Jan Zamoyski

Jan Sariusz Zamoyski(Jan Zamojski)herbu Jelita(ur.19 marca 1542,zm.3 czerwca 1605)polski szlachcic,magnat,sekretarz królewski od 1565,podkanclerzy koronny od 1576,kanclerz wielki koronny od 1578 i hetman wielki koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów od roku 1581.Generalny starosta krakowski w latach 1580-1585,starosta bełski,międzyrzecki,krzeszowski,knyszyński,tykociński i dorpacki.Doradca króla Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego.Główny przeciwnik sukcesora po Batorym,Zygmunta III Wazy. Humanista-mecenas,filolog i mówca.
Biografia
Wczesne lata:królewskie wsparcie
Jan Saryusz Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce,a jego rodzicami byli Stanisław,kasztelan chełmski i Anna Herburtówna z Miżyńca.W 1551 ojciec Zamoyskiego przyjął wyznanie kalwińskie.Pierwsze nauki Jan odebrał w Krasnymstawie,a następnie został wysłany na studia do Paryża,skąd po kilku latach przeniósł się do Strasburga,a następnie do Padwy,gdzie przeszedł na katolicyzm.W 1563 został wybrany rektorem akademii padewskiej.Tam też napisał po łacinie swe dzieło De Senatu Romano Libri II("O Senacie Rzymskim Księgi Dwie),broszurę o starożytnym Rzymie,w której doszukiwał się odniesień zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej do Korony Królestwa Polskiego.Od początku studiów poważnie interesował się polityką.Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem króla Zygmunta II Augusta.W ostatnich latach jego panowania uczestniczył w porządkowaniu archiwum koronnego na Wawelu.Niektórzy historycy przypisują Zamoyskiemu,po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572,ogromny wpływ na ustanowienie w Rzeczypospolitej elekcji viritim,tj.wyboru króla przez ogół szlachty.Jest to jednak opinia przesadzona i niewątpliwie inspirowana relacją nadwornego kronikarza Zamoyskiego,Reinholda Heidensteina,co do którego wiarygodności można mieć wiele zastrzeżeń.Był ponoć przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego.Podpisał konfederację warszawską 1573 roku.Był w opozycji do magnaterii,która chciała zaoferować polski tron Habsburgom.Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego,a podczas elekcji w 1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory.Był pomysłodawcą wyboru Anny Jagiellonki na króla Polski i przydania jej za małżonka Stefana Batorego.Za panowania Batorego został jego najbliższym politycznym współpracownikiem.W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju,król mianował go kanclerzem wielkim oraz hetmanem wielkim koronnym.Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów.Wspierał politykę Batorego przeciwną Habsburgom i imperium otomańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii.Wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579-1581,podczas której zdobył Wieliż i Zawołocze.W zastępstwie króla dowodził całą polską armią podczas oblężenia Pskowa.W 1584 przyczynił się do ujęcia i stracenia banity Samuela Zborowskiego,co sprawiło,że stracił popularność w masach szlacheckich,a nawet wytoczono w 1585 sąd sejmowy,który zajął się analizą legalności jego działań.
