Historia
Plany 1815-1828
Pierwsze pruskie plany ufortyfikowania Poznania pojawiły się już w grudniu 1815 roku.Nalegał na to szczególnie Karl von Grolman.Argumentował,że miasto leży na najkrótszej drodze z granicy prusko-rosyjskiej do Berlina,ponadto na szlaku łączącym Prusy Zachodnie ze Śląskiem(był to węzeł komunikacyjny),zaś obecność twierdzy miała świadczyć o tym,że Prusy za żadną cenę nie odstąpią tak potrzebnych im ziem i jednym uderzeniem zetrą w pył odwieczne intrygi i podstępy Polaków.Wstępny projekt naszkicowany przez Grolmana 9 lipca 1817 zakładał między innymi ufortyfikowanie Wzgórza Winiarskiego oraz okolic kościoła i klasztoru Reformatów.Plan ten trafił następnie w ręce inżyniera V Korpusu Armijnego stacjonującego w Wielkopolsce.Uzupełnił on plan Grolmana o jaz na Warcie,pozwalający wykorzystać rzekę jako część umocnień.Budowa miała ruszyć w 1817 r.jednak do 1827 r.nie wykonano żadnych prac ze względu na brak funduszy.Wynikało to z obciążenia budżetu przez budowę twierdz w Kolonii i Koblencji.Mimo to nadal rozwijano plany Twierdzy Poznań.W 1823 r.Grolman dodał do niego ciągły pas umocnień otaczający lewobrzeżne miasto uzupełniony dziełami fortyfikacyjnymi wysuniętymi o 500-1000 m od głównej linii umocnień.W 1827 r.opracowanie szczegółowego planu Twierdzy powierzono Johannowi Brese,pracującemu wówczas w wydziale inżynieryjnym Ministerstwa Wojny.Jego plan z 23 marca 1828 uwzględniał już wszystkie elementy późniejszej twierdzy:duży fort na Wzgórzu Winiarskim(Cytadelę),umocnienia na Ostrowie Tumskim i prawym brzegu oraz lewobrzeżny,poligonalny rdzeń otaczający miasto.Plan ten przedstawiono gen.Gustawowi von Rauchowi,głównemu inspektorowi twierdz i szefowi Korpusu Inżynierów i Pionierów,który go zatwierdził.Następnie gen.Karl von Hake przedstawił projekt Fryderykowi Wilhelmowi III,który go wstępnie zatwierdził,lecz odesłał do dopracowania Rauchowi.18 czerwca 1828 komisja Raucha,w skład której weszli jeszcze generałowie Reiche i Liebenroth,majorzy Borke i Brese oraz kpt.Prittwitz,uzgodniła proponowane przez króla zmiany,które następnie uzupełnił jeszcze sam Rauch(to pod jego wpływem usunięto proponowane przez Grolmana umocnienia przed główną linią twierdzy).Fryderyk Wilhelm ostatecznie plan zaaprobował 14 sierpnia 1828 roku,a następnie przesłał go Hakemu,polecając rozpocząć budowę od fortu na Wzgórzu Winiarskim oraz jazów na Warcie i Wierzbaku.
Pierwszy etap budowy twierdzy poligonalnej 1828-1839
14 marca 1828 uczestniczący w pracach komisji Raucha kpt.Moritz von Prittwitz został mianowany kierownikiem budowy Twierdzy Poznań.W maju rozpoczął wraz z pięcioma podległymi mu oficerami wytyczanie narysu pierwszych umocnień obronnych koszar w forcie na Wzgórzu Winiarskim(późniejszego śródszańca Kernwerk).Prace nad budową rozpoczęto 23 czerwca 1828,a 21 lutego 1829 zatwierdzono szczegółowy plan całego fortu autorstwa Bresego.Nieco później zaczęto także wznoszenie umocnień na północ od katedry oraz w południowo-zachodniej części umocnień rdzenia głównego.W tym celu do Poznania przeniesiono z Głogowa całość 5.Oddziału Pionierów,którego część stacjonowała w mieście już od 1820 roku,jednak ze względu na braki finansowe prace nad rdzeniem utknęły w martwym punkcie.Wybuch powstania listopadowego sprawił,że niewykończoną twierdzę prowizorycznie przystosowano do obrony.W latach 1829-1832 wznoszono połączony z fortem na Wzgórzu Winiarskim(prawdopodobnie w 1830 r.otrzymał on nazwę Fort Winiary)jaz,będący jednocześnie mostem,przecinający Wartę.Otrzymał on nazwę Wielkiej Śluzy(Große Schleuse),a na jej wschodnim końcu niewielki fort Przyczółek Mostowy(Brückenkopf),jednocześnie przesunięto