Biografia
Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Żurawnie na Rusi Czerwonej jako syn wdowca,Stanisława i Barbary Herburt(1480-1550,córka Piotra Herburta,wnuczka Jana Herburta z Odnowa,prawnuczka Frydrusza z Chlipel)wdowy po dziedzicu Żurawińskim,która przedtem poślubiła ok.1500 r.Balcera Dąbrowskiego.Jej synem z trzeciego małżeństwa,zawartego ze Stanisławem Reyem był późniejszy pisarz Mikołaj Rey.Mikołaj odebrał fragmentaryczne wykształcenie;najpierw 2 lata w Skalbmierzu,potem kolejne 2 we Lwowie w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej,gdzie nie kwapił się do nauki i jak napisał w swojej biografii poznał co to dobre towarzystwo.Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie w rodzinnej wsi;polował,łowił ryby zachwycał się światem natury.W 1525 ojciec wysłał Reya na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego.Był to moment przełomowy w życiu Reya:zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską,uczył się literatury,stylistyki i ortografii.Został sekretarzem Tęczyńskiego.Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował.Rey popełniał liczne błędy faktograficzne,używał często wyrażeń wulgarnych.Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reya udawanie człowieka prostszego,niż był w rzeczywistości,aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem.Rey był utalentowanym samoukiem,który rozwijał rodzimy,"swojski"nurt polskiego odrodzenia.Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim.Założył miasta:Rejowiec i Oksę oraz liczne wsie.Ożenił się z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego Andrzeja Boryszewskiego,który kupił krewnym wiele dóbr ziemskich(1531).Przebywał u boku kalwinisty hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Sieniawskiego,zetknął się z przedstawicielami reformacji i między rokiem 1541 a 1548 przeszedł na luteranizm,potem na kalwinizm i rozpoczął intensywną działalność religijną.Uczestniczył w synodach,zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły.Toczył spory teologiczne i majątkowe z Kościołem katolickim.Nie opuścił jak pisał Andrzej Trzecieski"żadnego sejmu,zjazdu,ani żadnej koronnej sprawy".Nigdy nie wyjeżdżał za granicę,z czego był dumny.Kilkakrotnie był posłem z różnych ziem.Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich.Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.Wciąż zmieniał miejsca pobytu,zdobywał nowe majętności.Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek Okszy(obecnie Oksa) i Rejowca(Chełmskie),w którym prawdopodobnie zmarł.Miejsce pochówku Mikołaja Reya dotychczas pozostaje nieznane,ale niektórzy badacze sądzą,że poeta mógł zostać pochowany w Oksie.Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną misję społeczną.Poseł z województwa ruskiego na sejm 1564 roku.Był ruchliwy,jowialny,dowcipny,otwarty wobec ludzi.Bywał też porywczy,kłótliwy,skąpy,bezwzględny i skłonny do pieniactwa.Ceniono go jednak powszechnie,również jako pisarza rozmiłowanego w polszczyźnie.Przez katolików,którzy wypominali mu profanację kościołów,wypędzanie księży katolickich i prześladowanie zakonników nazywany był szatanem rozwiązanym,smokiem z Okszy,Sardanapalem Nagłowskim.
Charakterystyka twórczości
Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rey zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec(1562):A niechaj narodowie wżdy postronni znają,iż Polacy nie gęsi,iż swój język mają.W posłaniu tym autor,zgodnie z ideałami reformacji,daje do zrozumienia,że Polacy mają nie język gęsi(łacinę,nazywaną tak od brzmienia jej wymowy,od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania,a w kontekście legendy o gęsiach,które obroniły Rzym)lecz swój własny,polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu.Dzisiaj docenia się tworzących wcześniej po polsku autorów średniowiecza(Władysław z Gielniowa) i renesansu(Biernat z Lublina),jednak Rey jako pierwszy ujawnił tak wyraźną samoświadomość jako pisarz.Twórczość Reya powstała na pograniczu epok literackich,reprezentuje różne idee:średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego,zamiast łaciny lub greki klasycznej.Za swoją misję uznawał edukację narodu,ukazanie harmonii człowieka i natury.Jego zdaniem"człowiek naturalny"powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku.Człowieka powinna cechować"cnota"(prawość),sumienie,"cześć"(honor),stałość umysłu,a także moc zsyłana na człowieka przez Boga,jaku dar łaski.Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości.W ideale tym,zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina,kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka.Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu.Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.
Krótka rozprawa między trzema osobami:Panem,Wójtem i Plebanem
Jest to utwór o współczesnej autorowi tematyce,zarówno politycznej,jak i obyczajowej.Ujawnia konflikt między trzema stanami:szlachtą(przedstawicielem jest Pan),duchowieństwem(przedstawicielem jest Pleban) i chłopstwem(przedstawicielem jest Wójt).Całość poprzedza wiersz"Ku dobrym towarzyszom".W"Krótkiej rozprawie..."po raz pierwszy na karty literatury wprowadzono mowę potoczną.
