Rynek Główny w Krakowie

Główny rynek Starego Miasta w Krakowie,regularny,kwadratowy,u zbiegu 11 ulic,wytyczony w 1257 r.na północ od Okołu i jego przedpola;na wschód od Rynku Głównego wytyczono Mały Rynek(rynek pomocniczy).Rynek Główny zajmuje cztery kwartały miasta lokowanego na prawie magdeburskim,wytyczonego w układzie szachownicowym;ma kształt kwadratu(200x200 m),w części południowej dostosowanego do przed lokacyjnej zabudowy Okołu.Przez rynek przebiega Droga Królewska,główny trakt komunikacyjny miasta średniowiecznego,wiodący od Bramy Floriańskiej przez Stare Miasto i Okół na Zamek Królewski na Wawelu.Do rynku od strony wschodniej przylega plac Mariacki,otaczający kościół Mariacki.W południowej części rynku,u lejkowatego wylotu ulicy Grodzkiej,położony jest niewielki kościół św.Wojciecha,w północnej części wschodniego bloku przyrynkowego wznosi się kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny(Mariacki),kościół farny(od 1223);obie świątynie,pierwotnie romańskie,zostały ufundowane przed lokacją Krakowa.Historia Rynku sięga XIII wieku;jest największym(4 ha powierzchni)placem Krakowa,a także jednym z największych rynków w Europie(w Polsce większy jest Rynek w Olecku o powierzchni przekraczającej 5,5 ha,Rynek w Latowiczu o pow.ok.4,3 ha,natomiast Rynek w Tarnogrodzie jest tylko marginalnie mniejszy).Rynek Główny ma kształt kwadratu o boku wynoszącym około 200 m.Na Rynku Głównym i w jego sąsiedztwie znajdują się ważne zabytki Krakowa,takie jak Kościół Mariacki,Sukiennice,Kościół św.Wojciecha czy Wieża Ratuszowa.

Rynek i jego otoczenie

Niemal wszystkie kamienice i pałace wokół Rynku to kilkusetletnie obiekty zabytkowe.Mieszczą się w nich m.in.:Muzeum Historyczne Miasta Krakowa i Międzynarodowe Centrum Kultury oraz renomowane sklepy z ekskluzywnymi towarami.Najbardziej znane restauracje to Wierzynek(nr 15) i Hawełka Tetmajerowska(nr 34).Inne:Wentzl(nr 19),Redolfi(nr 38) i Pod Słońcem(nr 43).Kawiarnia Vis a Vis pod nr 29 była ulubionym miejscem Piotra Skrzyneckiego,twórcy Piwnicy Pod Baranami.Jego figura w charakterystycznym kapeluszu na głowie przesiaduje nadal w tym lokalu lub też w kawiarnianym ogródku na Rynku.
Na Rynku znajdują się:

• Kościół św.Wojciecha
• Wieża ratuszowa
• Sukiennice
• Pomnik Adama Mickiewicza
• Płyta upamiętniająca wejście Polski do Unii Europejskiej
• Płyta upamiętniająca Insurekcję Kościuszkowską
• Płyta upamiętniająca Hołd Pruski 1525 roku
• Rzeźba Igora Mitoraja
• Studzienka im.Walentego Badylaka

Natomiast wokół Rynku znajdują się:

• Kościół Mariacki
• szereg zabytkowych kamienic
• pomnik Piotra Skrzyneckiego

Od czasu powstania placu jego poziom podniósł się w niektórych miejscach o ponad 5 m(z zewnątrz najłatwiej to zauważyć koło Kościoła św.Wojciecha oraz obok Kościoła Mariackiego;24 września 2010 otwarto Podziemia Rynku,oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa).Pod Rynkiem znajdują się olbrzymie piwnice,m.in.sławna Piwnica pod Baranami.Mieści się tam także kawiarnia Pod Ratuszem i teatr Maszkaron oraz mini-muzeum archeologiczne w podziemiach kościoła św.Wojciecha.Istnieje podziemne połączenie wieży ratuszowej i sukiennic,a poniżej głównej ich hali znajduje się długa na 100 m i wysoka na 5 m hala średniowieczna.Inna ukryta pod powierzchnią Rynku przestrzeń w okolicach sukiennic to leżące od strony ul.Siennej,tzw.Kramy Bogate(ok.1200 m²).W celu podniesienia atrakcyjności,zwiększenia bezpieczeństwa oraz ograniczenia zanieczyszczeń,na Rynku Głównym w Krakowie i w okolicy wprowadzono strefy piesze i strefy pieszo-rowerowe.

