Biała Krakowska

Niem.Biala,czes.Bělá historyczna dzielnica Bielska-Białej,wschodnia część śródmieścia tego miasta,położona u zbiegu rzek Niwki i Białej.Powstała w II poł.XVI wieku jako przysiółek Lipnika.W 1613 r.stała się osobną gminą wiejską.9 stycznia 1723 r.miejscowość uzyskała prawa miejskie.W latach 1769–1771 była siedzibą Generalności konfederacji barskiej.W 1772 r.włączona została w skład Galicji.Od początku XIX wieku datuje się szybki rozwój przemysłu(jedno z ważniejszych miast Bielskiego Okręgu Przemysłowego),a co za tym idzie całego miasta.Jednocześnie zaczęła tworzyć jeden organizm z położonym po drugiej stronie rzeki Białej Bielskiem.W 1925 r.w granice Białej,której nazwę zmieniono na Biała Krakowska włączono gminę Lipnik.W latach 1939–1945 była dzielnicą Bielską o nazwie Bielitz-Ost.1 stycznia 1951 r.została połączona z Bielskiem w jedno miasto o nazwie Bielsko-Biała.Do najważniejszych wydarzeń z powojennej historii należy powstanie osiedli mieszkaniowych:Grunwaldzkiego i Śródmiejskiego.Zgodnie z podziałem administracyjnym miasta przyjętym w 2002 r.wchodzi w skład trzech jednostek pomocniczych gminy:Biała Śródmieście,Biała Wschód oraz Osiedle Grunwaldzkie.Biała Krakowska jest,obok Starego Miasta,Dolnego Przedmieścia,Górnego Przedmieścia i Żywieckiego Przedmieścia,jedną z historycznych części bielskiego śródmieścia.Wraz z wymienionymi dzielnicami stanowi centrum administracyjno-handlowe miasta.
Położenie

Biała Krakowska leży w centrum Bielska-Białej,na obszarze śródmieścia dawnego miasta o tej samej nazwie.Od 2002 r.administracyjnie dzieli się na osiedla:Grunwaldzkie,Biała Śródmieście,Biała Wschód,natomiast"Biała Krakowska"to oficjalna nazwa Osiedla"na Kopcu Lipnickim".Początkowo miasto rozciągało się wzdłuż potoku Niwka i odchodzących od niej w kierunku północnym dróg,jednak już w końcu XVIII wieku(wraz z budową tzw.traktu cesarskiego)układ urbanistyczny upodobnił się do współczesnego.W okresie międzywojennym Biała rozrosła się w kierunku południowym(wzdłuż ul.Żywieckiej).Od końca XIX wieku obszar między centrum a dworcem kolejowym zaczął być zajmowany przez tereny przemysłowe.
Dziś Biała graniczy z:

• Dolnym Przedmieściem
• Żywieckim Przedmieściem
• Lipnikiem
• Leszczynami
• Złotymi Łanami
• Obszarami

Granice Białej Krakowskiej wyznaczają:

• od północy linia kolejowa Bielsko-Biała Kalwaria Zebrzydowska
• od zachodu rzeka Biała
• od południa ul.Leszczyńska,ul.Poniatowskiego
• od wschodu ul.Żywiecka,ul.Tuwima,ul.Lelewela,ul.Akademii Umiejętności,ul.Lipnicka,ul.Lwowska

Kalendarium historii miasta(do 1951 r.)