Kupiec
Rey pisał również utwory dramatyczne:Kupiec.Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego(1543,wyd.1549)inspirowany był łacińskim dramatem Mercator,seu Iudicium(Kupiec,czyli sąd)z 1540,napisanym przez protestanckiego pisarza Thomasa Naogeorgusa Mercatora.Jest to moralitet,podkreślający,że(zgodnie z doktryną luteranizmu)tylko wiara i łaska wystarczą do zbawienia.Bohater,prosty i zwykły człowiek staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.
Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego,syna Jakubowego
Ten dramat,pod pełnym tytułem:Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego,syna Jakubowego,rozdzielony w rozmowach person,który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka,z 1545 sięga do różnych tradycji gatunkowych:misterium,moralitetu,komedii.Pewne fragmenty utworu nawiązują do łacińskiego dramatu humanisty niderlandzkiego C.Crocusa Comoedia sacra cui titulus Joseph z 1536(Komedia święta,która ma tytuł Józef).Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju,sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara.Ten dramat doczekał się również współczesnych inscenizacji(Kazimierza Dejmka) i był z powodzeniem wystawiony w Łodzi(1958) i Warszawie(1965).
Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego
Ten poemat z 1558(wyraz"wizerunk"w obrębie tytułu to XVI-wieczna forma rzeczownika"wizerunek")należy do najwybitniejszych dzieł Reya.Andrzej Trzecieski porównał go do Boskiej Komedii Dantego.Jest on tak samo obszernym traktatem etycznym o życiu godziwym.Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae z 1531(Zodiak Życia)włoskiego humanisty i wolnomyśliciela(bliskiego ideom platonizmu)Palingeniusa.Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu,który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej"wiedzy o życiu.Wielbi on rozum i ład moralny,a gardzi próżnością tego świata,bogactwem,zbytkiem.W rozmowach z mędrcami greckimi spotyka Epikura,Sokratesa,Platona,Arystotelesa kształtuje się"wolny i niezależny"Rejowski"człowiek idealny"("zwolna myśl rozkosz"),pędzi skromny,zacny,cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie.Dla Reya platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem"złotej mierności",zapowiadając jego ostatnie utwory.
Postylla i utwory poetyckie
W późnym okresie twórczości Reja przeważały dzieła poetyckie.Wyjątek stanowi Postylla(1557),popularny zbiór kazań,wybór przypowieści ewangelicznych(tłumaczenia z Erazma z Rotterdamu i Wulgaty).Rey przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji.Protestuje"przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych".Poezja Reya osiągnęła mistrzostwo przez plastyczne i sugestywne opisy(Zioła,czyli ogród Epikura,Srogość śmierci).
Zwierzyniec
Obszerny zbiór epigramatów z 1562,nacechowany moralizmem.Tekst zdobiły dobrane ryciny.Zawiera opisy wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych(cesarz rzymski Tyberiusz,biblijny Samson,król Zygmunt II August,Bona Sforza i in.)które uosabiają odrębne modele zachowań zacnego władcy,dobrego sługi i zbożnego prostaczka.Są tam także postacie wybitnych pisarzy:Jana Kochanowskiego i samego Reya.Są też wiersze o rozmaitych urzędach:sędziego,hetmana,biskupa czy(zjadliwie opisanego)papieża,jak również bajki zwierzęce.Ostatnią część tomu stanowią Figliki,czyli anegdoty,facecje,fraszki,pełne pogodnego humoru i komizmu,czasem rubasznego i nieprzyzwoitego.Rey sięgał często do wzoru Biernata z Lublina,a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.
Zwierciadło
Ostatnie dzieło Reya z 1568 jest traktatem podsumowującym poglądy pisarza na człowieka i świat,rozwijając popularną w czasach odrodzenia formułę gatunkową zwierciadła(łac.speculum),czyli wizerunku jako ideału moralnej doskonałości człowieka.Utwór inspiruje się teologią kalwińską:świat stanowi w pewnym stopniu odbicie"boskiego ładu",a człowiek powinien żyć w zgodzie z tym boskim wzorem.Źwierciadło składa się z kilku niezależnych części.Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego,pisany prozą.Przedstawia on całościową koncepcję idealnego życia człowieka.Opisany tu"człowiek poczciwy"to przeciętny szlachcic,ziemianin,postać znana ówczesnym czytelnikom.Żywot...jest także polemiką z Dworzaninem polskim Łukasza Górnickiego.Rey przedstawia wiek młodzieńczy,dojrzały i starość swego bohatera.Opisuje jego wychowanie jako zgodne z osobowością dziecka,zapewniające wszechstronny rozwój,zarówno fizyczny,jak i umysłowy.Rey uważał,że należy zdobywać mądrość,ale nie tylko z ksiąg(choć wiele"rozkoszy dają"),także z codziennego doświadczenia oraz wnikliwej obserwacji życia.Odzwierciedla to poglądy Reya,niechętnego wiedzy abstrakcyjnej obcej codziennemu życiu.Najważniejsza jest"cnota wielka królowa",a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie,gospodarując na wsi.Rey głosi pochwałę"rozkoszy wiejskich",opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot.Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania,np."Przysmaki domowe nie kosztowne".Starość powinna być pogodna:cechować ją ma stoickie,spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga(jako niezmiennej wartości w życiu).W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy,Apoftegmata(rozmowy dowcipne rozprawy z aforyzmami) i Żegnanie z światem.