Historia

Rynek Główny to największy z placów Krakowa,a zarazem największy rynek w średniowiecznej Europie.Kraków lokowano na prawie magdeburskim 5 czerwca 1257,a dokonał tego książę krakowski Bolesław Wstydliwy.Rynek został wytyczony przez ówczesnych wójtów Gedko Stilvoyta,Jakuba z Nysy i Dytmara z Wrocławia w oparciu o regularną siatkę mierniczą jako kwadratowy plac o boku nieznacznie przekraczającym 200 metrów,z deformacjami wynikającymi z konieczności dostosowania do pozostałości osadnictwa(kościół Mariacki i kościół św.Wojciecha).Powstał z myślą,aby miejscowi oraz podążający szlakami handlowymi kupcy mieli dość miejsca,by móc sprzedawać tu swe towary.Pozostałością licznych niegdyś kramów kupieckich są znajdujące się w centrum Rynku Sukiennice.Rynek Główny początkowo był własnością władcy.W 1358 r.Kazimierz Wielki zrzekł się prawa do większości obiektów na Rynku Głównym na rzecz miasta.Pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1300 występuje on pod nazwą Rynek,Ring,Circulus lub Forum,nazwy te zachowały się aż do 1882 roku.Później występuje pod nazwą Rynek Główny.Od początków XIV do XVIII wieku poszczególne fragmenty Rynku miały swoje oddzielne nazwy,związane zazwyczaj z rodzajem prowadzonego tam handlu.Całą północną część Rynku(według innych źródeł tylko jej część)określano mianem"Kurzego targu",zwanego również niekiedy"Kurniczym rynkiem".Zajmował on prawdopodobnie teren od ul.Sławkowskiej do ul.Floriańskiej.W północno-zachodnim narożniku Rynku,między Sukiennicami a wylotem ul.Szczepańskiej,znajdował się wzmiankowany już w 1343 r."Targ solny".Natomiast na terenie pomiędzy Ratuszem a połacią Rynku od ul.Wiślnej do ul.Brackiej umiejscowiony był"Targ węglowy".Od wylotu ul.Brackiej do wylotu ul.Grodzkiej rozciągał się"Rynek ołowny",zwany także"Ołownym dworem".Pomiędzy kościółkiem Św.Wojciecha a linią wylotu ul.Siennej,naprzeciw Szarej Kamienicy,znajdował się"Żydowski rynek",którego inna nazwa to"Żydowski targ".Prawdopodobnie naprzeciw wylotu ul.Brackiej,obok południowej ściany Sukiennic,tam,gdzie w r.1525 odbył się hołd pruski,umiejscowiony był rejon zwany"Na goldzie".Miejsce to w XVII i XVIII w.nazywano"na majestacie"lub też"theatrum".Obok wymienionych,zlokalizowanych nazw części Rynku,w źródłach znajdujemy określenia miejsc,których położenia trudno obecnie ustalić.Są to następujące nazwy:"Rybny targ","Chlebowy targ","Bednarzy targ" i "Rakowy targ".Ówczesna nazwa Ring pochodzi od ulicy obiegającej rynek,która dziś pokrywa się z chodnikiem i jezdnią.Z każdego boku placu wychodzą trzy równoległe do siebie ulice,wyjątek stanowi ulica Grodzka,która najprawdopodobniej istniała i była powszechnie użytkowana przed lokacją miasta.Cztery ulice(Św.Jana,Sienna,Bracka oraz Szewska)przecinające się w środku tworzą cztery kwartały administracyjne:Sławkowski,Rzeźniczy,Grodzki i Garncarski.Jest to pozostałość po rzymskiej tradycji wytyczania miast w oparciu o dwie krzyżujące się osie(w Krakowie skrzyżowanie przypadło w tzw.krzyżu Sukiennic).W drugiej połowie XIII w.powstały pierwsze obiekty murowane:Sukiennice,sąsiadujące z nimi od wschodu Kramy Bogate(do handlu towarami luksusowymi,o formie zbliżonej do Sukiennic,z 64 komorami handlowymi) i niektóre kamienice.W XIV w.wzniesiono przeważającą część kamienic,ratusz z domem notariusza,Wagę Wielką(Ołowianą),pomiędzy Sukiennicami i kościołem Św.Wojciecha,Wagę Małą(Woskową)po wschodniej stronie Kramów Bogatych.Około połowy XIV w.Sukiennice uzyskały formę,która z pewnymi modyfikacjami w XVI i XIX przetrwała do dziś.Zachowany ciąg kramów zamykały od południa i północy postrzygalnie(pomieszczenia urzędu pomiaru sukna),północną z nich nazwano później Syndykówką.Murowaną zabudowę handlową otaczała gęstwina drewnianych kramów(jatek),użytkowanych przez przedstawicieli różnych profesji.Rynek Główny skupiał znaczną część krakowskich,średniowiecznych rezydencji(kamienica Margrabska,pałac Pod Krzysztofory,pałac Zbaraskich,Szara Kamienica)oraz znajdowały się tu również okazałe pałace związane z władzą miejską i królewską(kamienica Hetmańska i kamienica Montelupich).Posiadanie rynkowej kamienicy było bowiem dowodem prestiżu patrycjuszy,urzędników królewskich oraz szlacheckich rodów.Pierwszy bruk założono w drugiej połowie XIV.W 1373 roku wydano zarządzenie o obowiązku utrzymywania czystości na ulicy przez właścicieli przyległych kamienic.W wieku XVI i pierwszej połowie XVII została zmieniona forma i dekoracja architektoniczna wszystkich budynków Rynku Głównego z wyjątkiem kościoła Mariackiego.Największą budowlą niesakralną stał się ratusz powiększony o spichlerz.W pobliżu narożników Rynku Głównego znajdowały się drewniane zbiorniki na wodę(rząpia),zasilane z rur musu(wodociągi).Ich pozostałości zostały ujawnione w badaniach archeologicznych.Od połowy XVI w.parterowe pomieszczenia kamienic zamieniane były na sklepy,składy i kantory(w pałacach magnackich,m.in.w Szarej Kamienicy pomieszczenia wynajmowali głównie kupcy żydowscy,stąd na początku XVII u wylotu ul.Siennej powstał Targ Żydowski).W kamienicach i pałacach rynkowych znajdowały siedzibę pierwsze w państwie instytucje nowożytne(kantor bankowy w kamienicy Pod Krukiem,poczta w kamienicy Montelupich).W epoce renesansu i wczesnego baroku na Rynku Głównym(głównie na Goldzie)odprawiane były uroczyste ingresy monarsze,hołdy składane królom,triumfy i parady.Był miejscem wielu okazałych uroczystości i wydarzeń historycznych I Rzeczypospolitej.Tu 10 kwietnia 1525 książę Prus Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny królowi Polski Zygmuntowi I.Odbyła się tutaj także przysięga wojskowa na wierność konstytucji 3 maja(1791).24 marca 1794 Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę Narodowi,rozpoczynając powstanie.Rynek Główny pamięta także wjazd księcia J.Poniatowskiego i zajęcie odwachu przez wojska polskie 1809 r.bale w Sukiennicach na cześć Napoleona.Rynek znajdował się na osi tzw.Drogi Królewskiej,wiodącej od Barbakanu na Wawel,którędy odbywały się uroczyste wjazdy króla i legacji zagranicznych.Był miejscem wydarzeń militarnych rewolucji krakowskiej(1846) i Wiosny Ludów(1848).Na Rynku Głównym wykonywano publiczne wyroki śmierci,często połączone z torturami(m.in.ścięcie Andrzeja Wierzynka,wnuka Mikołaja).Nożem kaleczono skazańców(obecnie nóż ten zawieszony jest w przejściu w Sukiennicach).Na przełomie XVII i XVIII w.powstało kilka okazałych pałaców późnobarokowych(Pałac Spiski),przebudowano kilka starszych pałaców(Kamienice:Hetmańska,Margrabska,Pod Ewangelistami, Szara Kamienica).Za uchwałą senatu wyburzono w latach 1817-1820 ratusz bez wieży.Po 1830 roku powstały pierwsze postoje dorożek.Większość kamienic przeszła na przełomie XVIII i XIX w.w ręce nowych w Krakowie rodzin kupieckich.Część pałaców wykupiły nowe rodziny arystokratyczne(Potoccy Pałac pod Baranami).
W 1882 r.oficjalnie wprowadzono numerację kamienic przy Rynku,a także podział pierzei na tzw.linie:

• linia A-B pierzeja między ul.Floriańską i Sławkowską
• linia C-D pierzeja między ul.Szczepańską i św.Anny
• linia E-F pierzeja między ul.Wiślaną i Grodzką
• linia G-H pierzeja między ul.Grodzką i pl.Mariackim

Również w 1882 r.uruchomiono pierwszą w Krakowie wąskotorową linię tramwaju konnego,a jej trasa wiodła przez Rynek Główny.W kolejnych latach Rynek Główny był najważniejszym węzłem komunikacyjnym w mieście krzyżowały się tutaj trasy kilku linii tramwajowych.W 1951 roku,mimo sprzeciwu specjalistów,władze podjęły decyzję o likwidacji torowisk na rynku.Proces ten trwał stopniowo.27 czerwca 1952 roku przez Rynek przejechał ostatni tramwaj normalnotorowy,zaś tramwaje wąskotorowe zniknęły z niego ostatecznie 13 lutego 1953 roku,wraz z ich likwidacją.Torowiska zostały zdemontowane później,dzięki czemu jeszcze przez kilka lat funkcjonowała na nim atrakcja w postaci kursów tramwaju konnego.W 1898 r.powstał pomnik Adama Mickiewicza.W 1940 r.niemieccy okupanci przemianowali Rynek Główny na Adolf-Hitler Platz.Po wyzwoleniu Krakowa 18 stycznia 1945 r.przywrócono starą nazwę tego miejsca(jak zresztą wszystkich ulic i placów Krakowa,których nazwy zmienił okupant).4 stycznia 1979 Rynek zamknięto dla ruchu samochodów.

Imprezy i wydarzenia

Rynek jest miejscem spotkań,letnich festiwali,koncertów,targów i prezentacji:

• Międzynarodowe Spotkanie Orkiestr Wojskowych(czerwiec)
• Finały Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy
• korowód uczestników Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Ulicznych
• Festiwal Tańców Dworskich pod Wieżą Ratuszową(sierpień)
• coroczna zabawa sylwestrowa największy bal w kraju
• targi bożonarodzeniowe(grudzień)
• targi wielkanocne(marzec-kwiecień)
• targi Cepeliada(sierpień)
• intronizacja króla kurkowego(czerwiec)
• inauguracja juwenaliów
• start i meta,lub element trasy Cracovia Maratonu
• Finał Pochodu Lajkonika
• konkurs szopek,zapoczątkowany w 1937 r.
• Parada Smoków impreza organizowana od roku 2000 przez Teatr Lalki,Maski i Aktora Groteska na początku czerwca
• targi staroci

Legendy

Z Rynkiem Głównym związane są liczne legendy:

• o gołębiach
• o hejnale
• o Twardowskim
• o nożu w Sukiennicach