Lata późniejsze:w opozycji do tronu
Po śmierci Batorego w 1586 r.pomógł Zygmuntowi III Wazie w zdobyciu polskiego tronu,pokonując siły wspierające kandydata Habsburgów,arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga w bitwie pod Byczyną w 1588,kiedy to magnaci wspierający Maksymiliana próbowali siłą zdobyć stolicę Polski,Kraków.Arcyksiążę został uwięziony na zamku w Krasnymstawie,po czym na mocy paktów będzińsko-bytomskich zrzekł się pretensji do polskiego tronu.Mimo wszystko,na samym początku rządów Zygmunta III,Zamoyski,który wiernie służył królom Rzeczypospolitej,dołączył do opozycjonistów walczących z polityką Zygmunta III,chcącego wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monarchię absolutną poprzez przymierze z Habsburgami w celu zapewnienia sobie ich pomocy w odzyskaniu szwedzkiego tronu.Nowy król obawiał się wpływów kanclerza,a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska.Z kolei Zamoyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca.Jako przeciwnik króla przestrzegał przed niepotrzebną ingerencją Rzeczypospolitej w wojny dynastyczne w Szwecji,zwłaszcza,że ciągle istniało zagrożenie ze strony Imperium osmańskiego.Jego polityka i działania przeciwstawiały się(lub ewentualnie próbowały uniknąć)tendencjom w kierunku absolutyzmu,które charakteryzowały pozostałe państwa Europy.Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu w 1592 r.kiedy Zamoyski odkrył,że Zygmunt spiskuje aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron.Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla,ale udało mu się wywalczyć wolną rękę podczas interwencji w Mołdawii,gdzie w 1595 pomógł hospodarowi Jeremiemu Mohyle w objęciu tronu(bitwa pod Cecorą(1595).W 1600 r.walczył przeciwko wołoskiemu Michałowi Walecznemu,który zdobył Mołdawię kilka miesięcy wcześniej.Pokonał go w bitwie pod Bukową 20 października 1600 r. i przywrócił tron mołdawski Jeremiemu Mohyle.Pomógł również jego bratu,Szymonowi Mohyle,w objęciu tronu Hospodarstwa Wołoskiego,rozciągając tym samym wpływy Rzeczypospolitej na te kraje aż po Dunaj.W latach 1600-1601 brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu,dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty.W roku 1600 odbił z rąk Szwedów kilka zamków warownych,rok później zdobył Wolmar i Fellin,a w roku 1602 Biały Kamień.Kampania ta była dla niego zbyt surowa,dlatego w 1602 r.zrezygnował z dowództwa.W literaturze historycznej(St.Herbst)krytykowany jest za mało energiczne i schematyczne(według wzorów batoriańskich)prowadzenie walk o Inflanty.W 1580 r.założył miasto Zamość.W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić.Pozostawił swojemu spadkobiercy 11 miast i ponad 200 wsi oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 12 miast i 612 wsi. Jego roczny dochód szacowany był na 200000 złotych.W 1589 r.w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku,utworzył Ordynację Zamojską,którą zarządzało po nim kolejno piętnastu ordynatów i która przetrwała do 1944 r.W 1595 r.ufundował Akademię Zamojską.Posiadał własne wojsko,w skład którego wchodziło 4000 piechoty(głównie piechoty węgierskiej)oraz 2000 jazdy.
Twórczość
Ważniejsze utwory

• De senatu romano libri II,Wenecja 1563,drukarnia Ziletti;wyd.następne:Strasburg 1608;Strasburg 1670;unikat wyd.3.w Bibliotece w Uppsali
• Oratio qua Henricum Valesium regem renuntiat,Paryż 1573,drukarnia Morelli;wyd.następne przy:S.Reszka De rebus in electione...Henrici regis Poloniae,Rzym 1574;przekł.polski pt.Mowa J.Zamoyskiego do Henryka Walezjusza,wyd.L.Niedźwiedzki(wraz z tekstem łac.)Paryż 1864;przekł.francuski:L.Le Roy,1574
• 6 mów z lat 1575-1605,wyd.A.Małecki"Wybór mów staropolskich świeckich",Kraków 1860,Biblioteka Polska,zeszyt 6-8(tu również wiadomości o wcześniejszych przedrukach);Mowę na sejmie w Warszawie 1605,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606-1608,t.2,Kraków 1918;liczne mowy wyd.w:Archiwum Jana Zamoyskiego;por.B.Nadolski"Wybór mów staropolskich",Wrocław 1961,Biblioteka Narodowa,seria I,nr 175;przekł.francuski mowy z roku 1605,wyd.K.Sienkiewicz,przy wyd.La deffaicte des Tartares et des Turcs faicte en 1589,Paryż 1859
• Accusationis in Christophorum Sborovium actiones tres,Kraków 1585,drukarnia Łazarzowa(mowy łacińskie przeciw K.Zborowskiemu,wyd.pod nazwiskiem Andrzeja Rzeczyckiego).