w tym miejscu główne koryto Warty na zachód(miało to miejsce w październiku 1832 r.)Dotychczasowe koryto zamknięto stałym jazem przelewowym(Große Überfall),który był połączony z 11-przęsłowym mostem obronnym.Pomimo,że prace przy Forcie Winiary nie posuwały się szybko,już 10 października 1829 wyznaczono pas ograniczeń w zabudowie cywilnej na przedpolu przyszłej Cytadeli.W maju i czerwcu 1830 r.przeniesiono na północ dwie wsie Winiary,oraz zlikwidowano folwark Bonin.W końcu 1830 r.ukończono budowę redut I i III Fortu Winiary(znajdowały się w szyi fortu).W 1832 r.ukończono Śródszaniec fortu(Kernwerk),rozpoczynając jednocześnie budowę czołową i barków fortu(Obwód,Wielki Obwód,Enceiente)oraz szyję Fortu Winiary.29 czerwca 1834 2.batalion 18.Pułku Piechoty obsadził niewykończony jeszcze fort,zaś w październiku i grudniu Kernwerk został obsadzony przez dwa bataliony 6.Pułku Piechoty.W tym samym okresie mianowano pierwszego komendanta Twierdzy Poznań gen.Hoffmana.W latach 1832-1837 zbudowano kolejny jaz,przecinający Wierzbak nazwany Małą Śluzą(Kleine Schleuse),która na północy łączyła się z Fortem Winiary,zaś na południu z kolejnym fortem,nazwanym od znajdującego się w okolicy gotyckiego kościoła,Fortem św.Wojciecha.W 1832 r.na Ostrowie Tumskim,na północ od katedry ukończono będący umocnieniem ziemnym Północny Nadszaniec Katedralny(Nördlicher Dom Cavalier),zaś w latach 1834-1838 zbudowano jaz-most na ramieniu Warty zwanym Cybiną.Otrzymał on nazwę Śluzy Katedralnej(Dom Schleuse).Do Śluzy Katedralnej,na jej wschodnim krańcu,zbudowano ziemną Lunetę Katedralną(Dom Flesche).W 1836 r.zbudowano przed Lunetą Katedralną przedwał osłaniający również nową drogę komunikacyjną do Lunety.Prowadzone prace sprawiły,że 1 października 1834 Twierdza Poznań została zakwalifikowana jako twierdza II klasy.W związku z tym uzbrojono ukończony Śródszaniec Fortu Winiary,Przyczółek Mostowy,Fort św.Wojciecha i Północny Nadszaniec Katedralny.W 1838 r.zakończono budowę rawelinu III,a w 1839 r.rawelinu IV Fortu Winiary,kończąc jednocześnie budowę Cytadeli.Jednocześnie w latach 1837-1838 zbudowano na południe od Fortu św.Wojciecha ziemny nadszaniec otaczający Wzgórze Świętego Wojciecha wraz z cmentarzem farnym.Otrzymał on nazwę od pobliskich składów,Nadszańca Magazynowego(Magazin Cavalier).Ponadto na Przepadku powstała ziemna Luneta Ceglana(Ziegel Flesche),której nazwa pochodziła od położonej nad Wierzbakiem cegielni.Lunetę Ceglaną,z resztą umocnień łączyła długa szyja.
Ponadto w pierwszym okresie powstały bramy:
- Cmentarna(Kirchofs Thor),zlokalizowana przy małej Śluzie,wychodząca na drogę do Obornik
- Młyńska(Mühl Thor),zlokalizowana przy Forcie św.Wojciecha,wychodząca na drogę wzdłuż Wierzbaka na młyn na Przepadku
- Szelągowska(Schillings Thor),zlokalizowana przy Wielkiej Śluzie,wychodząca na drogę na Szeląg
- Bydgoska(Bromberger Thor),zlokalizowana przy Śluzie Katedralnej,wychodząca na drogę na Bydgoszcz
- Brama Wildecka(Wilda Thor)budowana począwszy od 1841 r.między bastionem III i IV prowadziła na Wildę
- Brama Berlińska(Berliner Thor)zbudowana w latach 1843-1850,a następnie poszerzona w okresie pomiędzy 1867-1869 była główną bramą,prowadzącą na zachód w przedłużeniu ul.Święty Marcin,wychodziły przez nią drogi na Berlin,Głogów i do dworca kolejowego na Jeżycach
- Brama Kundorfska(Kundhorfer Thor)zbudowana około 1849-1852 roku prowadziła na Kundorf a następnie na Oborniki
- Furta na Grobli(Graben Pforte)zbudowana około 1853-1856,niewielka furta prowadząca do promu na Warcie
- Brama Dębińska(Eichwald Thor)nie istniała w pierwotnych planach,powstała po 1855 roku,prowadziła do Dębiny
Zmiana nazw 1864 r.
