Bazylika katedralna św.Jana Chrzciciela i św.Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika katedralna Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu gotycki,ceglany kościół,dawna fara toruńskiego Starego Miasta,w okresie średniowiecza miejsce wyboru władz miasta i pochówku patrycjatu.Miejsce najważniejszych uroczystości miejskich,w tym związanych z wizytami królów polskich w Toruniu.Do schyłku XX w.tradycyjnie określana była jako kościół Świętego Jana,od 1935 ma tytuł bazyliki mniejszej,od 1992 jest katedrą diecezji toruńskiej.Świątynię budowano w kilku etapach od II połowy XIII wieku,w rezultacie powstał kościół o niskim prezbiterium kontrastującym z masywnym trójnawowym halowym korpusie nawowym z niższymi kaplicami i potężną wieżą zachodnią.Wewnątrz zachował szereg cennych dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej,m.in.zespół malowideł ściennych,krucyfiks mistyczny,nagrobek rodziny von Soest,kompozycja rzeźbiarska ukazująca świętą Marię Magdalenę z aniołami,ołtarz Świętego Wolfganga.Część wystroju zaginęła(m.in.figura Pięknej Madonny,zastąpiona kopią z 1956 roku)lub została przeniesiona do muzeów(m.in.obrazy Cierniem Koronowanie i Zdjęcie z Krzyża).W kościele pochowane jest serca króla Jana Olbrachta,znajdują się także pamiątki związane z Mikołajem Kopernikiem chrzcielnica,epitafium jemu poświęcone i XVIII-wieczny pomnik.Na wieży kościoła znajduje się drugi co do wielkości średniowieczny dzwon w Polsce,Tuba Dei,odlany w 1500 r.
Historia budowy
I kościół
Relikty pierwszego kościoła parafialnego Torunia ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994-1995.Oprócz fundamentów,pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł.Na tej podstawie można określić,że była to budowla salowa,murowana,o wymiarach 11 na 22 m,nieco węższa od prezbiterium obecnego kościoła.Jej ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium.Od wschodu była zamknięta trójbocznie.Świątynia została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce(1236 r.) i była używana przez okres około 60-80 lat.Z elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła parafialnego miasta zachowała się jedynie wczesnogotycka brązowa chrzcielnica,ustawiona obecnie w tzw.kaplicy Kopernika.
II kościół
W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego,obszerniejszego kościoła.Powstał wtedy najpierw trójnawowy,trójprzęsłowy korpus,a następnie,po rozbiórce pierwszego kościoła,prezbiterium.Wygląd części zachodniej nie jest znany,ale powszechnie przyjmuje się,że do zachodniej fasady,na przedłużeniu nawy środkowej,przylegała kwadratowa wieża.Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium oraz mury i filary trzech wschodnich przęseł korpusu do połowy wysokości.Do dzisiaj można oglądać również półfilary przy ścianach naw bocznych,wspierające dawniej sklepienia tego kościoła.Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich(np.kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest).
III kościół
Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 r.kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św.Janów.Do początku XV w.przedłużono korpus o jedno przęsło,zbudowano nową wieżę od zachodu,ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki.
IV(obecny)kościół
W XV wieku nadano kościołowi ostateczny,zachowany do dzisiaj kształt.W latach 1475-1480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych.Potężną,masywną wieżę kościoła wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w.w miejscu poprzedniej,która częściowo zawaliła się i została rozebrana.Przede wszystkim jednak podwyższono korpus nawowy do obecnej wysokości ok.27 m,przekrywając go sklepieniem gwiaździstym.W 2005 wyremontowano dach,odnowiono również zegar znajdujący się na wieży,a w 2006 rozpoczęto stopniowe odnawianie elewacji.
Opis
Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej.Ma formę trójnawowej wysokiej na 27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi.Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża,której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła,przechodzącą przez całą jej wysokość.Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami.Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście,korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie(w nawie głównej ośmio-,w nawach bocznych pięcioramiennymi).
Zabytki gotyckie
W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w.Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła św.Jana Chrzciciela i św.Jana Ewangelisty z ok.1360,na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok.1380-90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego,a wokół Sąd Ostateczny,Mater Misericordiae,Kościół i Synagogę,Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i występków.Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w.przy budowie empory organowej,z czego można wnioskować,że pokryto je tynkiem już w XV w.podczas rozbudowy kościoła.Odkryto je w 1908,a w latach 1921 i 1990-1998 poddano konserwacji.Obecny ołtarz główny,tryptyk św.Wolfganga z ok.1502-1506,fundacji Kaspra Welkera,zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz główny.W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga,Bartłomieja i Jakuba,na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła(św.Grzegorz Wielki,św.Hieronim,św.Ambroży i św.Augustyn),na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice(święte:Małgorzata,Dorota,Apolonia i Agnieszka).Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej,z końca XIV w.Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Johanna(Jana)von Soest(zm.1361) i jego żony Margarethy(Małgorzaty),zamówiona w Brugii.Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele.W nawie północnej,na ścianie zachodniej znajdują się malowidła gotyckie z XIV(Koronacja Marii) i XV w.(Ukrzyżowanie).Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza.Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny,zaginionej w czasie II wojny światowej,która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV w.Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań.Piękna Madonna została w 1956 r.zastąpiona kopią wykonaną przez Witolda Marciniaka.W ołtarzu przy pierwszym od wschodu filarze oddzielającym nawę główną i południową znajduje się kolejne wybitne dzieło plastyki gotyckiej płaskorzeźba z przedstawieniem św.Marii Magdaleny unoszonej przez anioły,z początku XV w.Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego.W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks.Na filarze za tym ołtarzem odkryto oprócz tego niedawno średniowieczne malowidło Ukrzyżowania.Z ok.1420-1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego,umieszczona w kaplicy św.Barbary(pierwszej od zachodu w szeregu północnym).Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej,wzmiankowanego w 1596.Rzeźbę późnogotycką reprezentują Chrystus Zmartwychwstały i św.Jan Ewangelista,obie z 1497,będące dziełem warsztatu ołtarza św.Wolfganga,a także Chrystus Bolesny z przełomu XV i XVI w.oraz Zaśnięcie Marii z początku XVI w.Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580.Cenny wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok.1420 obecnie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie.Dwa wybitne późnogotyckie obrazy,Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie,pochodzące z kościoła świętych Janów,obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie.W czasie II wojny światowej oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny zaginęły epitafium Jana Kota(po 1454) i Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w.W 1500 odlano największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei,istniejący do dziś i używany na największe okazje,kilka razy w roku.
Zabytki nowożytne
W latach 1530-1583 świętojańska fara służyła protestantom,następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie,zarówno przez katolików,jak i protestantów.W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono,zacierając wieczne malowidła ścienne o tematyce religijnej.Jednocześnie,wnętrze kościoła wzbogaciło się o protestanckie epitafia:Anny Pirnesius(zm.1576)z przedstawieniem św.Hieronima według Albrechta Dürera,Mikołaja Kopernika z ok.1580,Krzysztofa Floriana(zm.1587),Sebastiana Trosta(zm.1578),Kaspra Friesego z 1586 i Andrzeja Gretscha(po 1584).Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Pirnesiusa i mają podobne obramowanie w formie pilastrów na cokole,dźwigających fryz i zwieńczone naczółkiem.W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z II Księgi Królewskiego Starego Testamentu Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci.Oprócz epitafium,w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem gotycka chrzcielnica z pierwszej połowy XIV wieku,w której go prawdopodobnie ochrzczono i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766.Liczne barokowe i rokokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w.Najwyższym poziomem artystycznym odznaczają się ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa,ołtarz św.Franciszka Ksawerego(dzieło poznańskie z 1674 r.) i dwa rokokowe ołtarze z około 1770 umieszczone w kaplicach bocznych.W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św.Stanisławem Kostką z ok.1634-1635(jedno z najwcześniejszych przedstawień tego świętego na ziemiach polskich),malowany przez Bartłomieja Strobla.Obecną rokokową XVIII-wieczną ambonę umieszczoną przy wejściu z nawy głównej do prezbiterium przeniesiono z kościoła Dominikanów.Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w.Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Eugeniusza Kwiatkowskiego w 1951,z wykorzystaniem w partii maswerku ocalałych fragmentów szkieł gotyckich.