Język Mikołaja Reya
Język utworów Mikołaja Reya,zarówno prozatorskich,jak i wierszowanych,jest dobrym odzwierciedleniem potocznej mowy średnio wykształconej szlachty XVI-wiecznej.Jest konkretny,obrazowy,realistyczny,a przy tym dość indywidualny,mający cechy swoiste.O tym,że jest to język zbliżony do potocznego,świadczy na przykład unikanie przestarzałych już wówczas cech gramatycznych,takich jak dawne czasy przeszłe i imiesłowy.Rey używa końcówki -och w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich,która później została zastąpiona pochodzącą z odmiany żeńskiej końcówką -ach.Jednocześnie język utworów Reya wykazuje pewne cechy konserwatywne:sporo jest w nim form liczby podwójnej,a także wyrazów i ich form,które już wkrótce potem przestaną być używane w języku ogólnym,np.wirzch,azaż,iże;nie unika też zapożyczeń.Najbardziej charakterystyczną cechą indywidualną języka Mikołaja Reya jest częste posługiwanie się zdrobnieniami.W Źwierciadle formy zdrobniałe stanowią aż 12% wszystkich użytych słów;nawet w Postylli jest ich 6%.Badacze podkreślają ponadto,że język utworów wierszowanych Reya niewiele różni się od języka jego utworów prozatorskich:jest równie obrazowy i konkretny,żywy i potoczny.
Twórczość
Najstarsze(prawdopodobnie)próby piśmiennicze nie zachowały się,inne drobne utwory znane są dopiero z późniejszych zbiorów,stąd też chronologia wczesnego okresu twórczości Reya jest z konieczności względna.
Znane dzieła(chronologicznie)
- Pieśń o prawym bóstwie Syna Bożego(Chrystus,jedyny Syn Boży...)Kraków(brak roku wydania),drukarnia M.Siebeneichera(z nutami);według B.Chlebowskiego jest to najdawniejszy ze znanych obecnie utworów Reya,wspomina ją B.Groicki w zbiorze pieśni z roku 1559
- Lew z kotem(dialog),powst.pomiędzy 1530 a 1540,zaginął(wymienił go A.Trzecieski;według P.Chmielowskiego,A.Brücknera i R.Pilata jest nim odszukany przez J.Korzeniowskiego w rękopisie z XVI w.Biblioteki Czartoryskich dialog pt.Kot ze lwem rozprawia o swobodzie a o niewoli,wydanie pt."Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548-1551",Rocznik Filarecki,t.1(1886);przedr.I.Chrzanowski,S.Kot Humanizm i reformacja w Polsce,Lwów 1927
- Kostyra z pijanicą(dialog;według T.Witczaka utwór dedykowany Stanisławowi Łaskiemu),powst.pomiędzy 1530 a 1540,Kraków(brak roku wydania),drukarnia H.Wietor(egz.całości nie zachował się),ocalałe fragmenty przedr.K.Piekarski"Fragmenty dwu zaginionych dialogów M.Reja",Przegląd Współczesny 1923,t.6 i odb.