W 1864 r.oficjalnie zakończono budowę twierdzy,kwalifikując ją jako twierdzę I klasy.W związku z tym,król Wilhelm I nadał w A.K.O.z 16 marca 1864 wielu spośród fortyfikacji nowe nazwy,upamiętniające pruskich generałów(część umocnień otrzymała nowe nazwy nieco wcześniej).
I tak:
- bastiony Fortu Winiary(nazwy nadane 15 października 1856,były to imiona Bresego):
- Bastion I Bastion Johann(Bastion Johann)
- Bastion II Bastion Leopold(Bastion Leopold)
- Bastion III Bastion Ludwig(Bastion Ludwig)
-
lewobrzeżny rdzeń:
- Nadszaniec I Nadszaniec Boyen(Cavalier Boyen)
- Bastion I Bastion Röder(Bastion Röder)
- Nadszaniec II Nadszaniec Witzleben(Cavalier Witzleben)
- Bastion II Bastion Brünneck(Bastion Brünneck)
- Nadszaniec III Nadszaniec Rohr(Cavalier Rohr)
- Bastion III Bastion Grolman(Bastion Grolman)
- Nadszaniec IV Nadszaniec Strotha(Cavalier Strotha)
- Bastion IV Bastion Colomb(Bastion Colomb)
- Nadszaniec V Nadszaniec Stockhausen(Cavalier Stockhausen)
- Bastion V Bastion Tietzen(Bastion Tietzen)
- Nadszaniec VI Nadszaniec Bonin(Cavalier Bonin)
- Brama Kundorfska Brama Królewska(Königs Thor,nazwa nadana wcześniej)
- Bastion VI Bastion Waldersee(Bastion Waldersee)
- pozostałe umocnienia lewobrzeżne:
- Luneta Ceglana Luneta Waldersee(Waldersee Flesche)
- Fort św.Wojciecha Fort Hake(Fort Hake)
- umocnienia na Wyspie Chwaliszewskiej:
- Przyczółek Mostowy Fort Roon(Fort Roon)
- umocnienia na Ostrowie Tumskim(tzw.Cytadela Tumska):
- Reduta Katedralna Fort Radziwiłł(Fort Radziwill)
- umocnienia prawobrzeżne:
- Luneta Katedralna Fort Steinäcker(Fort Steinäcker)
- Fort Reformatów Fort Prittwitz-Gaffron(Fort Prittwitz-Gaffron)
- Nadszaniec Cybiński Nadszaniec Aster(Cavalier Aster)
- Luneta Cybińska Luneta Aster(Aster Flesche)
- Fort św.Rocha Fort Rauch(Fort Rauch)
Późniejsze modernizacje twierdzy poligonalnej 1865-1910
Późniejsze zmiany w twierdzy poligonalnej wynikały przede wszystkim z wprowadzania nowych typów uzbrojenia i amunicji.Stąd większość zmian dotyczyła prochowni oraz przystosowania umocnień do montażu nowych typów dział,a także sieci hydrologicznej Twierdzy.Zmiany wymógł także rozwój kolei i wiążąca się z tym rola Poznania jako węzła kolejowego.
Również komunikacja wewnątrz samego miasta(wprowadzenie komunikacji tramwajowej)doprowadzały do modyfikacji umocnień:
- około 1865 roku między Bastionem IV a Nadszańcem V wybito bramę kolejową przez którą przechodziła bocznica do wnętrza umocnień
- pomiędzy 1865 a 1873 rokiem wzmocniono nasypami ziemnymi prochownie nr 1 i nr 2(Kriegs-Pulver-Magazin No 1 i Kriegs-Pulver-Magazin No 2)położone na terenie Fortu Winiary
- w 1867 r.prochownie główne(wojenne,Kriegs-Pulver-Magazin)oraz prochownie podręczne(Verbrauchs-Pulver-Magazin)w Forcie Winiary oraz Forcie Steinäcker przystosowano do składowania ładunków miotających.