• 1560 r.sołtys Lipnika,Walenty Krzyszko,zakłada trzy nowe wsie:Białą,Straconkę i Międzybrodzie;
• 1564 r.pierwsza wzmianka o Białej jako osadzie tkaczy położonej na tzw.Kamieńcu u zbiegu rzek Niwki i Białej;
• 1613 r.wyodrębnienie z Lipnika gminy wiejskiej Biała
• 1645 r.w Białej przed Szwedami chroni się szlachta cieszyńska;
• 1667 r.powstaje(wspólny z Lipnikiem)cech tkaczy;
• 1669 r.Michał Korybut Wiśniowiecki rozstrzyga na korzyść Białej spór ze starostami lipnickimi o wymiar podatków
• 1701 r.powstaje apteka"Pod Białym Orłem",jedna z najstarszych,funkcjonujących obecnie aptek Małopolski;
• 1708 r.pierwsze misje jezuickie w Białej
• 1710 r.August II Mocny ustanawia w Białej komorę celną;
• 9 stycznia 1723 r.na prośbę starosty Jakuba Rybińskiego król August II Mocny przyznał Białej prawa miejskie;
• 1730,1757 protestanci otrzymują liczne przywileje;
• 1757 r.Biała otrzymuje od Augusta III tzw."wielki przywilej miejski",na podstawie którego zostały założone cechy rzemieślnicze;
• 1760 r.wcielenie zamieszkanej przez Żydów jurydyki do miasta przez Alojzego Fryderyka von Brühla;
• 1765 r.weszło w życie prawo"de non tolerandis Judaeis",w wyniku którego całkowicie wygnano Żydów z Białej i całego starostwa lipnickiego;
• 1766 r.powstają pierwsze manufaktury;
• 31 października 1769 r.w bialskim ratuszu odbył się zjazd marszałków i konsyliarzy,na którym podpisano akt utworzenia Generalnej Rady Stanów Skonfederowanych(tzw."Generalności"),czyli naczelnej władzy konfederatów barskich;
• 1769-1770 i 1771 Biała siedzibą Generalności konfederatów barskich;
• 1771 r.Mikołaj Walewski broni miasto przed atakiem rosyjskim
• kwiecień 1772 r.Biała zostaje zdobyta i obrabowana przez Moskali;
• 1772 r.Biała zostaje włączona w skład Galicji,nowej prowincji Austrii;
• 1772-1785 budowa"traktu cesarskiego"łączącego Wiedeń ze Lwowem;jego pozostałością jest dzisiejsza ul.11 Listopada;
• 1782 r.po ogłoszeniu patentu tolerancyjnego przez cesarza Józef II utworzono w Białej parafię ewangelicką;
• 1784 r.zniesienie granicy celnej na rzece Białej;
• 1789 r.Biała wolnym miastem cesarskim z ustanowionym magistratem;
• 1799 r.pełne rozdzielenie i rozgraniczenie Białej od dominium lipnickiego;
• 1810 r.pierwsza fabryka w Białej(Joachim Adler);
• XIX i pierwsza połowa XX w.Biała wraz z sąsiednim Bielskiem centrum jednego z największych ośrodków przemysłowych Austrii,później Polski;powstają nowe fabryki,kamienice,wille fabrykantów i gmachy użyteczności publicznej;
• 1820 r.budowa tzw."drugiej szosy cesarskiej"(Biała Żywiec Nowy Sącz)
• 1820-1850 Biała wraz z obszarem d.księstwa oświęcimskiego została wyłączona z Galicji i stała się częścią Związku Niemieckiego;
• 1848 r.po zniesieniu prawa"de non tolerandis Judeis"w Białej na powrót zaczyna osiedlać się ludność żydowska;
