Jędrzej Kitowicz

Krypt:X. J. K.(ur.jesienią 1727 r.26 października albo w listopadzie lub 1 grudnia 1728 r.prawdopodobnie w Wielkopolsce,zm.3 kwietnia 1804 w Rzeczycy)polski historyk,pamiętnikarz,korespondent polityczny,ksiądz.
Życiorys
Stan urodzenia i pochodzenie Kitowicza nie są pewne.Według historyka literatury Romana Pollaka pochodził z rodziny mieszczańskiej,natomiast według A.Zajączkowskiego i T.Mikulskiego pochodził ze szlachty.Uczył się w szkołach publicznych w Warszawie,kończąc naukę na klasie retoryki.Pracował w służbie dygnitarzy kościelnych i świeckich(dwory magnackie).W latach 40.XVIII wieku związany był z dworem T.Czartoryskiego,biskupa poznańskiego,rezydującego w Dolsku koło Gostynia.Przez 17 lat(1751-1768)pełnił funkcję sekretarza M.Lipskiego(opat komendataryjny lubiński,pisarz wielki koronny),który przyznał Kitowiczowi,w roku 1759,w dożywocie wójtostwo wsi Wieszkowo pod Lubiniem.W końcu roku 1768 zaciągnął do konfederatów barskich do oddziału A.Morawskiego.Walczył pod Ignacym Skarbkiem-Malczewskim koło Radomia i pod Częstochową.W Wielkopolsce(w stopniu rotmistrza)był sekretarzem marszałka Józefa Zaremby.Dosłużył się urzędu sekretarza u pisarza wielkiego,referendarza koronnego Michała Lipskiego opata benedyktynów lubińskich.Pozostawał w służbie biskupa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego(późniejszego prymasa),zajmował się rachunkami w dobrach biskupich.W 1771 r.wstąpił do seminarium duchownego dla misjonarzy przy kościele Św.Krzyża w Warszawie(Wł.Wóycicki twierdzi,że do seminarium oo pijarów),ale przerwał studiowanie teologii po roku.Za wstawiennictwem Andrzeja Młodziejowskiego i Antoniego Ostrowskiego przeszkody na drodze do stanu kapłańskiego zostały rozwiązane w 1777 roku.Około roku 1777 przyjął święcenia kapłańskie.Posługę pełnił najpierw w diecezji włocławskiej,a co najmniej od 1781 r.na probostwie w parafii św.Katarzyny w Rzeczycy,gdzie spędził też resztę życia.
W 1788 r.zaczął porządkować swoje rękopisy,napisał wtedy(pisownia oryginalna,skróty):

Pospolicie niemal każdy,zaczynający czytać jaką książkę,ciekawym jest wiedzieć autora....Z takowej uwagi czyniąc zadość czytelnikowi,donoszę mu,iż jestem rodowity Polak.Prosto z szkół udawszy się na dworską służbę,a potem do konfederacyi krajowej,a nakoniec do duchownego stanu.Niemal całe życie na publice strawiwszy i zawsze między ludźmi najpierwszymi w kraju mieszczący się,wszystko com w tych pamiętnikach napisał,albom oczami własnemi na to patrzał,albo z ust bardzo wiary godnych nieodzwłocznie słyszał,a w wielu okolicznościach samemu się znajdował:przeto pismu memu wiara bez bojaźni zawodu może być dana.

Twórczość
Jest autorem dwóch niedokończonych dzieł,które pisał w Rzeczycy prawdopodobnie na podstawie wcześniejszych notatek i obserwacji Trybunałów w Piotrkowie.Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III był pierwszą próbą syntetycznego ujęcia obyczajowości epoki saskiej w Polsce;Pamiętniki,czyli Historia polska(częściowo wydane być może w wersji zniekształconej przez wydawcę w 1840 r.w całości w 1971 r.)stanowiły kronikę lat 1743-1798,ze szczególnym uwzględnieniem konfederacji barskiej.Prace Kitowicza,szczególnie Opis obyczajów,mają zarówno wartość literacką,jak i historyczną.Jego sądy o czasach mu współczesnych były bardzo krytyczne i bardzo bogate w szczegóły.Wypowiadał się przeciwko Stanisławowi Augustowi i jego obozowi.Do ostatnich jego prac należy obraz statystyczny Polski w 1790 r.Jest on w rubrykach ułożony,wykazujący obszerność ziemi,ilość miast i wsi,dymów wiejskich i miejskich,oraz ludności,podatków czyli przychodu i wydatków.W Bibliotece Kórnickiej zachowała się korespondencja,jaką prowadził w sztabie Józefa Zaremby,którego był sekretarzem.
Ważniejsze dzieła

• Listy(gazetki pisane)do Michała Lipskiego z lat 1771-1776,rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu,sygn.50;omówienie i ogł.fragmentów:K.Sienkiewicz:Skarbiec historii polskiej t.1,Paryż 1839 r.s.17-18;D.Maniewska:Zagadki życia i twórczości J.Kitowicza w zbiorze:Miscellanea staropolskie,Wrocław 1962 r.Archiwum Literatury nr 6,(tu w podpisie wielokrotnie użył krypt.X.J.K.)
• Pamiętniki,czyli historia polska
  • cz.1 wydana pt.Pamiętniki do panowania Augusta III i pierwszych lat Stanisława Augusta.Przez nieznajomego autora;wyd.(z autografu dziś rękopis Biblioteki Kórnickiej,sygn.433) E.Raczyński,t.1-3,Poznań 1840 r.Obraz Polaków i Polski w XVIII W.nr 1-3;wyd.następne:Pamiętniki(z nazwiskiem autora)wyd.A.Woykowski,Poznań 1840 r.(także z autografu,tekst jest jednak mniej okrojony niż w wyd.Raczyńskiego)
  • cz.2 wydana pt.Pamiętniki...do panowania Stanisława Poniatowskiego.Z manuskryptu dotąd drukiem nie ogłoszonego(obecnie rękopis PAN Kraków,sygn.1906)t.1-3,(wyd.A.Popliński w):Dzieła historyczne ks.J.Kitowicza.Wydanie zupełne t.4-6,Poznań 1845 r.przedr.Pamiętniki...do panowania Stanisława Poniatowskiego t.1-3,Poznań 1886 r.
  • całość wraz z przedmową autora(pierwodruk przedmowy ogł.K.W.Wójcicki:J.Kitowicz Biblioteka Warszawska 1853 r.t.1),wyd.W.Zawadzki;t.1-3,Lwów 1882 r.Biblioteka Polska nr 29-31(przedruk wyd.częściowych:Raczyńskiego z roku 1840 i Poplińskiego z roku 1845);wyd.następne:wydał A.Kaczurba,t.1-4,Lwów 1882 r.(przedruk wyd.Zawadzkiego);wyd.P.Matuszewska,(Warszawa)Biblioteka Pamiętników i Obcych(po roku 1967)
  • fragmenty wyd.Tygodnik Literacki 1838 r.t.1,nr 2-4,14;1839 r.t.2,nr 10,12-13,19;Przyjaciel Ludu,rocznik 5(1839/1840),t.2,nr 49-50;Orędownik Naukowy 1842 r.nr 45-48;1845 r.nr 1-2;fragm.redakcji brulionowej(z rękopisu Biblioteki Polskiej w Paryżu,sygn.240),wyd.K.Sienkiewicz,jak wyżej poz.1
• Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III
  • fragm.Wyimki z rękopisma o obyczajach za czasów Augusta Trzeciego;wyd.(f.Skarbek),Pamiętnik Warszawski 1823 r.t.4-5(bez nazwiska autora);Orędownik Naukowy 1840 r.nr 9;Przyjaciel Ludu rocznik 6(1840/1841),nr 41,45-46
  • całość wyd.E.Raczyński,t.1-4,Poznań 1840-1841 Obraz Polaków i Polski w XVIII W.nr 7-10(tekst nieco okrojony);wyd.następne:(niedokończone)t.1,Poznań 1850 r."wyd.2"t.1-4,Petersburg i Mohylew 1855 r.(ze wstępem K.W.Wójcickiego);Tarnów 1881 r.Biblioteka Uniwersalna Arcydzieł Polskich i Obcych;t.1-2,Lwów 1883 r.Biblioteka Polska nr 32-33(ze wstępem W.Zawadzkiego);oprac.szkolne wyd.W.Jankowski,Śniatyń 1910 r.oprac.M.Janik,Kraków(1925 r.)Biblioteka Narodowa seria I,nr 88;niedrukowane fragmenty wyd.M.Janik Pamiętnik Literacki rocznik 27(1930 r.)s.128-157;"wyd.2(w Bibliotece Narodowej)zmienione,tekst po raz pierwszy wydany w całości"oprac.R.Pollak,Wrocław(1951 r.)Biblioteka Narodowa seria I,nr 88
  • streszczenie i wyjątki podał Ł.Gołębiowski w:Domy i dwory,Warszawa 1830 r.Lud Polski,Warszawa 1830 r.Ubiory w Polsce,Warszawa 1830 r.
  • szereg przedrukowanych fragmentów opublikowano w różnych antologiach i wypisach
  • autograf:Biblioteka Czartoryskich,sygn.2265
• Podział Polski w trzech aktach,rękopis zaginał
• Historia kościoła w Rzeczycy,rękopis zaginał;(informacja:W.Dąbrowski)

