis okolicy.Kolejny etap rozwoju uzdrowiska rozpoczął się wraz z przejęciem Krzeszowic w 1816 r.przez wnuka Izabeli Czartoryskiej Artura Potockiego i jego żonę Zofię z Branickich.W 1819 r.prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej łaźni,powstały Łazienki Zielone.W 1829 r.Zofia Potocka zakupiła pole z bijącym na nim źródłem wody siarczanowej i zbudowała tam szpital(dziś Stary Szpital),przeznaczony dla leczenia pracowników hrabstwa tęczyńskiego,który w czasie powstania listopadowego(1830–1831),z polecenia Artura Potockiego,został udostępniony powstańcom szukającym schronienia na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej.W latach 1842–1843 wybudowano Dom Schronienia im.Artura przeznaczony dla ubogich,a w latach 1832 i 1840–1844 neogotycki kościół według projektu K.F.Schinkla,którego wykańczanie trwało do 1874 r.W 1847 r.przeprowadzono przez Krzeszowice linię kolejową z Krakowa do Mysłowic(fragment linii Kraków–Wiedeń),zaś w 1850 r.Krzeszowice otrzymały przywilej na odbywanie jarmarków.Na 1835 r.przypadł szczyt zainteresowania uzdrowiskiem,które z biegiem lat stopniowo malało.W 1847 r.odnotowany został chwilowy wzrost popularności kurortu,spowodowany uruchomieniem linii kolei żelaznej.Wysiłki Potockich przeniosły się na rozbudowę dochodowego górnictwa i przemysłu.W ślad za tym obniżył się poziom usług lekarskich,a urządzenia łazienkowe ulegały stopniowej dewastacji.Zewnętrznym wyrazem znaczenia Krzeszowic był fakt,że w latach 1809–1815 i 1855–1867 stanowiły siedzibę oddzielnego powiatu krzeszowickiego,a później nadal mieścił się tutaj sąd powiatowy,który w 1886 r.objął swym zasięgiem 29 wsi.W latach 1815–1846 należały do Wolnego Miasta Kraków(Rzeczpospolita Krakowska).W związku z niewolą narodową miejscowa ludność zaangażowana była zarówno w powstaniu krakowskim(1846 r.)jak i w powstaniu styczniowym(1863 r.)dla którego okoliczne miejscowości stanowiły ważne punkty przerzutu broni i powstańców do Królestwa.W 1832 r. i w latach 1840–1844 powstał neogotycki kościół według projektu K.F.Schinkla,którego wykańczanie trwało do 1874 r.W latach 1850–1857 Potoccy wybudowali,według projektu F.M.Lanciego,pałac w stylu renesansu włoskiego.Jego kubatura wynosi 43 tysięcy metrów sześciennych,składa się z 228 różnych pomieszczeń.Wraz z rozpoczęciem budowy pałacu założono park krajobrazowy z cechami parku angielskiego.Pałac został zamieszkany w 1862 r.a drobne przeróbki,szczególnie wnętrz,trwały do 1871 r.Po przeprowadzeniu w 1858 r.przez Józefa Dietla wnikliwej lustracji uzdrowiska i przedstawieniu projektu poprawy zaistniałej sytuacji podjęto działania na rzecz odnowy uzdrowiska.Unowocześniono metody lecznicze,dokonano koniecznych napraw urządzeń.W 1869 r.Adolf Aleksandrowicz dokonał nowej analizy chemicznej wód wody siarczanowej obu źródeł.W latach 1875–1876 gruntownie przebudowano i zmodernizowano Łazienki Zielone,a w 1877 r.oddano do użytku nowy,piętrowy dom mieszkalny dla gości uzdrowiska.Poczynania te znacznie zwiększyły zainteresowanie Krzeszowicami.Podobnie sytuacja przedstawiała się w latach następnych,aż do początku XX w.Pod koniec XIX w.Krzeszowice przeżyły fazę intensywnego rozwoju przemysłowego i urbanistycznego.Powstały nowe zakłady produkcyjne:stychalskie i garncarskie(ok.1880 r.)tartak parowy(ok.1894 r.)fabryka beczek(ok.1894 r.)fabryka zaprawy fasadowej(1900 r.)fabryka dachówek i drenów oraz fabryka farb ziemnych(1906 r.)fabryka wyrobów cementowych i betonowych(1907 r.)15 maja 1911 r.wybuchł pożar w szopie dworskiej,dzierżawionej przez Kółko Rolnicze.Ogień strawił również drewniany dom ze sklepami i budynki gospodarcze.Pod koniec XIX w.przy ulWąskiej 1 powstała synagoga jako modlitewnia dla żydowskich kobiet powstała,a przy nr 4 druga synagoga,która została zbudowana pod koniec XIX w.jako modlitewnia przeznaczona wyłącznie dla mężczyzn wyznających judaizm.W 1910 r.miejscowość zamieszkiwało w 311 domach 2619 osób(w tym ok.18% Żydów).Powierzchnia Krzeszowic wynosiła wówczas 733,6 ha.W okresie międzywojennym miejscowi Żydzi stanowili ok.20% ogółu mieszkańców.W 1921 r.było w mieście 2409 katolików,12 ewangelików,1 grekokatolik oraz 506 wyznawców judaizmu.W 1919 r.Rada Gminna wystąpiła z prośbą o przyznanie Krzeszowicom praw miejskich,które uzyskały je 3 grudnia 1924 r.z dniem wejścia w życie ustawy,1 stycznia 1925 r.Potwierdzenie praw miejskich Krzeszowice uzyskały 18 października 1933 r.W tym samym roku powołano do życia Komitet Rozbudowy Miasta Krzeszowic,który popierał intensywny rozwój budownictwa prywatnego.Powstała dzielnica willowa Nowy Świat,zaczęto wznosić kamienice czynszowe trzy- i czterokondygnacyjne.W 