- w latach 1867-1869 poszerzono Bramę Berlińską
- pomiędzy 1869 a 1870 r.za szyją Nadszańca Aster zbudowano prochownię wojenną nr 6
- na początku lat 70.zmieniono bieg Cybiny(ramienia Warty),która uchodziła teraz bardziej na północ,w ten sposób,że Fort Steinäcker znalazł się na Ostrowie Tumskim
- w latach 1869-1872 przebudowano północną część prawobrzeżnej części twierdzy w związku z budową linii kolejowej do Torunia,strzeżony przejazd kolejowy powstał też w wyniku rozebrania części fortyfikacji przy Wierzbaku
- w 1872 r.w Nadszańcu Aster dobudowano ukryte w podwalinie laboratorium prochowe(Spezial-Laboratorium)
- w 1873 r.wzmocniono prochownię wojenną nr 4,znajdującą się w pobliżu Nadszańca Magazynowego
- w 1874 r.zbudowano w wale Nadszańca Colomb laboratorium prochowe(Spezial-Laboratorium)
- w latach 1873-1874 zabezpieczono prochownie umieszczone w wałach umocnień poszerzając te wały,jednak nie zwiększając ich wysokości
- w latach 1875-1877 wymieniono drewniane mosty zwodzone na stalowe(przynajmniej część)oraz wrota w bramach
- w 1880 r.przebudowano Bramę Berlińską umożliwiając przejazd tramwaju
- w latach 1881-1882 w Nadszańcu Strotha wybito Bramę Rycerską(Ritter Thor),która skracała drogę do bocznic kolejowych nowego dworca kolejowego położonego poza poligonalnymi umocnieniami
- w 1882 r.w rawelinach II i III oraz redutach II i IV Fortu Winiary przygotowano stanowiska dział płaszczowych Mantel-Rohr Kanone kal.210 mm na obrotowych łożach.Natomiast na wale pomiędzy Bramą Bydgoską a Fortem Pritwittz-Gaffon zbudowano dwa stanowiska dla dział pierścieniowych(Ring-Kanon)kal.150 mm.Prawdopodobnie również wówczas dobudowano schrony dla załóg dział w wale,który osłaniał linię kolejową na Toruń
- w 1888 r.wzmocniono stropy prochowni wojennych nr 1,nr 2 i najprawdopodobniej nr 4 przy pomocy ziemno-betonowych nasypów.Przebudowano też Fort Steinäcker,zastępując w nim ziemną reditę zbudowanym z cegieł schronem.W tym samym roku poszerzono wrota dla statków w Wielkiej Śluzie umożliwiając wpływanie do miasta większych statków
- w pierwszej połowie lat 90.zbudowano w Grocie Winiary laboratorium artyleryjskie(Spezial-Kriegs-Laboratorium)
- w 1903 r.zbudowano w Forcie Winiary stację telegraficzną
- w 1910 r.wzmocniono umocnienia Fortów Winiary i Steinäcker oraz Nadszańca Aster
Oblężenie Sewastopola w 1855 roku podczas wojny krymskiej oraz Dybbøl podczas wojny duńskiej w 1864 roku ukazało,że koncepcja twierdzy poligonalnej jest przeżytkiem.Podczas oblężenia Sewastopola okazało się,że zmasowany ogień artylerii jest w stanie łatwo przełamać obronę liniowych umocnień,zaś do ostrzału Dybbølu użyto gwintowanych dział i wydłużonych pocisków które zastąpiły gładkolufowe armaty strzelające kulami.Nowa broń wykazała się znaczną donośnością i celnością.Również rozwój kolei wymusił zmiany koncepcji twierdz.Linie kolejowe przecinając fortyfikacje poligonalne znacząco je osłabiały.Analiza tych elementów sprawiła,że Komitet Inżynieryjny Głównego Inspektoratu Twierdz w latach 60.XIX wieku rozważał możliwości modernizacji istniejących twierdz.Ostatecznie wypracowano ogólny model,który zakładał dodanie do istniejących fortyfikacji pierścienia fortów artyleryjskich rozstawionych co 2-6 km i odległych o 6 km od dotychczasowych twierdz poligonalnych,które miały być poddane modernizacji.Plan ten zakładał również redukcję liczby twierdz.Prace Krajowej Komisji Obronnej(Landes-Verteidigungs-Kommission)powołanej przez A.K.O.z 9 stycznia 1868,oraz raport feldmarszałka Moltkego z wojny francusko-pruskiej z 5 maja 1871 skłoniły Wilhelma I do A.K.O.z 5 listopada 1871,który stanowił polecenie dla Krajowej Komisji Obrony o opracowanie projektu koniecznych zmian w twierdzach zjednoczonych Niemiec.