Dialectica Ciceronis,wyd.Zamość 1604 jest dziełem Adama Burskiego,któremu Zamoyski dostarczył materiału,tzw.notat padewskich i poddał pomysł pracy.
Ważniejsze listy i materiały

• Archwium Jana Zamoyskiego,t.1(1553-1579),wyd.W.Sobieski,Warszawa 1904;t.2(1580-1582),wyd.J.Siemieński,Warszawa 1909;t.3(1582-1584),wyd.J.Siemieński,Warszawa 1913;t.4(1585-1588),wyd.K.Lepszy,Kraków 1948,(tu m.in.korespondencja z różnymi osobami:Albrechtem księciem pruskim,Górkami,Henrykiem Walezym,S.Hozjuszem,S.Karnkowskim,W.Laureo,cesarzem Maksymilianem,P.Manucjuszem,P.Myszkowskim,A.Opalińskim,A.Possewinem,Radziwiłłami,Stefanem Batorym,K.Sygoniuszem,Zygmuntem III;z różnymi urzędami oraz korespondencja różnych osób dot.J.Zamoyskiego;wyd.po raz pierwszy z rękopisów,a także przedruki większości niżej podanych pozycji;zestawienie innych wyd.wcześniejszych pominięte w t.3 Archiwum...,znajdują się w kopiariuszu Andrzeja Opalińskiego,Biblioteka Kórnicka)
• Do Pawła Manucjusza,dat.w Padwie 23 października 1562,2 kwietnia 1563,wyd.K.Miaskowski"Dwa nieznane listy J.Zamoyskiego do Pawła Manucjusza",Pamiętniki Literackie,rocznik 4(1905)
• Korespondencja z lat 1574-1602 z Radziwiłłami,wyd.W.Nehring"Listy J.Zamoyskiego do Radziwiłłów",Kwartalnik Historyczny 1890
• Do Fulwiusa Ursina,dat.w obozie pod Gdańskiem 24 czerwca 1577;do S.Reszki,dat.we Lwowie 13 września(brak roku),w Glinianach 22 września 1589;do biskupa Piotra Dunina Wolskiego,dat.w obozie pod Pskowem 24 grudnia 1581;do M.Kromera,dat.w Zamościu 4 listopada 1584;od W.Goślickiego,dat.w Książu 26 sierpnia 1590;od.J.Ursinusa,dat.w Padwie 31 grudnia 1599;wyd.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900
• Korespondencja z lat 1577-1604 z Radziwiłłami,wyd.A.Sokołowski"Archiwum Domu Radziwiłłów",Scriptores Rerum Polonicarum,t.8(1885)
• Pojedyncze listy(w całości i fragm.)z lat 1581-1582 do A.Bolognettiego,M.Kromera,wyd.L.Boratyński Monumenta Poloniae Vaticana,t.4(1915);E.Kuntze i C.Nanke Monumenta Poloniae Vaticana,t.5(1923/1933)
• 9 listów z lat 1584-1600 do S.Reszki,wyd.A.Grabowski Starożytności historyczne polskie,t.2,Kraków 1840,s.390-404
• Do S.Szymonowica,dat.w Czochowicach 13 kwietnia 1587;w Zamościu 12 marca 1593 oraz kilkanaście listów z lat 1589-1602 od S.Szymonowica,wyd.A.Bielowski"Szymon Szymonowic",Pamiętniki AU,t.2(1875) i odb.