Listy i materiały

• Listy z lat 1763-1776,m.in.do:Snowadzkiego,J.Brodzyńskiego,I.Konopki,rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu,sygn.50;omówienie i cytowanie fragm.D.Maniewska,jak wyżej Ważniejsze dzieła poz.1
• Do J.z Grodzickich Zarembiny 12 listów z lat 1771,1774-1775,rękopisy:Biblioteka Kórnicka,sygn.2122-2123(Archiwum Zarembów);list z 20 listopada 1774 ogł.J.Kozłowska-Studnicka,Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej zeszyt 5(1955 r.)s.236-237.Podobiznę faksymilową listu z 6 lipca 1774 ogł.R.Pollak w:Opis obyczajów...Wrocław(1951 r.)Biblioteka Narodowa,seria I,nr 88
• Do J.z Grodzickich Zarembiny 3 listy z roku 1774,autografy w zbiorach po T.Mikulskim
• Do siostry,L.Makowskiej,z roku 1801;do S.Rutkowskiego z 1801 r.fragmenty ogł.K.W.Wójcicki,Biblioteka Warszawska 1853,t.1;przedr.w:Opis obyczajów...Petersburg i Mohylew 1855 r.
• Zapiski urzędowe w aktach sztabu generalnego konfederacji województw wielkopolskich od marca roku 1770 do sierpnia 1771 r.rękopisy:Biblioteka Kórnicka,sygn.2096-2117(Archiwum Zarembów);faksymile 2 autografów(z 28 sierpnia i 8 grudnia 1770 r.)ogł.J.Kozłowska-Studnicka,Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej zeszyt 5(1955 r.)tabl.42-43
• Notatki autografy,rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu,sygn.49
• Oryginał umowy dzierżawnej zawartej z A.Ostrowskim 20 grudnia roku 1777,Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu(Księgi grodzkie Konińskie,relacja księga 24,karty 332-333;faksymile fragmentu ogł.D.Maniewska;jak wyżej Ważniejsze dzieła poz.1
• Testament z 9 lutego roku 1799,ogł.K.W.Wójcicki;jak wyżej Ważniejsze dzieła poz.3
• Akt zgonu,ogł.W.Dąbrowski,Pamiętniki Literackie rocznik 51(1961 r.)zeszyt 4,s.476.

Ponadto materiały Kitowicza znajdują się w rękopisach:Biblioteka PAN Kraków,sygn.685(w zbiorze drobnych dokumentów do dziejów rodzin szlacheckich);Wojewódzkie Archiwa Państwowe w Krakowie i Poznaniu.