1921 r.liczba mieszkańców Krzeszowic wyniosła 2993 osoby(w tym ponad 17% Żydów).W 1924 r.powstał klub sportowy Świt Krzeszowice.Pomimo modernizacji łazienek w 1923 r. i uzyskania w 1928 r.statusu uzdrowiska posiadającego charakter użyteczności publicznej,w ciągu całego okresu międzywojennego Krzeszowice miały tylko lokalne znaczenie.W 1931 r.liczba mieszkańców wzrosła do 3391 osób.8 października 1934 r.nastąpiła katastrofa kolejowa w Krzeszowicach,w wyniku której śmierć poniosło 10 osób,a kilkanaście zostało rannych.W nocy z 16 na 17 grudnia 1935 r.przed stacją,parowóz pociągu towarowego wpadł do Krzeszówki,dwie osoby zginęły.W 1939 r.liczba ludności miasta wzrosła do 3500 osób zamieszkujących 382 budynki,a miasto znalazło się na terenie Generalnego Gubernatorstwa,rok później Niemcy przebudowali i odrestaurowali pałac Potockich nazwany przez nich Haus Kressendorf,który stał się letnią rezydencją gubernatora Hansa Franka,nazwa miasta zmieniona została na Kressendorf.Podczas II wojny światowej budynki łazienek zostały wykorzystane przez okupanta dla potrzeb wojennych i uległy poważnej dewastacji.1 kwietnia 1941 r.z miasta wysiedlono 481 osób narodowości żydowskiej.Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali wnętrze krzeszowickich synagog.Po zakończeniu wojny zostały one przystosowana do potrzeb magazynu,a potem prywatnej rozlewni napojów oraz ośrodka kulturalnego,a także jako ówczesna remiza strażacka.Po 1945 r.powróciło do Krzeszowic 46 osób pochodzenia żydowskiego.25 maja 1943 r.oddział Gwardii Ludowej"Wisła"zlikwidował dwóch oficerów SS i wicedyrektora fabryki A.G.Farbenindustrie w Oświęcimiu.Stanowili oni skład komisji badającej przyczyny niskiej wydajności pracy w pobliskich kamieniołomach.17 i 18 stycznia 1945 r.miasto przeżyło dwa naloty samolotów radzieckich,od wybuchu zrzuconych przez nich bomb zginęło kilku mieszkańców miasta.18 stycznia zostały wysadzone mosty na Miękince i Filipówce,Niemcy podpalili tartak.19 stycznia rano miasto zostało wyzwolone.Z początkiem lat 50 XX w.rozpoczęto budowę mieszkań dla robotników(obecne bloki przy ul.Danka i częściowo niska zabudowa bloków na ul.Targowej).Pierwszy blok(obecnie Targowa 12)powstał dla pracowników kolei.W 1950 r.miasto liczyło 3446 mieszkańców.Wkrótce powiększono tereny kolejowe, powstały place składowe oraz fabryka materiałów budowlanych.Część rynku zamieniono na zieleniec z fontanną.W latach 50 XX w.powstała pierwsza grupa Świadków Jehowy,w 1969 r.w Krzeszowicach powstał ich zbór.W latach 1964–1969 nastąpiła reaktywacja ośrodka balneologicznego, nieczynnego od czasu II wojny światowej.W pobliżu łazienek odkryto dwa nowe źródła mineralne:solankowe oraz wody siarczanowej.1 stycznia 1967 r.Krzeszowice straciły status uzdrowiska.W latach 60 XX w.powstały osiedla bloków mieszkalnych i domów jednorodzinnych(w 1965 r.pięciokondygnacyjne bloki przy obecnej ul.Targowej i Armii Krajowej,w 1978 r.bloki przy ul.Długiej i Żbickiej oraz osiedle domków jednorodzinnych Ćmany,a w latach 1982–1984 bloki przy ul.Szarych Szeregów).W latach 60 i 70.XX w.powstały duże zakłady związane z przemysłem budowlanym i ogrodniczym.W latach 1966–1968 przeprowadzono prace adaptacyjne w budynku łazienek Zofia i częściowo rozbudowano ośrodek.W 1970 r.ówczesny Górniczy Ośrodek Rehabilitacyjny Narządów Ruchu przyjął pierwszych pacjentów.Na przeł.lat 70 i 80 XX w.ponownie rozbudowano łazienki w kierunku południowym,a na pocz.XXI w.w kierunku zachodnim,oraz wybudowano tzw.przełączkę,która zasłoniła zabytkową fasadę budynku głównego.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa krakowskiego.Na przełomie lat 70 i 80 XX w.zdecydowaną większość mieszkań w nowo powstałych blokach zasiedlili mieszkańcy Krakowa oraz ludność spoza miasta.W 1993 r.powstał budynek ówczesnej Telekomunikacji,w 1995 r.wybudowano nowy gmach Banku PKO BP,powstała też Sala Królestwa Świadków Jehowy.W 1997 r.do miasta przyłączono Czatkowice(z terenami odkrywkowej Kopalni Wapienia„Czatkowice”),Żbik i część Woli Filipowskiej i Nawojowej Góry.Leczenie(stacjonarne i ambulatoryjne)w Krzeszowicach obejmuje pacjentów ze schorzeniami reumatologicznymi,neurologicznymi i pourazowymi,jako największe centrum rehabilitacji narządów ruchu w Małopolsce.W 2012 r.w mieście utworzono parafię Jana Pawła II,zlikwidowano część kompleksu szklarni.Obecnie decyzją ministra rolnictwa z listopada 2009 r.pałac wraz z uzdrowiskiem oraz ruinami zamku Tenczyn mają zostać zwrócone potomkom rodziny Potockich.W grudniu 2014 r.rozebrano ponad 70 m komin na terenie kompleksu ogrodniczego.
Zabytki
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego

Krzeszowice:układ urbanistyczny(strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej)decyzja A-498 z 13.02.1985
zespół pałacowy Potockich:
- Pałac nowy decyzja A-432 z 23.07.1976
- Pałac stary decyzja A-433 z 23.07.1976
- park decyzja A-706 z 26.01.1956
budynek d.stajni pałacowych z najbliższym otoczeniem przy ul.Kościuszki 3 decyzja A-649 z 1.10.1992
budynek zdrojowy Zofia decyzja A-535 z 6.06.1986
d.dom gościnny(obecnie Liceum Ogólnokształcące)decyzja A-536 z 5.06.1986
dom schronienia i ogród przy ul.Nowa Wieś 59 decyzja A-641 z 14.11.1991
d.oficyna pałacu Vauxhall decyzja A-534 z 5.06.1986
kościół św.Marcina decyzja A-262 z 1.06.1971
kaplica pw.św.Stanisława decyzja A-667 z 1.12.1993
kaplica cmentarna wraz z wyposażeniem decyzja A-678 z 9.05.1994
leśniczówka i ogród przy ul.Bandurskiego 2 decyzja A-642 z 21.11.1991
plebania wraz z otoczeniem decyzja A-677 z 7.05.1994
spichlerz folwarczny z najbliższym otoczeniem przy ul.Kościuszki decyzja A-614 z 20.10.1989
pałac Vauxhall decyzja A-434 z 23.07.1976
Zdrój Główny decyzja A-644 z 30.12.1991
Zdrój Kapliczka pod Matką Boską decyzja A-643 z 30.12.1991
wikarówka decyzja A-562 z 8.07.1987

Pozostałe zabytki

Wspólnoty wyznaniowe
Kościół rzymskokatolicki
Dwie parafie:

Świadkowie Jehowy
Jeden zbór z Salą Królestwa

zbór Krzeszowice

Pentekostalizm
Jeden zbór:

zbór Kościoła Zielonoświątkowego

Ulice

Akacjowa w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),nad lewym brzegiem rzeki Filipówka,do 1997 r.w granicach wsi Wola Filipowska,zabudowana domami jednorodzinnymi z lat 80 i 90 XX w.
Armii Krajowej w centrum miasta(Osiedle Centrum),do 1990 r.nosiła nazwę ul.Manifestu Lipcowego,zabudowana blokami mieszkalnymi powstałymi w latach 60 XX w. i 70 XX w.
Władysława Bandurskiego w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),nad prawym brzegiem rzeki Filipówka,zabudowana domami jednorodzinnymi w większości z lat 70–90 XX w.znajduje się tutaj dawna drewniana leśniczówka z 2 poł.XIX w.w 2007 r.powstało na zachodnim krańcu ulicy osiedle bloków Nad Filipówką,kolejne osiedle jest w trakcie budowy
Batalionów Chłopskich obwodnica w północnej części miasta,łącząca ul.Legionów Polskich z os.Czatkowic(Dolnych)(Osiedle Centrum),wybudowana w latach 90 XX w.na byłej bocznicy kolejowej do kamieniołomu w Miękini,po obu stronach ulicy istnieją ogródki działkowe,a w 2010 r.w południowej części ulicy powstał budynek przedszkola
Brzozowa we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na południe od ul.Reymonta,zabudowana domami jednorodzinnymi
gen.Józefa Chłopickiego odchodząca na zachód od ul.Grunwaldzkiej(Osiedle Parkowe),gęsto zabudowana domami jednorodzinnymi,przy końcu ulicy znajduje się cmentarz z 1 poł.XIX w.na którym spoczywają m.in.Józef Chłopicki,Daniel Edward Friedlein,Roman Załuski,Tadeusz Neyman,Dyzma Chrobry,Florian Buzdygan,Jan Oszacki,Jan Walkowski,Mieczysław Mazurek,Wincenty Danek,Ignacy Król
Stanisława Czycza w południowej części miasta na tzw.Gwoźdźcu(Osiedle Jurajskie),przy rzece Krzeszówka(w 1977 r.wybudowany został nowy most na tej rzece)przy ulicy mieszkał Stanisław Czycz(jego dom rodzinny znajduje się w granicach Nawojowej Góry),do 1997 r.zabudowa tej ulicy należała do Nawojowej Góry,przy niej zlokalizowana jest oczyszczalnia ścieków
Wincentego Danka w centrum miasta(Osiedle Centrum),na wschodnim brzegu Krzeszówki,zabudowana blokami mieszkalnymi z przeł.lat 60 i 70 XX w.do 1991 r.istniało tu kino Nowości,do 2 poł.lat 70 XX w.nosiła nazwę ul.Apteczna
- Ignacego Daszyńskiego(do 1935 r.ul.Kolejowa,1935-1939 ul.11 Listopada)ciągnąca się od Rynku,przez rondo Jana Pawła II,linie kolejową(przejazd koło stacji PKP)aż do granic Tenczynka(Osiedle Centrum),przy ulicy m.in.istnieje tartak powstały w XVIII w.do 1935 r.był to mały zakład pracujący dla potrzeb Potockich,od tego czasu kilkakrotnie rozbudowany(m.in.po zniszczeniach wojennych w 1945 r.)1 maja 1997 r.przez pożar uległ zniszczeniu(po upadku Zakładu Przemysłu Drzewnego,przeszedł w prywatne ręce);przy rondzie znajduje się wybudowany w latach 70 XX w.dom towarowy Centrum oraz zespół rehabilitacyjny Zofia z 1819 r.wybudowany przez Zofię Potocką(żonę Artura Potockiego),imię fundatorki nadano po gruntownej modernizacji w 1875 r.którą nadzorował Józef Dietl(rozbudowany ok.1965,1978 i 2007 r.)wokół istnieje park zdrojowy(przy zachodniej stronie ulicy);ulicę wytyczono pod koniec XVII w.jako aleje spacerową,obsadzoną kasztanowcami;w latach 90 XX w.powstały nowy budynek handlowo-gastronomiczny wraz z pocztą,a w 2001 r.za przejazdem kolejowym wybudowano ówczesne Centrum Dystrybucji Żywności Mrożonej„Jago”
- Jarosława Dąbrowskiego w centrum miasta(Osiedle Nowy Świat),zabudowana domami jednorodzinnymi(większość z lat 70 i 80 XX w.)
- Długa z blokami mieszkalnymi z 2 połowy lat 70 XX w.(nazywana na początku os.Krakowska,obecnie część Osiedla Jurajskiego),mieści się tutaj gimnazjum(z lat 90 XX w.)z halą widowiskowo-sportową(z 2001 r.)
- Działkowa w północnej części miasta,pomiędzy osiedlami Ćmany a Czatkowice(Górne)(Osiedle Nowy Świat),z zabudową domów jednorodzinnych z lat 60 XX w. i z początku XXI w.przy ulicy mieszczą się ogródki działkowe
- św.Floriana niewielka(Osiedle Centrum),przy której mieści się remiza strażacka,centrum komunikacyjne(busy i autobusy)powstałe na pocz.XXI w.centrum handlowe(Mila,Rossmann)
- Gminna stromo ciągnąca się od zachodniej strony ul.Grunwaldzkiej(Osiedle Parkowe),zabudowana domami jednorodzinnymi większości z lat 60 i 70 XX w.
- Głogowa niewielka w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),zabudowana nowo wybudowanymi domami jednorodzinnymi
- Grunwaldzka po zachodniej stronie rzeki Krzeszówki(Osiedle Parkowe),w czasie II wojny światowej przemianowana na ulicę Kirchstrasse(Kościelna),przy ulicy znajdują się:kościół,budynek Urzędu Miejskiego wzniesiony w latach 1899–1905,natomiast po zachodniej stronie ulicy zachował się układ łanowy pierwotnej wsi z okresu lokacji w XVII w.w późniejszych latach łany te zostały podzielone na węższe pasma,od ulicy co kilkanaście metrów ciągną się stromo na zachód wąskie boczne uliczki,do których zwrócone są frontem domy,a na ich zapleczu znajdują się działki
- Hallerczyków zabudowana domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.w północno-wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- rondo Jana Pawła II w centrum miasta,nazwa nadana została w 2009 r.istniejącemu rondu od lat 60 XX w.W lipcu 2016 r.ustawiono pamiątkowe głazy:lokacji Krzeszowic(z byłym herbem miasta) i z popiersiem patrona ronda Janem Pawła II oraz płyty z jego cytatami i z okazji Światowych Dni Młodzieży 2016(Osiedle Centrum)

Jaśminowa z domami jednorodzinnymi z pocz.XXI w.pomiędzy os.Ćmany a os.Czatkowice(Górne)na Osiedlu Nowy Świat
Kolejowa przy krzeszowickiej stacji PKP,w którym mieści się starostwo powiatowe(filia wydz.komunikacyjny) i filia urzędu pracy(Osiedle Centrum)
Tadeusza Kościuszki zbudowana w latach 1935–1937(przed 1917 r.zachodni odcinek drogi po której wytyczono nową ulicę nosiła nazwę ul.Chrzanowska),w ciągu drogi krajowej nr 79(Osiedle Jurajskie wschodni kraniec ulicy,Osiedle Centrum i Osiedle Parkowe zachodni kraniec ulicy),ciągnąca się od mostu rzecznego(z 2008 r.stary most z lat 30 XX w.rozebrany w 2008 r.oraz most kolejki dojazdowej do wapiennika z lat 40 XX w.rozebrany również w 2008 r.)na Krzeszówce(przy granicy z Nawojową Górą),przez most kolejowy z 2011 r.(stary wiadukt z lat 30 XX w.został rozebrany w 2011 r.)aż do ul.Trzebińskiej na zachodzie miasta;przy ulicy znajdują się:dwie stacje benzynowe;sklep Biedronka(z pocz.XXI w.)budynek banku PKO BP(z poł.lat 90 XX w.)Salą Królestwa Świadków Jehowy,zespół dawnego folwarku Potockich z 1788 r.z charakterystycznymi zabudowaniami rzędowymi z pocz.XX w.budynek dawnej stajni pałacowych(angielskich)obok znajduje się spichlerz folwarczny,a pomiędzy ul.Kościuszki,św.Floriana,Kolejową a Daszyńskiego znajduje się ogród działkowy Zdrój;W 2 poł.XIX w.przy ulicy powstały dworki wyższych urzędników dworskich i lekarzy zdrojowych,niektóre zachowały się do dziś,przy skrzyżowaniu z ul.Szpitalną znajdują się klika zabudowań typu wiejskiego z przeł.XIX i XX w.o drewnianej konstrukcji zębowej;przy ulicy zachowany jest budynek kuźni z końca XIX w.
Krakowska(w latach 1935–1939 ul.Józefa Piłsudskiego przemianowana przez hitlerowców na Krakauerstrassse,w latach 1953–1956 ul.Józefa Stalina)reprezentacyjna,ciągnąca się od Rynku do wschodniej części miasta(Osiedle Centrum i Osiedle Jurajskie),znajduje się przy niej:budynek Banku Spółdzielczego,siedziba Muzeum Ziemi Krzeszowickiej,Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych(budynek z pocz.lat 50 XX w.)filia szkoły podstawowej oraz we wschodniej części obiekty przemysłowe,na skrzyżowaniu z ul.Legionów Polskich(przy której w 2001 r.powstała sygnalizacja świetlna),istnieje budynek tzw.bunkier przy nim istniało do 1850 źródło wody żelazistej
Walerego Krawczyńskiego zabudowana domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.w północno-wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Krótka w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na wschód od ul.Na Błonie,zabudowana domami jednorodzinnymi
Krzywa(w latach 1935–1939 ul.Kręta)zabudowana domami jednorodzinnymi w centrum miasta(Osiedle Centrum)
pl.Franciszka Kulczyckiego plac ze skwerem w centrum miasta(Osiedle Centrum),mieści się przy nim stadion GKS„Świt”,straż miejska,biblioteka publiczna,budynek sądu grodzkiego(budynki z pocz.lat 70 XX w.)
Kwiatowa zabudowana domami jednorodzinnymi z przeł.lat 70 i 80 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Legionów Polskich(dawna ul.15-Grudnia,w latach 1935–1939 ul.Czatkowicka,a w czasie II wojny światowej nazywana Czatkoiwerstrasse)ciągnąca się od skrzyżowania z ul.Krakowską do os.Czatkowice(Górne)(Osiedle Centrum),przy ulicy znajduje się m.in.pogotowie ratunkowe(dawna„Porodówka”),przychodnia lekarska,wielki plac targowy(w poniedziałek odbywa się tu drugi co do wielkości w Małopolsce tzw.jarmark przywilej jego odbywania nastąpił w 1850 r.)pracownicze ogródki działkowe Kolejarz ze świetlicą,piekarnia i budynki dawnej masarni(oba z poł.lat 80 XX w.)
Leszczynowa we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łącząca ul.Reymonta z ul.Żbicką,zabudowana domami jednorodzinnymi
Leśna w południowej części miasta na tzw.Gwoźdźcu(Osiedle Jurajskie),przy rzece Krzeszówka i wzgórzu Ułańskie Zdrowie;do 1997 r.zabudowa tej ulicy należała do Nawojowej Góry
Lipowa niewielka w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),zabudowana nowo wybudowanymi domami jednorodzinnymi
Łąkowa z domami jednorodzinnymi z pocz.XXI w.pomiędzy os.Ćmany a os.Czatkowic(Górne)(Osiedle Nowy Świat)
3 Maja w centrum miasta od skrzyżowania z ul.Krakowską(koło tzw.bunkra)do skrzyżowania z ul.Kościuszki(k.supersamu)(Osiedle Centrum)
Majowa z domami jednorodzinnymi z poł.lat 70 XX w.na os.Ćmany,rozdziela to osiedle na część wschodnią(młodszą) i zachodnią(starszą)(Osiedle Nowy Świat)
Miękińska w północno-zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),prowadzi od skrzyżowania z ul.Grunwaldzką do granic wsi Miękinia,od strony północnej wznosi się Bartlowa Góra
Modrzewiowa z domami jednorodzinnymi z poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Na Błonie w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łącząca ul.Żbicką z północno zachodnią częścią Siedlca(Błonie),zabudowana domami jednorodzinnymi