• 1849 r.w Białej została założona Szkoła Realna,przeniesiona w 1874 r.do Bielska;
• 1850 r.Biała siedzibą powiatu(od 1867 r.starostwa);
• 1869 r.wprowadzenie w Galicji autonomii i polskiego języka urzędowego;początek polsko-niemieckiego konfliktu narodowościowego;
• 1870 r.utworzono żydowską gminę wyznaniową"Lipnik-Biała"
• 1871 r.Bielsko wraz z Białą organizuje wielką wystawę przemysłową;
• 1872 i 1916 bialscy Niemcy piszą petycję do Wiednia w sprawie przyłączenia Białej do Śląska Austriackiego;
• 1873 r.powstaje"Czytelnia Polska";
• 1888 r.przeprowadzono przez Białą linię kolejową Bielsko Kalwaria;
• 1889-1910 niemiecka rada miejska podjęła decyzję o zniemczeniu nazw wszystkich ulic,wprowadzeniu niemieckiego języka urzędowego i rozbudowie niemieckiego szkolnictwa;
• 23 kwietnia 1890 r.od salw żandarmerii padło w Białej 11 uczestników demonstracji robotniczej,która przerodziła się w zamieszki antysemickie;
• 1-4 maja 1890 r.strajk powszechny robotników poprowadzony przez socjalistów;pierwsze tak duże wystąpienie robotnicze w Galicji;
• 1898 r.powstaje polska szkoła ludowa;
• 1900 r.ks.Stanisław Stojałowski tworzy w Białej oddział"Sokoła"
• 1908 r.powstaje polskie gimnazjum;
• 1914-1915 w związku z rosyjską ofensywą ewakuowano do Białej ze Lwowa wiele centralnych instytucji galicyjskich;
• luty 1918 r.strajk generalny związany z antypolskimi decyzjami traktatu brzeskiego;
• 1 listopada 1918 armia polska zajmuje miasto;
• 13 listopada 1918 bialski magistrat oficjalnie podporządkowuje się władzy polskiej;
• 3 grudnia 1920 Biała wraz z powiatem weszła w skład województwa krakowskiego;
• 1925 r.włączenie do Białej gminy Lipnik;
• 1926 r.Biała zmienia nazwę na"Biała Krakowska";
• 1927 r.uruchomienie komunikacji autobusowej;
• 1927-1939 budowa dzielnicy willowej wzdłuż ul.Żywieckiej;
• 8 września 1939 Biała Krakowska znalazła się w granicach III Rzeszy(Prowincja Śląsk)
• 26 września 1939 Białą Krakowską włączono w skład Bielska jako dzielnicę"Bielitz-Ost"(Bielsko Wschodnie);
• 8-10 lutego 1945 Bielsko Wschodnie zostaje"wyzwolone"przez dwie radzieckie armie:1 Armię Gwardii pod dowództwem gen.A.Greczki i 38 Armię pod dowództwem gen.K.Moskalenko;
• 13 lutego 1945 do Bielska Wschodniego dociera ekipa polityczno-administracyjna z Krakowa;
• 12 czerwca 1945 miasta Bielsko i Białą Krakowską ponownie rozdzielono;
• 1945-1948 działalność Narodowych Sił Zbrojnych w Bielsku,Białej i okolicach;
• 1946 r.upaństwowienie,uprzednio rozkradzionych przez Sowietów,zakładów przemysłowych w Białej Krakowskiej;
• 27 lipca 1946 początek wielkiej akcji wysiedlania ludności niemieckiej i żydowskiej;
• 1 stycznia 1951 połączenie Bielska i Białej w jedno miasto"Bielsko-Biała";

Biała Krakowska dziś

Współcześnie Biała stanowi,obok Dolnego Przedmieścia,centrum administracyjno-handlowe Bielska-Białej.Jest zróżnicowana pod względem zabudowy:XIX-wieczną wielkomiejska zabudowa(kamienice,wille,gmachy użyteczności publicznej)dominuje na obszarze centrum d.miasta,Osiedle Grunwaldzkie i Osiedle Śródmiejskie to blokowiska z nielicznymi starszymi obiektami,natomiast część północna to tereny w większości przemysłowe.W Białej znajdują się liczne centra handlowe,urzędy,szkoły,placówki kulturalne,hotele,ośrodki zdrowia itp.Tereny zielone to przede wszystkim park przy pl.Ratuszowym(za ratuszem),park otaczający Dwór Lipnicki,cmentarze,oraz ogrody otaczające zabytkowe wille.
Zabytki
Biała Krakowska charakteryzuje się dużą ilością zabytków.
Do najważniejszych należą:

• neorenesansowy ratusz z 1897 r.przy pl.Ratuszowym
• późnobarokowy kościół Opatrzności Bożej z lat 60.XVIII wieku przy pl.Opatrzności Bożej
• ulica 11 Listopada wybudowana w końcu XVIII wieku jako część traktu środkowogalicyjskiego z liczną zabytkową zabudową,m.in.ciągiem kamienic w stylu józefińskim
• klasycystyczny kościół Marcina Lutra w Bielsku-Białej z lat 90.XVIII wieku przy ul.Staszica
• cmentarz ewangelicki założony w 1783 r.przy ul.Piłsudskiego
• cmentarz katolicki założony w 1790 r.przy ul.Cmentarnej
• XVIII-wieczna zabudowa ul.Stojałowskiego
• późnoklasycystyczny Dwór Lipnicki z końca XVI wieku(przebudową w pocz.XIX w.)przy ul.Żywieckiej d.siedziba starostów lipnickich
• neobarokowo-klasycystyczny Hotel Pod Orłem z 1905 r.przy pl.Wolności
• secesyjna kamienica Pod Żabami z 1905 r.przy ul.Targowej
• neobarokowa willa Emanuela Rosta z 1903 r.przy ul.Komorowickiej
• neoromomańsko-secesyjny gmach Kolegium Nauczycielskiego z 1898 r.przy ul.Legionów
• secesyjne budynki Beskidzkiego Centrum Onkologii z 1910 r.przy ul.Wyzwolenia
• cmentarz żołnierzy radzieckich z 1968 r.(prochy przeniesione z cmentarza przy pl.św.Mikołaja)przy ul.Lwowskiej
• liczne przykłady architektury przemysłowej z XIX i XX wieku

Ponadto do rejestru zabytków wpisany jest układ urbanistyczny Białej centralna część dzielnicy stanowiąca centrum dawnego miasta z całością zabudowy oraz układu ulic i placów.
Komunikacja

Biała leży w centrum Bielska-Białej,dlatego krzyżuje się tu wiele dróg,przebiegających przez miasto.
Główne ciągi komunikacyjne

• ul.Żywiecka droga krajowa nr 69;z Białej przez Leszczyny i Mikuszowice w kierunku Żywca;
• ul.Krakowska droga krajowa nr 52;z Białej przez Lipnik w kierunku Wadowic i Krakowa;
• ul.Lwowska droga krajowa nr 52;z Białej przez Komorowice do drogi S1 i DK 1;
• ul.11 Listopada deptak od ul.Krakowskiej na Dolne Przedmieście;
• ul.Piłsudskiego od ul.Lwowskiej w kierunku Dolnego Przedmieścia;
• ul.Stojałowskiego od pl.Opatrzności Bożej w kierunku Dolnego Przedmieścia;
• ul.Komorowicka od ul.Piłsudskiego w kierunku Obszarów i Komorowic
• ul.PCK od Osiedla Grunwaldzkiego w kierunku Żywieckiego Przedmieścia
• ul.Lipnicka od pl.Opatrzności Bożej w kierunku Lipnika

Linie kolejowe

• Bielsko-Biała Żywiec Zwardoń ze stacją Bielsko-Biała Lipnik na Osiedlu Grunwaldzkim;

Linie autobusowe
MZK Bielsko-Biała:

• ul.Piłsudskiego 6,9,11,13,13w,15,17,23,31,33,51,56,56bis,N3(nocny),VII(PKM Czechowice-Dziedzice)
• ul.Żywiecka/ul.Lipnicka 5,9,11,13,13w,15,19,22,23,N2(nocny)
• ul.Stojałowskiego/Ratusz 2,3,5,12,22,26,N2(nocny)
• Osiedle Grunwaldzkie 2,3,4,9,11,12,15,19,20,22,23,N2(nocny)

Ważniejsze obiekty publiczne

• Urząd Miejski w Bielsku-Białej
• Urząd Stanu Cywilnego
• Stadion Miejski
• Miejskie Centrum Informacji Turystycznej
• DH Klimczok
• Pasaż handlowy"Finex"
• Kolegium Nauczycielskie w Bielsku-Białej
• Akademia Ekonomiczna w Katowicach ośrodek dydaktyczny
• Dom Żołnierza
• Biblioteka Pedagogiczna
• Ministerstwo Skarbu Państwa delegatura
• Komenda Miejska Policji
• Straż Pożarna JRG 1(jednostka przeniesiona na ul.Leszczyńską)
• Beskidzkie Centrum Onkologii
• Wyższa Szkoła Administracji i Zarządzania
• Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
• Polski Komitet Pomocy Społecznej
• Klasztor Sióstr Córek Bożej Miłości
• Kościół Opatrzności Bożej
• Kościół ewangelicki pw.M.Lutra
• Elektrociepłownia Bielsko-Biała
• Urząd Dozoru Technicznego
• Zarząd Melioracji Wodnych