Raport tejże komisji był podstawą A.K.O.z 24 czerwca 1872,który zredukował liczbę twierdz do 49,dzieląc je na trzy kategorie:
- 17 twierdz miano zmodernizować,tak by były w stanie wytrzymać oblężenie
- 17 twierdz miało być poddanych mniejszym modernizacjom,tak by uniemożliwić zajęcie ich niespodziewanym atakiem
- 15 twierdz miało pozostać bez zmian,a o ich losie miano zadecydować później
Na ich podstawie powstały dwa wstępne projekty rozbudowy:
- z 11 fortami głównymi(Fort) i 8 pośrednimi(Zwischenwerk"międzydzieło")w promieniu 6-7 km od miasta
- z 6 fortami głównymi i 3 fortami pośrednimi w promieniu 3 km od miasta
Z kwoty tej:
- 111 tys.talarów przeznaczono na wykup gruntu pod nowe fortyfikacje
- 5680 tys.talarów na budowę fortów
- 1232 tys.talarów na artylerię stanowiącą uzbrojenie twierdzy
Drugi etap budowy twierdzy fortowej 1887-1896
Kolejny kryzys w budowie twierdz przyniosło wprowadzenie w 1883 roku do użycia pocisków burzących w których proch zastąpiono bawełną strzelniczą.Próby nowej broni przeprowadzone na poligonie w Kummersdorf wykazały,że standardowe fortyfikacje są zbyt słabo zabezpieczone przed ich działaniem.W 1886 roku Francja,a w 1888 r.również Niemcy wprowadziły jeszcze silniejszy materiał wybuchowy melinit.Postęp w technice oblężniczej sprawił,że Krajowa Komisja Obronna w latach 1885-1887 prowadziła prace mające na celu dostosowanie systemu fortyfikacyjnego Prus do nowej sytuacji.Zaowocowały one następującym wnioskiem:należało doprowadzić do większego rozproszenia artylerii skupionej dotąd w fortach artyleryjskich,szykując sieć stałych baterii z magazynami amunicyjnymi i schronami połączonych zamaskowanymi drogami fortecznymi.Same forty zaś miały być wyposażone w mniejszą liczbę dział i być zabezpieczone przed atakiem z każdej strony.Wyznaczono im również nową funkcję.Odtąd miały służyć jako silne punkty oporu piechoty,korzystającej między innymi z karabinów maszynowych.Zredukowano natomiast do zupełnego minimum rolę liniowych umocnień poligonalnych.
W związku z koniecznością dużych wydatków i spodku roli twierdz A.K.O.z 10 grudnia 1888 zalecił ponowną weryfikację systemu twierdz,która nastąpiła w A.K.O.z 9 maja 1889:
- 17 twierdz,w tym Poznań,"o najwyższym znaczeniu"przeznaczono do modernizacji
- 2 twierdze otrzymały status twierdz"o zwiększonym znaczeniu"(prowadzono w nich modernizację na mniejszą skalę)
- 14 twierdz pozostawiono bez zmian
- 5 twierdz przeznaczono do likwidacji
Rozbiórka twierdzy poligonalnej 1896-1902
Po powstaniu pierścienia fortów twierdza poligonalna stała się z militarnego punktu widzenia zbędna,natomiast jej utrzymywanie hamowało rozwój Poznania.Ówczesny nadburmistrz Richard Witting podjął formalne starania o zniesienie twierdzy poligonalnej już na początku swojej kadencji w 1891 roku.Podstawowym problemem była wysokość odszkodowania jakie zażądała armia od miasta za tereny forteczne(144 ha).Była to kwota 18 mln marek,zredukowana ostatecznie do 12 mln marek.Dla porównania cały budżet Poznania wynosił w w 1898 roku 3,77 mln marek,a w 1900 roku 5,85 mln.Ostatecznie konflikt rozwiązały władze centralne,które wypłaciły armii żądaną kwotę.W związku z tym tereny poforteczne nie stały się własnością komunalną,a skarbu państwa.Ostatecznie sprawę rozbiórki rdzenia przypieczętował A.K.O wydany przez Wilhelma II 3 września 1902 roku.