• Do Zygmunta III,dat.spod Byczyny 25 stycznia 1588,wyd.A.Grabowski Starożytności historyczne polskie,t.2,Kraków 1840,s.79-80
• 5 listów z roku 1592 do Zygmunta III,wyd.E.Barwiński"Dyjaryjusze i akta sejmowe z r.1591-1592",Scriptores Rerum Polonicarum,t.21(1911)
• List do Stanisława Włodka,wojewody bełskiego,dat.w Zamościu 10 listopada 1599,uniwersał dat.w Zamościu 9 listopada 1599,wyd.F.Bostel Kwartalnik Historyczny 1891
• Pojedyncze listy z lat 1581-1585 od:Stefana Batorego,A.Bolognettiego,Grzegorza XIII,A.Possewina,S.Reszki,H.Rozdrażewskiego;wyd.E.Kuntze i C.Nanke Monumenta Poloniae Vaticana,t.5(1923/1933);E.Kuntze Monumenta Poloniae Vaticana,t.6(1938),t.7(1938/1948-1950)
• Pojedyncze listy od różnych osób z roku 1582,wyd.I.Polkowski"Sprawy wojenne króla Stefana Batorego.Dyjaryjusze,relacyje,listy i akta z lat 1576-1586",Kraków 1887,Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia,t.11
• 5 listów od S.Szymonowica z lat 1593-1602 oraz kilka listów z lat 1591-1604 od różnych osób(m.in.A.Czahrowskiego,A.Kochanowskiego,E.Otwinowskiego,P.Skargi,J.Ursinusa),wyd.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 Dod.Warszawa 1852;listy od S.Szymonowica przedr.S.Węclewski przy:S.Szymonowic:Sielanki i kilka innych pism polskich,Chełmno 1864
• Streszczenia listów od dygnitarzy tureckich z okresu 1578-1602,Dokumenty do dziejów Polski i krajów ościennych w latach 1455-1672,oprac.Z.Abrahamowicz,Warszawa 1959,Katalog Rękopisów Orientalnych ze Zbiorów Pol. PAN Zakład Orientalistyki,t.1,cz.1.
• Notaty heraldyczno-sfragistyczne,wyd.F.Piekosiński Studia,rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego,t.7.II:Jana Zamojskiego notaty heraldyczno-sfragistyczne,Kraków 1907
• Collectanea vitam resque gestas J.Zamoiscii...illustrantia,wyd.A.T.Działyński,Poznań 1861(tu m.in.De nuptiis...1583;Oratio ab A.Burscio;M.Dresseri Epistola,1607)
• Dokumenty różne,dotyczące m.in.nominacji,spraw majątkowych;kwity,przywileje,uniwersały wyd.w:Archiwum Jana Zamoyskiego,t.1(1553-1579),wyd.W.Sobieski,Warszawa 1904;t.2(1580-1582),wyd.J.Siemieński,Warszawa 1909;t.3(1582-1584),wyd.J.Siemieński,Warszawa 1913;t.4(1585-1588),wyd.K.Lepszy,Kraków 1948
• Dokumenty różne inne akta,dokumenty,korespondencja w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
• Wiadomości o rękopisach podają m.in.P.Savio"De actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretariatus Status constituunt",Watykan 1947,Studia Teologiczne XIII,s.96 E.Czapski"Documents polonais dans les archives des Gonzagues à Mantue",Antemurale(Rzym),t.3(1956)M.Bogucka"Polonica z XVI i XVII wieku w archiwach czeskich",Przegląd Historyczny 1957,zeszyt 1,s.84 K.Lepszy,J.Tazbir"Poszukiwania naukowe na Węgrzech",Kwartalnik Historyczny 1957,nr 2,s.279-280 A.Mączak"Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660,dokonanych w Szwecji w r.1955",Przegląd Historyczny 1956,zeszyt 1
• List do rektora Akademii Zamojskiej,dat.na rok 1585(wyd.M.Hornowska,Warszawa 1927, Prace Nauk.Oddz.Warsz.Komisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce nr 1)nie jest autentyczny,jak stwierdził S.Łempicki(Minerwa Polska 1927).

Upamiętnienie
W 1938 imię hetmana otrzymał 2 Pułk Artylerii Ciężkiej,stacjonujący w garnizonie Chełm.Od 29 lipca 2004 htm w.kor.Jan Zamoyski jest patronem 34 Brygady Kawalerii Pancernej,stacjonującej w garnizonie Żagań.
Kultura masowa

• Kanclerz serial telewizyjny z 1989