- Spectrum albo nowy czyściec,wyd.1540;w XIX w.egzemplarz znajdował się w posiadaniu A.Osińskiego,profesora liceum w Krzemieńcu;wiadomość podał S.Kosowski;
- Warwas z Lupusem(za wzmianką w biografii Reya z roku 1568 zwany najczęściej Warwas z Dykasem.Dialog),powst.przed 1547,Kraków(brak roku wydania),drukarnia H.Wietor(egzemplarz całości nie zachował się);ocalałe fragmenty przedr.K.Piekarski"Fragmenty dwu zaginionych dialogów M.Reja",Przegląd Współczesny 1923,t.6;próbę rekonstrukcji tekstu na podstawie drukowanego tekstu czeskiego(unikat Muzeum Królestwa Czeskiego)podał A.Brückner Mikołaj Rej,Kraków 1905 dod.(według A.Brücknera i K.Piekarskiego tekst czeski jest przekładem lub przeróbką tekstu Reja;J.Heidenreich przypuszcza,że autorem przekładu jest B.Paprocki,A.Brückner przeczy temu;Č.Zibert przypuszcza,że to T.Murzenin;według S.Dobrzyckiego utwór Reya jest przekładem lub przeróbką jakiegoś obcego wzoru,według F.Krčeka przeróbką z czeskiego,ogł.:I.Chrzanowski Z wieku Mikołaja Reja,Warszawa 1905 i nadb.Č.Zibert w książce"Panna,ženitba,žena ve staročeské upravě polských składeb Reje z Naglovic a B.Paprockého",cz.1,Praga 1910,Pestrá knihovna nr 13-14;streszczenie podał A.Brückner"Źródła do dziejów literatury i oświaty w Polsce.VII.O pismach dziś nie znanych",Biblioteka Warszawska 1895,t.1,s.4-15
- Gęś z kurem(dialog),zaginął(wymienił go A.Trzecieski)
- Zatargnienie Fortuny z Cnotą,fragm.odnaleziony przez K.Piekarskiego zniszczony w 1944(wymienił je A.Trzecieski;według A.Brücknera utwór ten ocalał w ogólnych zarysach w dialogu Achizy z Zefirą w Żywocie Józefa;według I.Chrzanowskiego jest to przerobiona Fortuny i Cnoty różność z roku 1524)
- Książki nadobne o potopie Noego,zaginęły(wymienił je A.Trzecieski)
- Księgi de Neutralibus,zaginęły(wymienił je A.Trzecieski)
- Śmierć z szewcem rozmawia(utwór nie wymieniony w biografii Reya z roku 1568;dialog polski zanotowany pod łac.tytułem Mors cum sutore w inwentarzu księgarni M.Szarffenberga z roku 1547,wprowadził do twórczości Reya A.Brückner,za nim zaś Estreicher)
- Krótka rozprawa między trzema osobami,Panem,Wójtem a Plebanem,Kraków 1543,drukarnia M.Szarffenberg,wyd.następne:prawdopodobnie kilka edycji w XVI w.(w tym:według T.Witczaka przed lipcem 1551,drukarnia H.Unglerowa;wiadomość o egz.edycji bez miejsca i roku wydania podana przez A.Grabowskiego i powtórzona przez Estreichera,jest według ustaleń T.Witczaka mylna);fragmenty przedr.A.Grabowski Starożytności historyczne polskie,t.1,Kraków 1840,s.390(10 wersów);M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.7,Kraków 1845,s.52-58;całość edycji 1543 wyd.R.Zawiliński,Kraków 1892,BPP nr 23;przedr.(z wieloma poprawkami)I.Chrzanowski,S.Kot Humanizm i reformacja w Polsce,Lwów 1927;całość wyd.krytycznie(w podobiźnie i transkrypcji)W.Taszycki,K.Górski w"Dzieła wszystkie",t.1,Wrocław 1953,BPP,seria B,nr 1;fragm.wersji odmiennej(według kopii w rękopisie Ossolineum nr 168,obecnie we Lwowie)pt.Rozmowa pana z wójtem o księdzu ogł.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 dod.Warszawa 1852,s.154-155
- Kupiec,to jest kształt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego,powst.około 1543,wyd.Królewiec 1549,drukarnia A.Augezdecki;ze zdefektowanego egz.Biblioteki Kórnickiej fragmenty przedr.Z.Celichowski,Poznań 1898;tekst całkowity według egz.Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego;unikat:Biblioteka Narodowa,wyd.R.Kotula i A.Brückner,Kraków 1924,BPP nr 77,(swobodna przeróbka łac.utworu t.Naogeorga vel Kirchmajera Tragoedia nova.Mercator seu iudicium,1540)
- Katechizm dialogiem,zaginął(wymienił go A.Trzecieski;według G.Korbuta może to być Catechismus z roku 1543)
- Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego,syna Jakubowego,rozdzielony w rozmowach person,który w sobie wiele cnót i dobrych obyczajów zamyka,Kraków 1545,drukarnia F.Ungler;fragmenty przedr.K.W.Wójcicki Teatr starożytny w Polsce,t.1,Warszawa 1841;całość wyd.K.W.Wójcicki Biblioteka starożytna pisarzy polskich,t.4,wyd.2 Warszawa 1854;wyd.R.Zawiliński,Kraków 1889,BPP nr 7;oprac.M.Wieliczka,Warszawa 1936,Biblioteka Klejnotów Literatury Polskiej nr 2;unikat:Biblioteka Kórnicka,sygn.Cim.0.54.