Jednocześnie przeniesiono nazwy starych umocnień znoszonego rdzenia lewobrzeżnego na nowe forty:
- Bastion I Röder Fort I Röder
- Nadszaniec I Boyen Fort Ia Boyen
- Fort Hake(dawniej św.Wojciecha)Fort IV Hake
- Luneta Waldersee Fort IVa Waldersee II
- Bastion VI Waldersee Fort V Waldersee I
- Nadszaniec VI Bonin Fort Va Bonin
- Bastion V Tietzen Fort VI Tietzen
- Nadszaniec V Stockhausen Fort VIa Stockhausen
- Bastion IV Colomb Fort VII Colomb
- Nadszaniec IV Strotha Fort VIIa Strotha
- Bastion III Grolman Fort VIII Grolman
- Nadszaniec III Rohr Fort VIIIa Rohr
- Bastion II Brünneck Fort IX Brünneck
- Nadszaniec II Witzleben Fort IXa Witzleben
- nowa nazwa Fort II Stülpnagel
- nowa nazwa Fort IIa Thümen
- nowa nazwa Fort III Graf Kirchbach
- Fort Prittwitz-Gaffron Fort IIIa Prittwitz
- przed 1896 rokiem zniwelowano części Nadszańca Magazynowego i Lunety Waldersee,a później rozebrano prochownię nr 4
- pomiędzy 1889-1894 rokiem rozebrano Bramę Cmentarną,budując w jej miejscu blokhauz przy nowej linii kolejowej
Modernizacje w latach 1900-1914
Kolejna zmiana koncepcji sieci twierdz miała miejsce w A.K.O.z 23 stycznia 1900 roku.Twierdza Poznań została ponownie zakwalifikowana do najwyższej kategorii"twierdz dużych".Zniesienie lewobrzeżnego rdzenia poligonalnego w A.K.O.wydanym przez Wilhelma II 3 września 1902 roku wywołało konieczność wzmocnienia twierdzy,prace jednak ograniczyły się do zbudowania 10 schronów piechoty,po 3 schronów artyleryjskich i amunicyjnych.Powstały one w południowej i wschodniej części obwodu twierdzy.Ponadto zbudowano stanowiska obserwacyjne artylerii w Fortach III i VIII,duży magazyn amunicyjny Abschnitts-Munitions-Magazin 4(w skrócie A.M.M.4)znajdujący się na Górczynie przy linii kolejowej do Berlina,powiększono magazyny czasu pokoju przy Drodze Warszawskiej,a ponadto dokonano mniejszych modernizacji innych dzieł.Prace zakończyły się około 1907 roku.Kolejne zmiany,zapoczątkowane w 1913 roku,nastąpiły wskutek wzrastającego napięcia politycznego.A.K.O.z 15 maja 1913 nakazywał budowę nowych dzieł fortyfikacyjnych na przedpolu istniejących fortów tworzących pierścień o promieniu 50 km na linii:Wiórek Piotrowo Tulce Gruszczyn Dziewicza Góra Radojewo Suchy Las Ławica Plewiska Szreniawa Puszczykowo,jednak najprawdopodobniej ze względu na brak funduszy i czasu zrezygnowano z tego projektu.W zamian powstało ponad sto schronów różnego typu w obrębie zapola fortów,część z nich stanowiła skupienia umocnień,inne zaś wiązały się z większymi dziełami.Wszystkie jednak miały charakter umocnień biernych,zaś właściwą pozycję obronną stanowiły umocnienia ziemne i zasieki.
Twierdza Poznań w okresie międzywojennym
Wybuch powstania zastał Twierdzę Poznań w nietypowej sytuacji.Wewnątrz pierścienia fortyfikacji poza regularną armią niemiecką,działały Straż Ludowa(sformowana przez Naczelną Radę Ludową) i Służba Straży i Bezpieczeństwa(sformowana przez władze niemieckie).Obie formacje milicyjne miały typowo polski charakter.Wszystko to sprawiło,że wybuch zamieszek nie wywołał zdecydowanej reakcji armii.Żołnierze pozostali w koszarach lub zamknęli się w fortach.Umocnienia najczęściej przechodziły w ręce polskie w wyniku negocjacji,niekiedy poprzedzonych wymianą ognia,lub w wyniku krótkich walk jak lotnisko Ławica.Po przejęciu kontroli nad miastem polskie władze cywilne podjęły przerwana przez Niemców rozbiórkę umocnień twierdzy poligonalnej.Jeszcze w 1919 roku rozpoczęto burzenie Wielkiej Śluzy i Śluzy Katedralnej,oraz w 1920 roku niwelację wałów Fortu Raucha oraz umocnień wzdłuż ul.Wałowej aż do Bramy Bydgoskiej.W tym samym czasie Urząd Wojskowy Armii Wielkopolskiej rozpoczął przygotowania rozbiórki Fortów Prittwitz i Rauch.Prace,zarówno prowadzone przez władze cywilne,jak i wojskowe przerwał rozkaz Dowództwa Głównego z 20 czerwca 1920,nakazujący każde takie działanie konsultować ze sobą oraz Komendą Miasta.
W międzyczasie,na przełomie roku 1919 i 1920 przemianowano fortyfikacje,część z nich była nazwami używanymi w języku polskim w zaborze pruskim:
- Forty pierścienia zewnętrznego powróciły do pierwotnej numeracji sprzed 1902 roku
- Bastion III Grolman Reduta Przemysława
- Fort Prittwitz-Gaffron Reduta(Warownia)Reformatów
- Fort Rauch Fort św.Rocha
- Luneta Astera Reduta(Warownia)Rusa
- Fort Steinäcker Reduta(Warownia)Lecha
- Fort Roon Reduta(Warownia)Czecha
- Fort Radziwill Reduta(Warownia)Radziwiłła
Jeszcze przed tym terminem trwały prace rozbiórkowe:
- w latach 1924-1925 rozebrano Bramę Warszawską i Bydgoską i zniwelowano wały Reduty Radziwiłła i Lecha
- w latach 1924-1927 zniwelowano wały Reduty Reformatów
- w 1925 roku zniwelowano wały Reduty Rusa
- w latach 1925-1927 zniwelowano wały Reduty Czecha,prochowni w Reducie Rusa,oraz w otoczeniu Bramy Kaliskiej
- w latach 1926-1927 zniwelowano wały dawnej Reduty św.Rocha,która zgodnie z rozkazem dowódcy Obrony Kraju z 21 lipca 1923 została przemianowana na Fort lek.dyw.Karola Marcinkowskiego
- Fort Winiary
- działobitnia Reduty Marcinkowskiego pierwotnie przeznaczona do rozbiórki,jednak miasto nie znalazło innej kwatery dla stacjonującego tam oddziału wojska
- działobitnia Reduty Radziwiłła przypadek identyczny jak Reduta Marcinkowskiego
- działobitnia Reduty Reformatów jak dwie działobitnie powyżej
- Reduta Czecha
- Brama Kaliska pozostawiona jako pamiątka fortecznej przeszłości miasta
Patronami zostali:
- Fort I Fort Krzysztofa Żegockiego
- Fort Ia Fort Generała Krzysztofa Arciszewskiego
- Fort II Fort Regimentarza Aleksandra Kraszewskiego
- Fort IIa Fort Kapitana Kazimierza Więckowskiego
- Fort III Fort Generała Józefa Niemojewskiego
- Fort IIIa Fort Generała Józefa Sułkowskiego
- Fort IV Fort Generała Henryka Dembińskiego
- Fort IVa Fort Pułkownika Augustyna Brzeżańskiego
- Fort V Fort(Rodziny)Mycielskich
- Fort Va Fort Generała Ludwika Mierosławskiego
- Fort VI Fort Kazimierza Mielęckiego
- Fort VIa Fort Generała Ludwika Bogusławskiego
- Fort VII Fort Majora Floriana Dąbrowskiego
- Fort VIIa Fort Generała Zygmunta Zielińskiego
- Fort VIII Fort Generała Kazimierza Grudzielskiego
- Fort VIIIa Fort Generała Michała Sokolnickiego(pierwotnie władze wojskowe proponowały gen.Stanisława Taczaka,jednak władze cywilne nalegały by nie nadawać fortom imion osób żyjących)
- Fort IX Fort Pułkownika Edmunda Taczanowskiego(pierwotnie władze wojskowe proponowały gen.Kazimierza Sosnkowskiego,nazwa zmieniona z powodu jak przy Forcie VIIIa.Drugim kandydatem władz cywilnych był ppłk Ignacy Dobrogoyski)
- Fort IXa Fort Generała Wincentego Axamitowskiego(pierwotna propozycja dotyczyła gen.Kazimierza Dzierżanowskiego,zmieniona z przyczyn jak powyżej)
Twierdza poligonalna
Z zachowanych pozostałości twierdzy poligonalnej można zobaczyć następujące obiekty:
Fort Winiary(Cytadela)
Zniszczony w trakcie działań wojennych fort,a następnie rozebrany w latach powojennych,został przekształcony w Park Cytadela.
Wielka Śluza
Obiekt hydrotechniczny na Warcie łączący zarazem Fort Winiary z Fortem Roon.
Fort Roon
Obiekt położony na terenie Elektrociepłowni Garbary.
Śluza Cybińska
Obiekt hydrotechniczny w ciągu rzeki Cybina położony pod ul.Jana Pawła II.
Śluza Katedralna
Zachowany zachodni przyczółek obiektu.Trwa przystosowanie obiektu na cele muzealne(jako część powstającego na wschodnim brzegu Cybiny ICHOT„Brama Poznania”).
Fort Prittwitz-Gaffron
Wzgórze na Zawadach.Zachowana dolna kondygnacja redity.Z zewnątrz brak pozostałości.
Bastion Colomb
Obiekt zbudowany w 1854 roku,rozebrany na początku XX w.Zachowany blokhauz przeciwskarpy.
Kaponiera Kolejowa
Samodzielny obiekt obronny położony pod Rondem Kaponiera.
Twierdza fortowa
Pierścień fortyfikacji opasujący miasto.Pierścień ma średnicę ok.9,5 km.Punktem centralnym jest Stary Rynek.Fortyfikacje znajdują się przeważnie przy starych drogach rokadowych i porośnięte są starodrzewiem akacjowym.Obiekty rozmieszczone są średnio co 200-300 m,a główne forty co 1,5 km.Twierdzę fortową tworzy 9 fortów głównych standardowych,3 pośrednie starego wzoru i 6 nowego standardowe na planie barkanu.Na fortach umieszczono kopuły pancerne.Na międzypolach fortów znajduje się około 120 schronów piechoty,amunicyjnych i dowodzenia.
Pierścień fortów miał promień 4-5 kilometrów licząc od Ratusza na Starym Rynku(centrum miasta):
- na północy:3,8 km(Fort V)
- na wschodzie:4,3 km(Fort III)
- na południu:5 km(Fort I)
- na zachodzie:4,3 km(Fort VII)do 4,9 km(Fort VIII)
Pierścień dzielił się na 4 odcinki,wymuszone układem wodnym Poznania:
- odcinek południowo-wschodni(forty I,I a,II,II a)od Warty do doliny Cybiny strzeżonej przez Fort III
- odcinek północno-wschodni(forty III a,IV)od Cybiny do Warty
- odcinek północny(forty IV a,V,V a,VI,VI a)na lewym brzegu Warty do doliny Bogdanki strzeżonej przez Baterię Bogdanka
- odcinek południowo-zachodni(forty VII,VII a,VIII,VIII a,IX,IX a)do Warty
- forty główne(I,II,III,IV,V,VI,VII,VIII,IX)
- forty pośrednie starszego typu(IV a,VI a,IX a)
- forty pośrednie nowszego typu(I a,II a,III a,V a,VII a,VIII a)
| Fort | Lata budowy | Lokalizacja |
|---|---|---|
| Fort I | 1878-1880 | ul.Książęca na Starołęce |
| Fort II | 1878-1882 | ul.Obodrzycka na Żegrzu |
| Fort III | 1877-1881 | ogród zoologiczny na Łączym Młynie |
| Fort IV | 1879-1884 | ul.Bałtycka na Karolinie |
| Fort V | 1879-1883 | ul.Lechicka na Naramowicach |
| Fort VI | 1879-1883 | ul.Lutycka na Podolanach |
| Fort VII | 1876-1880 | al.Polska na Ogrodach |
| Fort VIII | 1876-1882 | ul.Rumuńska na Grunwaldzie |
| Fort IX | 1876-1880 | ul.Skalna na Świerczewie |
| Fort | Lata budowy | Lokalizacja |
|---|---|---|
| Fort IV a | 1878-1881 | ul.Lechicka na Wilczym Młynie |
| Fort VI a | 1879-1882 | ul.Golęcińska na Golęcinie |
| Fort IX a | 1877-1880 | ul.28 Czerwca 1956 na Dębcu |
| Fort | Lata budowy | Lokalizacja |
|---|---|---|
| Fort I a | 1887-1890 | ul.Gołężycka na Minikowie |
| Fort II a | 1887-1890 | os.Czecha na Chartowie |
| Fort III a | 1887-1890 | cmentarz na Miłostowie |
| Fort V a | 1887-1890 | ul.Lechicka na Piątkowie |
| Fort VII a | 1887-1890 | ul.Marcelińska na Marcelinie |
| Fort VIII a | 1887-1890 | os.Kopernika na Górczynie |
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz