Mariusz Zaruski

Ur.31 stycznia 1867 w Dumanowie,zm.8 kwietnia 1941 w Chersoniu pionier polskiego żeglarstwa i wychowania morskiego,generał brygady Wojska Polskiego,taternik.Postać wszechstronna fotografik,malarz,poeta i prozaik.Marynarz,żeglarz i podróżnik.Konspirator,zesłaniec,legionista,ułan,wreszcie generał Wojska Polskiego i adiutant prezydenta RP.Taternik,grotołaz,ratownik,instruktor i popularyzator narciarstwa i turystyki górskiej.Założyciel Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.Instruktor harcerski ZHP i wychowawca młodzieży.Przez całe życie poświęcał się intensywnej działalności państwowej i społecznej.Również przez całe życie intensywnie ćwiczył,zachowując wysportowaną sylwetkę do późnej starości.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się w Dumanowie koło Kamieńca Podolskiego na Podolu.Naukę rozpoczął w prywatnej szkole powszechnej w Mohylowie Podolskim.Dzięki wychowaniu wyniesionemu z domu oparł się rusyfikacji.Edukację kontynuował w gimnazjum rosyjskim w Kamieńcu Podolskim,gdzie trafił pod opiekę stryja,z którym brał udział w działalności konspiracyjnej.W 1885 roku,po zdaniu matury wyjechał na studia matematyczno-fizyczne do Uniwersytetu w Odessie.W czasie studiów zetknął się po raz pierwszy z morzem.Codziennie obserwował morze i utrwalał je na płótnie.Udane próby malarskie zachęciły go,aby wstąpić do Szkoły Sztuk Pięknych.W czasie wakacji jako wolontariusz zaciągał się na różne statki i odbywał egzotyczne podróże na Daleki Wschód,Syberię,do Chin,Japonii,Indii,Egiptu i Syrii.
Zesłanie i powrót do Polski
Za działalność patriotyczną został zesłany w 1894 roku do Archangielska,gdzie ukończył Szkołę Morską z tytułem Szturmana Żeglugi Wielkiej.Pod słowem honoru dostał pozwolenie na odbywanie podróży.W pierwszym rejsie na żaglowcu„Derżawa”popłynął przez Ocean Arktyczny do Norwegii z ładunkiem drewna i futer.Pływał po morzach arktycznych jako kapitan na statku„Nadieżda”.Był członkiem Ligi Polskiej.Po odbyciu kary zsyłki powrócił na dwa lata do Odessy,gdzie ożenił się z Izabelą Kietlińską.Następnie pojechał do Krakowa(1901–1906),gdzie ukończył malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych.Z powodu złego stanu zdrowia żony przeniósł się(1907 r.)do Zakopanego.Wytyczał szlaki w Tatrach,szkolił przewodników i pracował w TOPR(inicjator powstania organizacji i jej pierwszy naczelnik).W 1911 r.wraz z Tadeuszem Korniłowiczem dokonał drugiego wejścia zimowego na Opalony Wierch,a w 1913 r.obaj wraz z Józefem Oppenheimem odkryli górne piętro Jaskini Kasprowa Niżnia w Dolinie Kasprowej w Tatrach Zachodnich i nazwali zamulony syfon Gniazdem Złotej Kaczki.Wraz Mariuszem Zaruski eksplorował także Jan Schuch.Tam zastała go I wojna światowa.Był już wtedy znanym działaczem i publicystą,który doprowadził do tego,że zimowe Zakopane pod względem liczby turystów dorównywało letniemu.W 1907 r.zjechał na nartach z Koziego Wierchu,a w 1911 r.z Kościelca.W latach 1912–1914 należał do Związku Strzeleckiego.
Legiony Polskie
Do Legionów wstąpił,pociągając swoim przykładem wiele osób,w tym górali z TOPR,którzy przyzwyczaili się widzieć w nim swojego przewodnika.Od 1914 do lipca 1917 r.służył w 1 Pułku Ułanów,a od listopada 1918 do października 1921 r.był jego dowódcą.Walczył na jego czele w wojnie 1920 roku.Zaruskiemu powierzono zadanie sformowania 11.Pułku Ułanów i objęcia nad nim dowództwa.Odznaczony Virtuti Militari V klasy(podczas walk o Wilno wsławił się brawurowo dokonanym atakiem na dworzec kolejowy)oraz kilkakrotnie Krzyżem Walecznych,karierę wojskową zakończył jako generał brygady i adiutant prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w latach 1923–1925.W stan spoczynku przeszedł przed przewrotem majowym w 1926 roku.
Dalsza działalność
Na emeryturze poświęcił się całkowicie działalności propagandowej i organizacyjnej na rzecz zrozumienia przez Polaków wartości morza w aspekcie gospodarczym i moralno-politycznym.Propagował sport żeglarski i modę wśród elit gospodarczych i politycznych na jachting morski.Dążył do realizowania praktycznego morskiego wychowania młodego pokolenia.Wraz z Antonim Aleksandrowiczem zorganizował Yacht Klub Polski i wpłynął na zaopatrzenie go w pierwszy w kraju pełnomorski jacht,nazwany„Witeź”.Był też pierwszym komandorem YKP.Z jego też inicjatywy powstała Liga Morska i Rzeczna(później Liga Morska i Kolonialna).Był faktycznym twórcą Komitetu Floty Narodowej(będącego do tej pory tylko niezrealizowaną,zapomnianą uchwałą sejmową),z którego składek kupiono m.in.żaglowiec„Dar Pomorza”.Był projektodawcą Inspektoratu Wychowania Morskiego Młodzieży.Zorganizował Morską Komisję Terminologiczną z udziałem przedstawicieli Akademii Umiejętności,Marynarki i uniwersytetów,która opracowała i wydała drukiem sześć zeszytów Słownika Morskiego polsko-angielsko-francusko-niemiecko-rosyjskiego.W przedwojennej Polsce jednym z najaktywniejszych nurtów żeglarskich było harcerstwo.W 1929 r.po raz pierwszy spotkał na kursie żeglarskim w Jastarni,na którym był głównym wykładowcą,grupę harcerzy.Odtąd jego losy bardzo silnie związały się z harcerstwem.Zaruski znany był z powiedzenia,że„w twardym trudzie żeglarskim hartują się charaktery”.Realizując tę myśl,objął w 1935 r.funkcję kapitana na szkunerze,który pierwotnie nazwano„Harcerz”,a który na życzenie generała przemianowano na„Zawisza Czarny”.W tym czasie Zaruski zwyciężył w wyborach na prezesa Polskiego Związku Żeglarskiego,co stało się znaczącą cezurą w rozwoju polskiego żeglarstwa zintegrowany został wielonurtowy ruch żeglarstwa harcerskiego,akademickiego i klubowego,z ukierunkowaniem na żeglarstwo masowe,a szczególnie morskie.Na jachcie„Zawisza”Zaruski był już otaczany tak wielkim szacunkiem,że pomimo jego nalegań,aby tytułować go kapitanem,młodzież powszechnie zwracała się do niego„panie generale”.W latach trzydziestych sumiasty generał był czołową postacią w polskim żeglarstwie,zaczynem wielu inicjatyw i niekwestionowanym autorytetem.Ostatni rejs na„Zawiszy Czarnym”Zaruski kończył w 1939 roku.Generał świadomie zwlekał z wyruszeniem w przygotowany na sierpień 1939 r.kolejny rejs.Wierny swym zasadom,postanowił nie opuszczać ojczyzny w potrzebie,choć mógł uratować i siebie i załogę i statek.Został aresztowany we Lwowie przez NKWD.Zapadł na cholerę i zmarł w 1941 r.z dala od kraju,w więzieniu NKWD w miejscowości Chersoń.W roku 1997 odznaczono go pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.W tym samym roku 11 listopada z inicjatywy Witolda Bublewskiego i noszącej imię gen.Zaruskiego Małopolskiej Chorągwi Żeglarskiej ZHP sprowadzono do Polski i złożono na Starym Cmentarzu w Zakopanem urnę z ziemią,pobraną z 10 miejsc z cmentarza w Chersoniu(dokładne miejsce pochówku nie jest znane).W kwietniu 2001 roku,w 60.rocznicę śmierci generała,Witold Bublewski zorganizował symboliczny morski pogrzeb.Ziemia z prochami Mariusza Zaruskiego została wysypana z pokładu STS Generał Zaruski do wody w Zatoce Gdańskiej,na podejściu do macierzystego portu„Zawiszy Czarnego”.
Rodzina
Seweryn ojciec,Eufrozyna Iwanicka matka,Stanisław starszy brat,Bolesław młodszy brat.Żona Izabela Kietlińska(siostra Kazimierza Kietlińskiego),w czasie pobytu małżeństwa w Zakopanem prowadziła pensjonat.
Spuścizna
Zaruski napisał szereg wierszy i opowiadań taternickich,zebranych w tomie"Na bezdrożach tatrzańskich"(1923 r.)a także opowiadania żeglarskie,np."Wśród wichrów i fal"(1935 r.)tłumaczył poezje.Wygłosił wiele odczytów,przeprowadzał pogadanki i publikował rozliczne artykuły.Napisał kilka podręczników żeglarskich oraz pierwszy w dziejach Polski(1904 r.)podręcznik żeglugi morskiej.Był również wielkim miłośnikiem koni,którym poświęcił kilkadziesiąt wierszy.

• "Z Nadsona".Wybór poezij(przekład),Archangielsk 1897 r.
• "Współczesna żegluga morska.Doki, udowa okrętów żaglowych i parowych,przybory żeglarskie"Warszawa 1904 r.
• "Podręcznik narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły jazdy na nartach"(współautor Henryk Borkowski),Kraków 1908 r.
• "O zachowaniu się na wycieczkach zimowych w Tatry",nakładem Sekcji narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego,Zakopane 1912 r.
• "Zarys rozwoju narciarstwa i zimowej turystyki polskiej w Tatrach",nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego,Kraków 1913 r.
• "Orlą Percią w zimie",nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego,Kraków 1913 r.
• "Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich",Nakładem Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego,Zakopane 1913 r.
• "Nauka jazdy konnej",Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1919 r.
• "Współczesna żegluga morska oraz słownik żeglarski",Wyd.M.Arcta,Warszawa 1920 r.
• "Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe",Wyd.M.Arcta,Warszawa 1922 r.
• "Na bezdrożach tatrzańskich",Wyd.M.Arcta,Warszawa 1923 r.
• "Sonety morskie",Wydanie 2,Wyd.M.Arcta,Warszawa 1925 r.
• "Żaglowym yachtem przez Bałtyk",nakładem Yacht Klub Polski,Warszawa 1927 r.
• "Na morzach dalekich",Wyd.M.Arcta,Warszawa 1925 r.
• "Na pokładzie„Witezia”",Wyd.Yacht Klub Polski,Warszawa 1927 r.
• "Na jachcie„Witeź”",nakładem Instytutu Wyd.Ligi Morskiej i Rzecznej,Warszawa 1928 r.
• "Na pokładzie„Iskry”",Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy,Warszawa 1929 r.
• "Moja czwarta podróż na„Witeziu”",Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy,Warszawa 1930 r.
• "Nawigacja".Krótki podręcznik do użytku na jachtach morskich,Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy,Warszawa 1932 r.
• "Prawa i obowiązki kapitanów i sterników jachtowych.Regulamin służby na jachtach.Alarmy",Główna Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1933 r.
• "Zasadnicze komendy i rozkazy przy manewrowaniu na statkach żaglowych",Główna Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1933 r.
• "Żaglowym jachtem przez Bałtyk",Wyd.Książnica-Atlas,Lwów,Warszawa 1933 r.
• "Na skrzydłach jachtów",Wyd.Książnica-Atlas,Lwów,Warszawa 1933 r.
• "Tymczasowy regulamin służby na szkuner-jachcie szkolnym Z.H.P.„Zawisza Czarny”",Główna Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1935 r.
• "Wśród wichrów i fal",Główna Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1935 r.
• "Słownik morski polsko-angielsko-francusko-niemiecko-rosyjski".Z.6"Praktyka morska"(red.M.Zaruski),Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy,Warszawa 1936 r.
• "Z harcerzami na„Zawiszy Czarnym”",Wyd.Książnica-Atlas,Lwów,Warszawa 1937 r.
• "Mały kod do użytku jachtów i mniejszych statków.Według międzynarodowej księgi sygnałów".Główna Księgarnia Wojskowa,Warszawa 1938 r.
• "Sonety morskie",Wyd.Morskie,Gdańsk 1977 r.
• "Na bezdrożach tatrzańskich:wycieczki,wrażenia i opisy",Wyd.LTW,Łomianki 2007 r.

Upamiętnienie

• W Tatrach znajduje się Rysa Zaruskiego
• Imię„Generał Zaruski”nosi drewniany kecz gaflowy zbudowany w 1939 r.w Szwecji na planach szwedzkiego jachtu szkolnego„Kaparen”.Jest to jedyny zrealizowany jacht z zamówienia dziesięciu jednostek tuż przed wojną w Szwecji przez Ligę Morską i Kolonialną z przeznaczeniem na masowe morskie wychowanie młodzieży.Inicjatorem zamówienia był Zaruski.Żaglowiec dotarł do Polski dopiero w styczniu 1946 r.W czasie wojny służył przejściowo organizacji Svenska Segler Skolan i szwedzkiej marynarce wojennej.Obecnie stanowi własność Gdańska,w imieniu którego armatorem jest tamtejszy MOSiR
• W Gdyni znajduje się Basen Jachtowy im.Zaruskiego,tamże jego pomnik
• W Gdyni znajduje się ulica gen.Mariusza Zaruskiego
• W Łodzi Park im.Zaruskiego(na Stokach)z obeliskiem generała z napisem:W hołdzie Generałowi Mariuszowi Zaruskiemu ludzie morza i Tatr.Łódź, 1998 r.
• W Ustce znajduje się Gimnazjum im.gen.Mariusza Zaruskiego
• W Zakopanem znajduje się Szkoła Podstawowa im.gen.Mariusza Zaruskiego
• W Gdańsku znajduje się Zespół Szkół Kształcenia Podstawowego i Gimnazjalnego nr 20 i Szkoła Podstawowa nr 1 im.gen.Mariusza Zaruskiego
• W Sosnowcu działa oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego im.Gen.Mariusza Zaruskiego
• W Kolbudach znajduje się Zespół Szkół Kształcenia Podstawowego i Gimnazjalnego pod patronatem Mariusza Zaruskiego
• W dawnym kamieniołomie w górze Stokówka koło Chęcin(okolice Kielc)znajduje się tablica poświęcona jego pamięci.Powstała w 60-tą rocznice śmierci z inicjatywy PTTK Kielce.Znajduje się na niej cytat:„Prowadziłem Polaków w góry i na morze,ażeby stali się twardzi jak granit,a dusze mieli czyste i głębokie…”(M.Zaruski)

12 stycznia 2007 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę,w której stwierdził,że gen.Mariusz Zaruski dobrze zasłużył się Polsce.
Awanse

• generał brygady 1924 r.

Odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari(1922 r.)
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski(pośmiertnie,7 listopada 1997 w uznaniu wybitnych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Niepodległości
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(2 maja 1923)
• Krzyż Walecznych pięciokrotnie(po raz pierwszy w 1921 r.)
• Złoty Krzyż Zasługi(1925 r.)
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921
• Krzyż Komandorski Legii Honorowej(Francja)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Św.Sawy(Królestwo Serbów,Chorwatów i Słoweńców)
• Krzyż Komandorski Orderu Lwa Białego(Czechosłowacja)1926 r.
• Krzyż Komandorski Orderu Oranje-Nassau(Holandia)
• Krzyż Komandorski Orderu Świętego Sylwestra(Watykan)
• Krzyż Komandorski Orderu Gwiazdy Rumunii(Rumunia)
• Krzyż Komandorski Królewskiego Orderu Miecza(Szwecja)