- Psałterz Dawidów,który snadź jest prawy fundament wszystkiego pisma krześcijańskiego(Kraków,przed 13 lutego 1546,drukarnia H.Unglerowa),wyd.następne:Kraków 1555,drukarnia M.Wirzbięta;na podstawie obu edycji(według egz.Bibliotek:Czartoryskich i Uniwersytetu Warszawskiego)wyd.S.Ptaszycki,Petersburg 1901,Pomniki Piśmiennictwa Polskiego wyd.przez J.Zakrzewskiego;zdefektowany egzemplarz wyd.1 Biblioteka Czartoryskich;kompletniejszy Biblioteka Kórnicka,sygn.Cim.0.343;egzemplarz wyd.2 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego,(prozaiczna parafraza przekł.łacińskiego Jana Campensis,poprzedzona przedmową do Zygmunta I wierszem:Ku temu,co by miał wolą czyść ty książki
- Przestrach na złe sprawy ludzkiego żywota(Cóż chcesz czynić,miły bracie...)Kraków(według Estreichera po 1550,według B.Chlebowskiego w 1556),drukarnia Łazarz Andrysowic,wyd.następne:Kraków 1558
- Świętych słów a spraw Pańskich...kronika albo postylla,polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona,Kraków 1557,drukarnia M.Wirzbięta,wyd.następne:1560;1566;Kraków 1571;Wilno 1594;tekst zmodernizowany wyd.w wyborze T.Haase pt.Kazania Mikołaja Reja,czyli świętych słów a spraw Pańskich...kronika albo postylla,Cieszyn 1883;fragmenty według wyd.1557 i 1560 przedr.A.Brückner Mikołaj Rej,Kraków 1905 dod.fragm.edycji 1557 przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;całość wyd.krytyczne W.Karaszkiewicz,BPP;przekł.litewski pt.Postilla lietuwiszka...,Wilno 1600;przekł.ruski XVI i XVII wieku w ewangeliarzach rękopiśmiennych zachowanych w bibliotece grecko-katolickiej kapituły w Przemyślu
- Podobieństwo żywota człowieka krześcijańskiego(Cóż chcesz uczynić,mój miły człowiecze...),Kraków około 1558,drukarnia Łazarz Andrysowic(z nutami);przedr.przed Postyllą...w edycji 1557;(według B.Chlebowskiego pieśń ta przerobiona weszła do Wizerunku...rozdz.8,list 110);przedr.w kancjonałach katolickich; przedr.M.Bobowski"Polskie pieśni katolickie",Rozprawa AU Wydział Filologiczny,t.19(1893),s.372 i odb.
- Mocny Boże wszej radości...tzw.Hejnał świta(z nutami),Kraków około 1558,drukarnia Łazarz Andrysowic,(wiersz akrostychiczny,10 zwrotek 3-wersowych ułożonych na nutę czeskiej pieśni Hymna svitá)
- Christe qui lux es et dies(Kryste,dniu naszej światłości),Kraków około 1558,drukarnia Łazarz Andrysowic(z nutami);przedr.w:Wacław z Szamotuł:Pieśni na 4-głosowy chór a capella,wyd.Z.M.Szweykowski,S.Wiechowicz,Warszawa 1956,Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28
- Przyczyna gniewu Pańskiego,Kraków około 1558,drukarnia M.Siebeneicher(z nutami);przedruk facs.U.Przyborowska,Warszawa 1880
- niektóre z wymienionych pieśni przedr.J.Seklucjan i B.Groicki w swoich kancjonałach z 1559;pieśni i psalmy przedr.K.W.Wójcicki Zarysy domowe,t.4,Warszawa 1842;M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.6,Warszawa 1844;A.Jocher Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce,t.3,Wilno 1857,s.228
- Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego,Kraków 1558,drukarnia M.Wirzbięta,wyd.następne:Kraków 1560;Kraków 1585;przedr.według edycji 1560 S.Ptaszycki,Petersburg 1881-1888;fragmenty przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;
- Zwierzyniec,w którym rozmaitych stanów ludzi,źwirząt i ptaków kstałty,przypadki i obyczaje są właśnie wypisane(Kraków 1562,drukarnia M.Wirzbięta),wyd.następne powiększone:Kraków 1574(razem ze Zwierzyńcem...jako dalsza część zbioru znajdują się Przypowieści przypadłe,w wyd.z 1574 pt.Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie);rozdz.2 w przedr.homograficznym wyd.Z.Celichowski pt.Przęsło ze Zwierzyńca M.Reja,Poznań 1884;z opuszczeniem Figlików wyd.W.Bruchnalski,Kraków 1895,BPP nr 30;fragmenty przedr.I.Chrzanowski,S.Kot Humanizm i reformacja w Polsce,Lwów 1927;W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928;także wyd.2 Warszawa 1955;W.Tomkiewicz"Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce",Wrocław 1955,Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki,t.4,s.214-227;Figliki,wyd.homograficzne W.Wittyg,Kraków 1905;wybór przedr.J.Tuwim Cztery wieki fraszki polskiej,Warszawa 1937,także wyd.2 Warszawa 1957;3 fraszki z Figlików wyd.homograficzne M.Mazurkiewicz,T.Uliczny pt.O mnichu zwyciężonym pismem,Wrocław 1953
- Apocalypsis,to jest dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich,Kraków 1565,drukarnia M.Wirzbięta;dedykację M.Naruszewiczowi i wiersz końcowy przedr.K.W.Wójcicki Biblioteka starożytna pisarzy polskich,t.1,Warszawa 1843,s.349-360;także wyd.2 Warszawa 1854;przedruk homogr.całości nakł.Biblioteki Kórnickiej przez A.Pilińskiego,Paryż 1876
- Zwierciadło albo kształt,w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we zwierciedle przypatrzyć,Kraków 1567-1568,drukarnia M.Wirzbięta;wyd.następne:Wilno 1606.Obejmuje:
- Żywot człowieka poczciwego
- Spólne narzekanie wszej Korony na porządną niedbałość naszą.(Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka każdego)
- Apoftegmata.To jest krotkie a roztropne powieści
- Przemowa krotka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego
- Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego
- Do uczciwego a bacznego Polaka...krótkie a przyjacielskie napomnienie
- Żegnanie z światem
- Żywoty i sprawy...Mikołaja Reja z Nagłowic...
- Dawid:Psalm 113.In exitu Israel de Egypto(prozą),Kraków(1533),drukarnia M.Szarffenberg,inne wyd.Kraków,drukarnia Łazarz Andrysowic;Kraków,drukarnia M.Siebeneicher,przedr.B.Groicki Pieśni duchowne(1559);K.W.Wójcicki Zarysy domowe,t.4,Warszawa 1842;S.Ptaszycki w dodatku do wyd.Psałterz Dawidów Reja,Petersburg 1901,s.297-299
- Dawid:Psalm 85.Inclina Domine aurem tuam(Nakłoń,Panie,ku mnie ucho twoje...)(wierszem),powst.po 1540,Kraków,drukarnia Łazarz Andrysowic(z nutami),egz.Ossolineum sygn.XVI.2390/168263;inne wyd.brak miejsca i roku wydania(egz.Biblioteka Narodowa sygn.XVI.O.273);przedr.w:Wacław z Szamotuł:Pieśni na 4-głosowy chór a capella,wyd.Z.M.Szweykowski,S.Wiechowicz,Warszawa 1956,Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28
- Dawid:Siedem psalmów pokutnych,powst.przed 1547,zaginione
- Dawid:Psalm 116.Alleluja.(O chwalcie Pana Boga Wszechmogącego...)Kraków(przed 1558),drukarnia Łazarz Andrysowic(egz.obecnie nieznany);inne wyd.Kraków 1558,drukarnia M.Siebeneicher(z nutami W.Szamotulskiego),egz.Biblioteka Narodowa sygn.XVI.O.274;przedr.w:Wacław z Szamotuł:Pieśni na 4-głosowy chór a capella,wyd.Z.M.Szweykowski,S.Wiechowicz,Warszawa 1956,Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28
- W.Theodor(V.Dietrich)Kommentarz albo wykład na proroctwo Hozeasza proroka,Brześć 1559(w rzeczywistości Kraków,drukarnia M.Wirzbięta);także pt.Hozeasz prorok z wykładem zacnego męża a doktora w Piśmie Świętym przedniego zebranym przez Wita Teodora Noriberczyka,Brześć(w rzeczywistości Kraków)1559,drukarnia M.Wirzbięta;fragmenty ogł.A.Brückner Mikołaj Rej,Kraków 1905 dod.(zbiór wykładów M.Lutra wygł.w 1524 w Wittenberdze,przerobionych i przetłumaczonych na łacinę przez V.Dietricha,wyd.Wittenberga 1545;według A.Brücknera na jęz.polski przeł.J.Lubelczyk wespół z M.Rejem;według Estreichera tłumaczem był Rej;I.Chrzanowski przypuszcza współudział M.Bielskiego)
- P.P.Wergeriusz Dwa listy na polski język właśnie wyłożone.Jeden Aloizego Lipomana...ku JW.Książęciu a panu Mikołajowi Radziwiłłowi,wojewodzie wileńskiemu...A drugi tegoż to JW.Pana do tego biskupa,Brześć 1559(razem wyd.dedykacja S.Szafrańcowi oraz 2 wiersze:Ku temu,co czedł;Ku Lipomanowi...od księdza Jana,Kaznodzieje z Waśniewa według A.Brücknera pióra Reya);przedr.I.Chrzanowski Z wieku Mikołaja Reja,Warszawa 1905 i odb.
- Wybór pism wierszem i prozą,oprac.A.Baumfeld,Warszawa 1914,Biblioteka Klasyków Polskiego,Wendego 2,(tu:Krótka rozprawa;Wizerunek;Zwierzyniec;Żywot człowieka poczciwego;Apoftegmata;Przemowa krótka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego;Żegnanie z światem;Żywot i sprawy M.Reja)
- Pisma prozą i wierszem,wybrał i objaśnił A.Brückner,Kraków 1921,Biblioteka Narodowa seria I,nr 40;wyd.2 rozszerzone Kraków 1926,(tu fragm.:Żywot człowieka poczciwego;Spólne narzekanie;Postylla;Apokalipsa;Psałterz Dawidów;Krótka rozprawa;Kupiec;Żywot Józefa;Wizerunek;Zwierzyniec;Facecje;Apoftegmata,w dod.:Żywot i sprawy M.Reja)
- Wybór pism,oprac.S.Adamczewski,Warszawa 1947,Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych nr 1,(tu fragm.Krótka rozprawa;Zwierzyniec;Żywot człowieka poczciwego;Krótka przemowa o porządnej niedbałości naszej;Apoftegmata)
- Różne przypadki świata tego,wybór utworów satyrycznych,oprac.A.Jelicz,wstęp K.Budzyk,ilustr.M.Berezowska,Warszawa 1953,(tu:Rozmowa Lwa z Kotem;Zwierzyniec;Figliki)
- Pisma wierszem(wybór),oprac.J.Krzyżanowski,Wrocław 1954,Biblioteka Narodowa seria I,nr 151,tu:Rozmowa Lwa z Kotem;Krótka rozprawa;Apoftegmata i inne części wierszowane Zwierciadła;Żywot Józefa(sprawa pierwsza);Wizerunek(rozdz.V);Kupiec(zakończenie w skrócie);Zwierzyniec(dialog wstępny,fragmenty rozdz.II i III);Figliki(wybór)
- List do księcia pruskiego Alberta,dat.30 listopada 1564,z podobizną autografu ogł.Z.Celichowski Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego,t.18(1891)
- Listy do Rejów obecnie nieznane posiadał H.Juszyński
- Wypisy z ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich z lat 1446-1582,odnoszące się do Reja i jego rodziny,ogł.Z.Kniaziołucki"Materiały do biografii M.Reja z Nagłowic",Archiwum do Dziejów Literatury i Oświecenia w Polsce,t.7(1892) i odb.kilka dokumentów z Archiwum Lwowskiego wchodzących do powyższego zbioru ogł.w wyj.S.Ptaszycki"Nowyja dannyja dla biografii N.Reja",Sbornik statiej po sławianowiedieniju W.S.Łamanskogo,(Petersburg)1883 i odb.5 dokumentów z Archiwum Kieleckiego wyd.(w tłum.polskim)F.Rybarski"Dokumenty odnoszące się do M.Reja i jego rodziny",Ateneum 1880,t.3
- Dokumenty dot.spraw majątkowych z lat 1472-1576,ogł.T.Wierzbowski"Kilka nowych dokumentów do biografii M.Reja i jego rodziny",Z wieku Mikołaja Reja,Warszawa 1905
- Świadectwo dla F.Szczygła,rajcy skalmierskiego,z 17 maja 1541,ogł.w podobiźnie L.Méyet"Nieznany autograf Reja",Z wieku Mikołaja Reja,Warszawa 1905 podobiznę przedr.J.Krzyżanowski w wyd.zbiorowym Pisma wierszem(wybór),Wrocław 1954,Biblioteka Narodowa seria I,nr 151,s.143;tamże s.474,tekst świadectwa w transkrypcji podobiznę i tekst w transliteracji podaje W.Kuraszkiewicz"O języku M.Reja",Odrodzenie w Polsce.Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r.t.3:Historia języka.cz.1,Warszawa 1960,s.117
- Dokumenty dot.spraw majątkowych z lat 1542-1569 z podobizną autografów 2 dokumentów z 1569,ogł.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900,1 podobiznę przedr.Odrodzenie w Polsce.Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r.t.4:Historia literatury,Warszawa 1956,między s.48-49 recto;2 podobizny i tekst w transliteracji podaje W.Kuraszkiewicz"O języku M.Reja",Odrodzenie w Polsce.Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r.t.3:Historia języka.cz.1,Warszawa 1960,s.118-119
- Fragmenty dedykacji i przedmów do różnych dzieł Reja,przedr.W.Taszycki"Obrońcy języka polskiego.Wiek XV-XVIII",Wrocław 1953,Biblioteka Narodowa seria I,nr 146
- Wiersz na śmierć Jarosza Łaskiego,powst.1541(składa się z 15 strof 5-wersowych 11-zgłoskowych),ogł.A.Brückner"Źródła do dziejów literatury i oświaty w Polsce.VI.Wiersze zbieranej drużyny",Biblioteka Warszawska 1893,t.4
