Prawo chełmińskie

Niem.Kulmer Recht,łac.Jus Culmense vetus odmiana prawa magdeburskiego powstała około 1233 w Chełmnie i Toruniu,używana głównie na Pomorzu,Prusach,Mazowszu,Warmii i Podlasiu.Na skutek zarządzenia Kazimierza Jagiellończyka od 1476 obowiązywało wszystkich mieszkańców Prus Królewskich(także szlachtę).Najstarsze dokumenty to Kulmer Handfeste Hermanna von Salza z 1232 i Alte Kulm z XIV wieku.Nigdy nie uzgodniono oficjalnej kodyfikacji.W praktyce stosowano głównie wydane drukiem projekty kodyfikacji z lat 1566,1580 oraz 1594.Na Warmii w początkowym okresie kolonizacji oraz na wschodnich obrzeżach dominium biskupiego(bardziej narażonego na najazdy Litwinów)nadawano ziemię ludności pruskiej,tworząc wsie służebne na prawie pruskim.Zazwyczaj nadania takie były niewielkie po kilka włók(mniejsze niż w przypadku wsi czynszowych na prawie chełmińskim).Mieszkańcy wsi na prawie pruskim zobowiązani byli do służby zbrojnej(na rzecz biskupa)oraz płacili niewielki czynsz re kognicyjny(wosk,6 denarów chełmińskich oraz płużne).Dopiero za takim„ochronnym”pasem wsi służebnych na prawie pruskim prowadzono akcję kolonizacyjną,zakładając wsie czynszowe na prawie chełmińskim.Czasem w nowo założonej wsi na prawie chełmińskim wyodrębniano majątek służebny na prawie pruskim(np.Zawidy).Właściciele majątków na prawie pruskim(wieś pruska,dwór pruski)w dominium warmińskim stanowili trzon siły zbrojnej biskupa.Na prawie chełmińskim jedna służba zbrojna przypadała na 20-40 włók ziemi,na prawie pruskim jedna służba zbrojna przypadała na 2-4 włóki.Prawo pruskie dopuszczało do dziedziczenia tylko synów,w przeciwieństwie do prawa chełmińskiego,w którym dziedziczyły także córki i krewni linii bocznej.Dla osadników korzystniejsze było lokowanie wsi na prawie chełmińskim(mniejsze obciążenie wojskowe i większe prawa dziedziczenia).W wieku XV i XVI,po wyludnieniu wielu wsi na Warmii,w czasie ponownej kolonizacji wsi(głównie ludnością polską z ziemi chełmińskiej i północnego Mazowsza),wsie nadawano na prawie magdeburskim różniło się od prawa chełmińskiego tym,że dopuszczało do dziedziczenia jedynie w linii męskiej(w razie braku męskiego potomka ziemia wracała do nadającego na Warmii do biskupa).W Prusach Książęcych sądowe prawo chełmińskie uchylono landrechtem w 1620.W Prusach Królewskich obowiązywało aż do rozbiorów.Prawo chełmińskie dawało duże korzyści i zapewniało wiele swobód,było na początku m.in.narzędziem ściągnięcia osadników niemieckich na tereny zakonu krzyżackiego.Jego łamanie przez zakon było jedną z głównych przyczyn powstania Związku Pruskiego i jego poddania się Polsce,w wyniku czego Polska odzyskała dostęp do morza w roku 1466.
Miasta założone na prawie chełmińskim W państwie zakonu krzyżackiego

• Chełmno 1233
• Kwidzyn 1233
• Toruń 1233
• Grudziądz 1291
• Gniew 1297
• Królewiec 1300
• Iława 1305
• Brodnica 1317
• Nowe Miasto Lubawskie 1325
• Lubawa 1326
• Morąg 1327
• Prabuty 1330
• Reszel 1337
• Działdowo 1344
• Bytów 1346
• Tuchola 1346(powtórna lokacja,pierwotna w XIII w.)
• Gdańsk(Główne Miasto)1343 wcześniej w 1263 został założony na prawie lubeckim,w 1346 wielki mistrz krzyżacki,Henryk Dusemer,wydał dokument,który likwidował resztki działania prawa miejskiego wg wzoru lubeckiego i zastępował je prawem chełmińskim.
• Olsztyn 1353
• Kętrzyn 1357
• Biały Bór 1382
• Sztum 1416
• Kłajpeda 1475(powtórna lokacja,pierwotna w 1254 na prawie lubeckim)

W Księstwie Mazowieckim

• Płock 1237
• Warszawa około 1300
• Różan 1378
• Gostynin 1382
• Czersk 1386
• Ciechanów 1400
• Łomża 1418
• Kolno 1425
• Tykocin 1425
• Przasnysz 1427
• Piaseczno 1429
• Mława 1429
• Mszczonów 1437(obdarzenie miasta prawem chełmińskim przez Ziemowita V-go)
• Radzymin 1475
• Niedzbórz 1505