Na Skarpie z domami jednorodzinnymi z poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Na Wzgórze w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na północ od ul.Żbickiej,zabudowana domami jednorodzinnymi
Nad Potokiem w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),nad potokiem Dzwonek,łącząca ul.Na Wzgórze z ul.Nawsie,zabudowana domami jednorodzinnymi
Nawsie w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łącząca ul.Na Błonie z ul.Okrężną,zabudowana domami jednorodzinnymi
Nowa w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na zachód od ul.Reymonta,zabudowana domami jednorodzinnymi z XXI w.
Nowa Wieś w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe)z domami prywatnymi,przy niej znajduje się m.in.Dom Schronienia z lat 1842–1843,jako dawny przytułek dla ubogich pracowników Potockich;kaplica św.Stanisława Biskupa Męczennika z 1848 r.
Ogrodowa dawna ul.Nagórzańskiego,w zachodniej części centrum miasta(Osiedle Centrum i Osiedle Parkowe),znajduje się przy niej m.in.Pałac Potockich z parkiem miejskim,Stary Pałac(obecnie siedziba Urzędu Miejskiego),Willa Japonka z 1923 r.dawny Uzdrowiskowy Dom Gościny z 1879 r.(obecnie gmach Liceum Ogólnokształcącego),dawne stajnie angielskie i spichlerz,Zdrój Główny ocembrowany ok.1778 r.ulica przechodzi przez most(koło kościoła)nad Krzeszówką;wokół ulicy rozciąga się park(część północna XVIII w.parku zdrojowego)Park Adama Bogackiego z figurą głowy Chrystusa z 1851 r.znajduje się też symboliczny grób nieznanego żołnierza,na którym umieszczony jest głaz;budynek Państwowej Szkoły Muzycznej
Okrężna w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łączącą ul.Żbicką z ul.Na Wzgórze,zabudowana domami jednorodzinnymi
Parkowa ciągnąca się od Rynku aż do ul.Nowa Wieś przy pałacu Potockich(Osiedle Centrum i Osiedle Parkowe);przy ulicy znajduje się zabudowa z 2 poł.XX w.koło mostu na Krzeszówce znajduje się Zdrój Główny oraz kapliczka Pod Twoją Obronę z 1858 r.dawny zbiornik wody siarczanowej przy Skwerze Drahonowskiej-Małkowskiej;postój taksówek
Podleśna w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na wschód od ul.Na Wzgórze,zabudowana domami jednorodzinnymi
Stanisława Polaczka z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.w północno-wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Polna z domami jednorodzinnymi z pocz.XXI w.pomiędzy os.Ćmany a os.Czatkowice(Górne)(Osiedle Czatkowice)
Poprzeczna w południowej części miasta,za linią kolejową,do 1997 r.znajdowała się na terenie Nawojowej Góry;przy ulicy znajduje się budynek dawnej bażantarni,założonej przez Potockich ok.1840 r.(Osiedle Centrum)
Powstańców Śląskich z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.we wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Władysława Reymonta(zachodni odcinek do 1997 r.ul.Kościuszki Dalsza)z domami jednorodzinnymi we wschodniej części miasta,(Osiedle Jurajskie;Osiedle Żbik)
Rodzinna niewielka w północno-zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),zabudowana nowo wybudowanymi domami jednorodzinnymi
Różana z domami jednorodzinnymi z pocz.XXI w.pomiędzy os.Ćmany a os.Czatkowice(Górne)(Osiedle Nowy Świat)
Różana Dolina we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na wschód od ul.Leszczynowej,zabudowana domami jednorodzinnymi
- Rynek na środku Rynku stoi Buzdyganówka,wschodnia pierzeja to budynki z okresu końca XIX w. i okresu międzywojennego,północna część to budynki z XIX w.z byłą oberżą z wozownią(później pełnił rolę kasyna,w latach 1945–1993 mieściła się w nim poczta),budynek narożny z ul.Danka powstał w 2 poł.XIX w.na miejscu apteki,istniejącej już przed 1824 r.a zachodnia część to większości budynki z okresu międzywojennego;w południowo-zachodniej części znajduje się budynek z pocz.XIX w.tzw.Kółko;po II wojnie światowej zachodnia część Rynku została urządzona jako skwer z wodotryskiem,w 2011 r.dokonano jego przebudowy(Osiedle Centrum)
- Henryka Sienkiewicza(dawna nieformalna nazwa Składzienka)w południowo-zachodniej części miasta,przy przejeździe kolejowej do Tenczynka,do 1997 r.budynki należały do Woli Filipowskiej(Osiedle Parkowe)
- Słoneczna z domami jednorodzinnymi z 2 poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Sosnowa z domami jednorodzinnymi z 2 poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Spacerowa alejka spacerowa na bulwarze przy rzece Krzeszówce(Osiedle Parkowe)tzw.Dzikie Planty z lat 80 XVIII w.w północnej jej części znajdował się w latach 1539–1880 młyn papierniczy
- Spokojna we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na południe od ul.Żbickiej,zabudowana domami jednorodzinnymi

Sportowa powstała w 2012 r.jaką łącznik z ul.Batalionów Chłopskich z pl.Kulczyckiego,po zachodniej stronie znajduje się stadion GKS Świt i przedszkole samorządowe(Osiedle Centrum)
Andrzeja Stopki dawna ul.Niecała,w centrum miasta,w okresie II wojny światowej przy ulicy(na której stały tylko dwa budynki)mieszkał Kazimierz Wyka;obecnie kilka domów i blok mieszkalny(z końca lat 70 XX w.)(Osiedle Jurajskie)
Stroma w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łącząca ul.Nad Potokiem z ul.Podleśną,zabudowana domami jednorodzinnymi
Anny Studenckiej wyjazdowa z osiedla bloków 14,16,18 przy ul.Długiej,garaży,kotłowni i biur Sp.Mieszk.Przyjaźń,przy skrzyżowaniu z ul.Krakowską mieści się Muzeum Ziemi Krzeszowickiej(Osiedle Jurajskie)
Szarych Szeregów we wschodniej części miasta z kompleksem szklarniowym i osiedlem 5 bloków mieszkalnych powstałych w latach 80 XX w.w byłym hotelu Witaminka mieści się od 2001 r.komisariat policji(Osiedle Jurajskie)
Szkolna(dawna ul.Rzeźnicza),w centrum miasta,znajduje się przy niej szkoła podstawowa(Osiedle Centrum)
Szpitalna w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),ze Starym Szpitalem budynek klasycystyczny z 1829 r.dawny szpital dla pracowników służby Potockich,istniał do 1922 r.potem zaczął pełnić funkcję mieszkalną;w pobliżu źródło wody siarczanowej Źródło Zofia
Karola Ślusarczyka z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.we wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
Świerkowa we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na północ od ul.Reymonta,zabudowana domami jednorodzinnymi
Targowa osiedle mieszkaniowe w centrum miasta z blokami mieszkaniowymi z lat 60 XX w.(budynków nakrytych stromymi dachami o charakterze stylu socrealizmu) i 70 XX w.na terenie osiedla dawniej był plac targowy,gdzie odbywał się poniedziałkowy jarmark(targ)(obecnie przeniesione na plac przy ul.Legionów Polskich;w latach 30 XX w.powstało również byłe boisko);dawniej występowała dodatkowa nazwa os.Kąty(Osiedle Centrum)
Tęczowa z domami jednorodzinnymi z pocz.XXI w.pomiędzy os.Ćmany a os.Czatkowice(Górne)(Osiedle Nowy Świat)
Trzebińska w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),w ciągu drogi krajowej 79;do 1997 r.w granicach wsi Wola Filipowska
- dr Jana Walkowskiego w ścisłym centrum miasta,znajduje się tutaj Vauxhall z lat 1783–1786 wybudowany na polecenie księżnej Izabeli Lubomirskiej,pełnił on funkcję rozrywkową uzdrowiska(po II wojnie światowej mieściła się w nim szkoła,potem urząd pracy,a obecnie Centrum Kultury i Sportu)oraz Traktiernia(obecnie budynek handlowo-usługowy)(Osiedle Centrum)
- Wąska w ścisłym centrum miasta,przed II wojną światową znajdowały się tutaj synagogi żydowskie(Osiedle Centrum)
- Franciszka Wężyka z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.we wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Wrzosowa z domami jednorodzinnymi z 2 poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Wspólna we wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),odchodząca na zachód od ul.Leszczynowej,zabudowana domami jednorodzinnymi
- Widokowa w północno-wschodniej części miasta(Osiedle Żbik),łącząca ul.Żbicką z ul.Na Wzgórze,zabudowana domami jednorodzinnymi
- Wierzbowa w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),odchodząca na zachód od.ul.Nowa Wieś z zabudowaniami dom jednorodzinnych,do 2009 r.nosiła nazwę ul.Nowa Wieś Dolna
- Kazimierza Wyki reprezentacyjna,w ścisłym centrum miasta,po południowej stronie znajduje się osiedle mieszkaniowe przy ul.Targowej;pod nr 10 znajduje się dom,w którym urodził się Kazimierz Wyka(Osiedle Centrum)
- Wyzwolenia z domami jednorodzinnymi z 2 poł.lat 70 XX w.w zachodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Zagrody w południowo-zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe)z blokami mieszkalnymi powstałymi na pocz. lat 90 XX w.dawnym hipodromem i stajniami amerykańskimi z końca XIX w.(do pocz.lat 90 XX w.znajdował się tu internat i dom dziecka,a do końca lat 90 XX w.warsztaty szkolne.Obecnie w części wschodniej i południowej znajdują się mieszkania komunalne),terenami składowymi i produkcyjnymi
- Zielona w zachodniej części miasta(Osiedle Parkowe),do 1997 r.należała do Woli Filipowskiej;przy ul.znajduje się duży zakład prefabrykatów żelbetonowych
- Zimna Woda we wschodniej części miasta(Osiedle Jurajskie),między północnym brzegiem Krzeszówki a linią kolejową,do 1997 r.należała do Nawojowej Góry
- Żbicka z blokami mieszkaniowymi powstałymi pod koniec lat 70 XX w.oraz domami jednorodzinnymi;wiadukt kolejowy nad bocznicą kolejową,teren szklarni ogrodniczych(Osiedle Jurajskie);ciągnie się przez os.Żbik do Siedlca
- Żołnierzy Września z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.we wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)
- Żwirki i Wigury z domami jednorodzinnymi z pocz.lat 80 XX w.we wschodniej części os.Ćmany(Osiedle Nowy Świat)

Przedsiębiorczość

Budownictwo:Kopalnia Wapienia Czatkowice Spółka Grupy Tauron(os.Czatkowice),Kopalnie Portfiru i Diabazu sp.z o.o.(ul.Kościuszki),Eden Springs(os.Czatkowice),Proferem(ul.Krakowska),Elżbet(ul.Sienkiewicza),Elbud-Kaprin sp.z o.o.(ul.Zielona)
Ogrodnictwo:Clause Polska(ul.Żbicka)
Handel:Rejonowa Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu(Legionów Polskich),Orange(ul.Wyki),Biedronka(ul.Kościuszki),Bostar(ul.Zagrody),Intermarche(ul.Kościuszki),Mila,Rossmann(ul.Floriana)
Usługi:Cech Rzemiosł Różnych(ul.Daszyńskiego),Bank Spółdzielczy Krzeszowice(ul.Krakowska),Bank PKO BP(ul.Kościuszki),Bank BOŚ(ul.Walkowskiego),Bank PKO SA(Rynek),Alior Bank(ul.Wyki),BZ WBK S.A.(Rynek),SKOK„Jaworzno”(ul.Walkowskiego)

Media

Magazyn Krzeszowicki –pismo Rady Miejskiej w Krzeszowicach
Rynek Firm bezpłatne pismo informacyjne
Ziemia Krzeszowicka pismo Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krzeszowickiej

Sport

GKS Świt Krzeszowice(piłka nożna:IV liga)
MKS MOS Maraton Krzeszowice(siatkówka:II liga kobiety,IV liga mężczyźni)

Transport

linia kolejowa nr 133 Kraków–Katowice Krzeszowice(stacja kolejowa)
droga krajowa nr 79

Najbliższe lotniska międzynarodowe

	lotnisko	odległość w km

1 Balice 16 2 Pyrzowice 78

Turystyka
Krzeszowice dzięki licznym szlakom turystyki pieszej i rowerowej stanowią bazę wypadową do zwiedzania parków krajobrazowych Tenczyńskiego i Dolinek Krakowskich.
Szlaki turystyczne