- Catechismus,to jest nauka barzo pożyteczna każdemu wiernemu krześcijaninowi,Kraków 1543,drukarnia F.Ungler,wyd.F.Pułaski,Kraków 1910,BPP nr 56
- Rzeczpospolita polska chramiąc tuła się po światu szukając pomocy a narzeka na swe pany,iż o nię nie dbają.Anno 1549.(Narzekanie Rzeczypospolitej.Dialog polityczny),wyd.J.Korzeniowski"Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548-1551",Rocznik Filarecki,t.1(1886) i odb.przedr.I.Chrzanowski,S.Kot Humanizm i reformacja w Polsce,Lwów 1927;rękopis:Biblioteka Czartoryskich nr 3581
- Rozprawa księdza z popem(dialog wierszowany),wyd.Królewiec ok.1549,drukarnia A.Augezdecki(według K.Piekarskiego:J.Weynreich)nakładem J.Seklucjana,zachowany fragment przedr.Z.Ceclichowski Trzy nieznane dialogi z wieku XVI,Poznań 1899;fragm.druku:Biblioteka Kórnicka sygn.Cim.O.283
- Epitafium Barbary Radziwiłłówny(wiersz polski),powst.po 8 maja 1551,znane z 2 wersji:
- pierwszej pt.Sacrae Reginalis Maiestatis Barbarae olim Reginae Poloniae Epitaphium Anno 1551,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 3581,ogł.J.Korzeniowski"Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548-1551",Rocznik Filarecki,t.1(1886) i odb.(tu 60 wersów)
- drugiej pt.Napis nad grobem zacnej Barbary Radziwiłłówny niegdy będącej krolowej polskiej,Kraków 1558,drukarnia M.Siebeneicher(tu 64 wersy,z nutami;edycja ta stanowi przypuszczalnie wznowienie);także przedruk homograf.U.Przyborowska,Warszawa 1880;fragm.z transkrypcją nut(16 wersów)wyd.w Music of the Polish Renaissance.A selection of works from the XVIth and the beginning of the XVIIth century,edited by J.M.Chomiński and Z.Lissa,Kraków 1955;egz.zdefektowany,Biblioteka Kórnicka,sygn.Cim.O.142;całkowity w Kancjonale Zamojskim,Biblioteka Narodowa
- Wiersze w dziełach B.Groickiego:Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego,Kraków 1559(tu:Temu,co te książki czytać będzie,Wojciech Kaszota,Franta dobry towarzysz,rozsądek swój oznajmuje) i Tytuły prawa majdeburskiego,Kraków 1567(tu:wiersze na Leliwę i na S.Spławskiego,kasztelana krzywińskiego)
- Historia prawdziwa,która się stała w Landzie,Kraków 1568,drukarnia M.Wirzbięta,wyd.krytyczne Z.Celichowski,Kraków 1891,BPP nr 13;egz.Biblioteka Kórnicka i Ossolineum
- Żywot i sprawy poćciwego slachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic...który napisał Andrzej Trzecieski,jego dobry towarzysz,który wiedział wszytki sprawy jego,oraz wyd.zbiorowe:Wybór pism wierszem i prozą,oprac.A.Baumfeld,Warszawa 1914,Biblioteka Klasyków Polskiego,Wendego 2;Pisma prozą i wierszem,wybrał i objaśnił A.Brückner,Kraków 1921,Biblioteka Narodowa seria I,nr 40;wyd.2 rozszerzone Kraków 1926
Wśród sławnych potomków Mikołaja Reya byli:
- Andrzej Rey(ok.1584-1641),starosta libuski,działacz kalwiński oraz dyplomata,namalowany przez Rembrandta na obrazie Szlachcic polski(1637),
- Władysław Rey(1612-1682),wojewoda lubelski,starosta libuski,podskarbi nadworny koronny,stolnik krakowski,uczestnik m.in.bitwy beresteckiej(1651) i walk o Warszawę(1656),
- Jan Rey(ok.1633-1706),starosta libuski,sołotwiński i pilzneński,uczestnik odsieczy wiedeńskiej(1683).
- Mieczysław Rey(1836-1918),ziemianin,członek Rządu Tymczasowego 1863 r.poseł na Sejm Krajowy,działacz społeczny.
- Mikołaj Rey(1866-1932),ziemianin,działacz ludowy,współzałożyciel PSL-Piast,członek polskiej delegacji na konferencje pokojowe w Wersalu(1919).
- Nicholas Rey(1938-2009),ambasador USA w Polsce w latach 1993-1997.
Miejsce zamieszkania Reya w Krakowie było okryte tajemnicą aż do roku 1892,kiedy to udało się ustalić,że mieszkał on w przekazanym mu przez Annę Odrowążową dworze przy ul.Grodzkiej.Obecnie stoi tam kamienica nr 60,którą wzniesiono na pustym placu w roku 1871.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz