Henryk IV Prawy

Także Henryk IV Probus(ur.1257 lub 1258,zm.23 czerwca 1290)książę wrocławski w latach 1270-1290,książę krakowski w latach 1288-1290.

Genealogia,opieka stryja Władysława i króla czeskiego Przemysła Ottokara II

Henryk IV był jedynym synem księcia wrocławskiego Henryka III Białego i Judyty mazowieckiej.Dosyć wcześnie osierocony przez ojca(w 1266 r.)Henryk znalazł się pod opieką stryja arcybiskupa Salzburga Władysława.Nie mogąc się stale opiekować małoletnim bratankiem będący w ciągłych rozjazdach pomiędzy Salzburgiem i Wrocławiem Władysław wysłał w 1267 r.Henryka do Pragi na dwór czeskiego króla Przemysła Ottokara II,który też od 1270 r.tj.od śmierci arcybiskupa przejął formalnie regencję w księstwie.Po śmierci stryja(który przekazał młodemu księciu w testamencie wszystkie swoje uprawnienia)Henryk powrócił do kraju,gdzie znalazł się pod bezpośrednią opieką późniejszego najbliższego doradcy księcia będącego dotąd na służbie Przemysła Szymona Gallicusa.W młodości Henryk otrzymał staranne wykształcenie,o czym świadczyć może jego późniejsze zainteresowanie kulturą rycerską i poezją.Kilka lat po śmierci został uwieczniony w Kodeksie heidelberskim(Kodeksie Manesse)jako Heinrich von Pressela,zwycięzca turnieju rycerskiego.Zamieszczono też dwie pieśni jego autorstwa w języku średnio-wysoko-niemieckim(Mittelhochdeutsch),jako minnesingera.Współpraca z władcą czeskim początkowo układała się wzorowo.W 1271 r.Henryk uczestniczył w wyprawie zbrojnej przeciwko Węgrom,co sprowadziło wkrótce na księstwo wrocławskie napad sprzymierzonych z Arpadami książąt wielkopolskiego i małopolskiego.Za pełnoletniego syna Henryka III uznano dopiero w 1273 r.i z miejsca książę zaczął prowadzić bardziej niezależną politykę zawierając jako przeciwwagę przyjazne stosunki z księciem opolskim Władysławem i poznańskim Przemysłem II.Henryk IV aktywnie wspierał Przemysła Ottokara II również w 1276 r.kiedy oddziały posiłkowe Wrocławian walczyły w Czechach z wojskami króla rzymskiego Rudolfa z Habsburga.Klęska króla czeskiego nie zachwiała wiernością Prawego i to pomimo ofiarowywanego od Rudolfa tytułu księcia Rzeszy w zamian za odstąpienie od sojuszu z Czechami. Porwanie Henryka przez księcia legnickiego Bolesława Rogatkę
Z osłabienia siły militarnej możnego protektora Henryka króla czeskiego próbował skorzystać książę legnicki Bolesław II Rogatka.Już na początku lat siedemdziesiątych wysunął on żądania do jednej trzeciej księstwa wrocławskiego,jako należnego mu spadku po zmarłych braciach Henryku III Białym i Władysławie.Henryk IV będąc jednak pewnym poparcia Ottokara II odmówił zdecydowanie na wszelkie próby zmniejszenia jego terytorium.W 1277 roku Bolesław postanowił przejść do działania napadając na przebywającego w Jelczu Henryka i uwożąc go do Wlenia.Jak zwykle w takich sytuacjach bywa,trudną sytuację księcia wrocławskiego próbowali wykorzystać książę wielkopolski Bolesław Pobożny i margrabia brandenburski Otto V Długi.Na szczęście reakcja takowa nie była powszechna.W obronie swojego władcy możni wrocławscy zaczęli zbierać rycerstwo,sprawy Prawego zdecydowali się również bronić Przemysł II Wielkopolski i brat stryjeczny Henryka jego imiennik Henryk III Głogowczyk.Król czeski ograniczył się niestety tylko do gorączkowych apeli i próśb o uwolnienie.Do rozstrzygającej krwawej bitwy pomiędzy oddziałami koalicji i Bolesława Rogatki doszło 24 kwietnia 1277 w bitwie pod Stolcem.Zwycięstwo przypadło stronie legnickiej dzięki odwadze i talentom militarnym syna Rogatki Henryka V Brzuchatego Przemysł II i Henryk III znaleźli się w niewoli.Wolność Henryk IV Prawy razem z niefortunnymi obrońcami odzyskał dopiero pod koniec roku,kiedy zdecydował się zaakceptować wyniki rozmów Przemysła Ottokara z jego przeciwnikami.Ostatecznie Prawy został zmuszony oddać Rogatce jedną szóstą księstwa ze Środą Śląską na czele,Ottonowi V w zastaw Krosno Odrzańskie(uzyskane od książąt głogowskich w 1273 lub 1274 r.)wreszcie Bolesławowi Pobożnemu okup pieniężny.
Śmierć Przemysła Ottokara II.Próba zdobycia regencji w Czechach
W 1278 roku rycerze wrocławscy spod znaku Henryka IV uczestniczyli w wielkiej bitwie pod Suchymi Krutami,w której legły w gruzach wraz ze śmiercią imperialne plany Przemysła Ottokara II.Sam książę wrocławski w wyprawie nie uczestniczył,jednak na wieść o śmierci króla czeskiego,jako jego bliski krewny(był wnukiem królewny czeskiej Anny) i sojusznik wyruszył do Pragi by objąć tam rządy w imieniu małoletniego Wacława II.Próba zdobycia regencji zakończyła się fiaskiem(regentem został Otto V Brandenburski),Prawy nie wyszedł jednak bez niczego otrzymując od Rudolfa z Habsburga ziemię kłodzką.Uwolnienie się z kurateli Przemyślidy Henryk IV wykorzystał też wykupując w 1279 r.Krosno Odrzańskie.
Hołd lenny w 1280 roku
Po śmierci swojego dotychczasowego protektora Prawy zaczął bliżej współpracować z królem rzymskim Rudolfem z Habsburga sondując na zjeździe w Wiedniu w marcu w 1280 r.możliwość otrzymania z jego rąk korony królewskiej.Wówczas to dolnośląski książę Henryk IV Probus,podobnie jak górnośląski książę Władysław I opolski,złożył hołd lenny królowi niemieckiemu Rudolfowi I Habsburgowi.Na krótko przed wyprawą do Wiednia zawarł książę wrocławski Henryk IV układ z księciem opolskim Władysławem I,którego córką(prawdopodobnie była nią Konstancja wodzisławska)pojął za żonę.W układzie małżeńskim zaznaczono,że na wypadek starań o koronę królewską w Polsce,książę opolski przyjdzie z pomocą Henrykowi i uzna w nim króla.Kilka lat po ślubie z księżniczką opolską,Henryk IV Prawy,depcząc wszelkie obowiązujące prawa kościelne,odesłał swoją żonę do Opola i ożenił się z Matyldą,córką margrabiego brandenburskiego Ottona V Długiego.
Próby zdobycia supremacji na Śląsku i w kraju

Stosunki z sąsiadami księstwa wrocławskiego nie układały się najlepiej.W 1280 r.doszło do najazdu książąt legnickich i margrabiego brandenburskiego,odpartego tylko z niezwykłym trudem.Prawdopodobnie w celu unormowania sytuacji w lutym roku następnego doszło do zorganizowania międzydzielnicowego zjazdu w miejscowości położonej w księstwie wrocławskim.Mogło chodzić o wypracowanie metod wzajemnej współpracy.Henryk IV uwięził zgromadzonych książąt Henryka III Głogowczyka,Henryka V Brzuchatego i Przemysła II wielkopolskiego próbując wymusić na nich ustępstwa polityczne.Ostatecznie Przemysł II został zmuszony do wydania księciu wrocławskiemu strategicznej w razie walk o Małopolskę ziemi wieluńskiej(zwanej też rudzką),zaś Henrykowie do uznania zwierzchności lennej.W kolejnych latach polityce Prawego na Śląsku tym razem dobrowolnie podporządkowali się Przemko ścinawski i Bolko I opolski.Z zwierzchnictwa wyłamał się za to Henryk V Brzuchaty.Swoją odrębność polityczną manifestowali również Bolko Jaworski,Konrad II Garbaty,oraz trzej synowie Władysława Opolskiego:Kazimierz bytomski,Mieszko cieszyński i Przemysław raciborski(urażeni do swojego dotychczasowego szwagra Prawego faktem odesłania w 1286 lub 1287 r.do nich swojej siostry i unieważnieniem małżeństwa.Wierny polityce księcia wrocławskiego pozostał za to czwarty brat Bolko I).Pierwszą próbę opanowania Krakowa Henryk IV podjął na przełomie 1280 i 1281 r.co stanowiło odpowiedź na najazd Leszka Czarnego na księstwo wrocławskie podjęty w obronie uwięzionych w Baryczy książąt.Wyprawa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem.
Konflikt z biskupem wrocławskim Tomaszem II
W latach 1282-1287 Henryk IV Prawy popadł w długotrwały spór z biskupem wrocławskim Tomaszem II Zarembą.Pierwszy etap konfliktu dało się już zauważyć w latach 1274-1276,zakończony wtedy polubownym wyrokiem,który nie zadowolił żadnej ze stron.Głównym przedmiotem wybuchłego na nowo w 1282 konfliktu były majątki i ziemie zajęte przez kościół w trudnym okresie,który nastąpił po klęsce legnickiej.Inną sporną sprawą było nagminne łamanie immunitetu sądowego kościoła wrocławskiego.Na początku 1282 r.biskup wrocławski skierował swoje zażalenie do legata papieskiego Filipa z Ferno,który miał zająć się rozstrzygnięciem sporu.Jego wyrok był korzystny dla hierarchy kościelnego,w związku z czym Henryk IV odwołał się do sądu wiecowego.Decyzja wiecu dzielnicowego zdominowanego przez stronników księcia mogła być oczywiście tylko jedna,co z kolei nie zadowoliło biskupa.W 1283 r.Henryk zorganizował wielki zjazd książąt w biskupiej Nysie,którego główną atrakcją był turniej rycerski podczas którego:"cały zapas zboża,które biskup posiadał na przedmieściach,zużytkowano na paszę dla koni".Wzajemne przepychanki prawne trwały nadal Tomasz II korzystając z poparcia legata papieskiego,a chcąc złamać opornego Henryka IV w marcu 1284 rzucił klątwę kościelną na księcia i interdykt na kraj.Książę wrocławski nie zamierzał jednak podporządkować się woli biskupa i jeszcze w tym samym roku złożył odwołanie do papieża Marcina IV.Wkrótce stało się oczywiście jasne,że również z Rzymu nie należy się spodziewać korzystnych wiadomości.Karom kościelnym pomimo starań Tomasza nie podporządkował się cały kler diecezji.Wierni Henrykowi IV pozostali m.in.franciszkanie.Konflikt trwał dalej,a podjęte przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę próby wypracowania kompromisu zakończyły się fiaskiem.W 1285 r.doszło do dodatkowego zaognienia sytuacji na Śląsku w związku zajęciem przez Henryka IV należącej w przeważającej mierze do biskupstwa kasztelanii nysko-otmuchowskiej.Upokorzony postępowaniem księcia biskup wrocławski został zmuszony do emigracji do sąsiedniego księstwa raciborskiego należącego do Mieszka Cieszyńskiego i Przemysława Raciborskiego.Ostatni akt dramatu rozegrał się w 1287 r.w najechanym przez Henryka IV Raciborzu.Tomasz nie mając już możliwości ucieczki,zdecydował się w końcu na ugodę,podporządkowując się księciu.Dzięki temu triumfowi mógł książę wrocławski okazać się teraz wspaniałomyślny,bogato uposażając biskupstwo(m.in.dobrowolnie darowując część spornych wcześniej wsi),oraz kolegiatę św.Krzyża.Tymczasem w polityce zewnętrznej Henryk IV kontynuował próby dalszego podporządkowania sobie polskich książąt,co miało go przybliżyć do upragnionego celu korony królewskiej.W 1284 r.korzystając ze zdrady wielkopolskiego rodu Zarembów udało mu się opanować gród w Kaliszu.Wkrótce stało się jasne,że straty tej książę Wielkopolski dobrowolnie nie zaakceptuje,w związku z czym doszło do rozmów,w wyniku których Przemysł II w zamian za Kalisz oddał mu ziemię ołobocką.
Henryk IV Prawy księciem krakowskim

30 września 1288 r.zmarł książę krakowsko-sandomierski Leszek Czarny nie pozostawiając potomstwa.Otworzyło to przed Prawym szansę urzeczywistnienia ambitnych planów zdobycia Krakowa i koronacji królewskiej.Do celu Henryk przygotowywał się latami.Jeszcze w 1287 r.postanowił doprowadzić do ocieplenia stosunków z Przemysłem II oddając mu dobrowolnie ziemie wieluńską(rudzką).Legendą historyczną jest pomysł lwowskiego profesora Oswalda Balzera w sprawie tzw.pierwszej koalicji książąt piastowskich(mieli to być Leszek Czarny,Henryk Prawy,Przemysł II i Henryk III Głogowczyk),mających wspólnymi siłami doprowadzić do zjednoczenia Polski.Bez względu na prawdopodobieństwo tej teorii,Henryk IV na wieść o zgonie księcia krakowskiego był gotowy do działania.Głównym kontrkandydatem do tronu był wybrany przez możnych małopolskich książę płocki Bolesław II,któremu nie udało się jednak opanować Krakowa bronionego przez czołowego stronnika Prawego kasztelana Sułka z Niedźwiedzia.26 lutego 1289 pod Siewierzem rozegrała się krwawa bitwa pomiędzy wojskami Bolesława Płockiego i wspierającymi go książętami kujawskimi,a oddziałami posiłkowymi Henryka z księstw opolskiego,głogowskiego i ścinawskiego.Starcie zakończyło się pewnym zwycięstwem oddziałów koalicji mazowiecko-kujawskiej,w bitwie zginął wspierający Henryka IV,książę ścinawski Przemko a książę opolski Bolko I dostał się do niewoli Władysława Łokietka.Pomimo tego sukcesu niespodziewanie książę płocki zrezygnował wkrótce z kandydowania do spadku po Leszku Czarnym zostawiając zdobycie całości dziedzictwa jego przyrodniemu bratu Władysławowi Łokietkowi.W toczonej dalej wojnie początkowo szczęście sprzyjało księciu kujawskiemu,który korzystając z pomocy biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa(który za opór przeciwko władzy Prawego został przez niego później uwięziony)zdołał nawet opanować gród wawelski i pokonać oddziały śląskie pod Skałą i Święcicami.Ostatecznie wojnę zwyciężył książę wrocławski,który w połowie 1289 r.przybył osobiście na czele posiłków zbrojnych pod Kraków.Łokietek wydostał się z oblężonego i następnie zdobytego przez Wrocławian miasta(na skutek zdrady mieszczan)tylko dzięki pomocy franciszkanów,którzy ukryli go w swoim klasztorze.Pomimo przewagi Henryka książę kujawski utrzymał się za to w Sandomierzu.
Śmierć Prawego
Będąc tak blisko celu swojego życia Henryk IV Prawy umarł nagle(prawdopodobnie otruty)w 1290 r.Jednym z podstawowych źródeł dotyczących śmierci Henryka IV jest rymowana kronika Ottokara z Horneck(Styria),zawierająca bardzo istotne szczegóły,przez jednych historyków postrzegana jako bardzo wiarygodna,przez innych uważana zaś za pozbawioną wartości.
Data śmierci
Data roczna śmierci Prawego jest powszechnie przyjmowana.Potwierdzenie dla niej można znaleźć w licznych źródłach.O wiele więcej problemów jest z ustaleniem daty dziennej śmierci Henryka.Najczęściej można się spotkać z wigilią św.Jana Chrzciciela,tj.23 czerwca.Istnieją też jednak inne propozycje:24 czerwca,22 lipca,a nawet kwiecień.Data 23 czerwca poparta jest zdecydowanie największą ilością źródeł.

Otrucie
O truciźnie,jako przyczynie śmierci księcia wrocławskiego,informuje kilka niezależnych od siebie źródeł:są to polskie nagrobki książąt śląskich(za nimi zaś"Kronika książąt polskich",Jan Długosz i późniejsi kronikarze),oraz zagranicznego pochodzenia czeska Kronika Pulkawy i styryjska Kronika Ottokara,wobec czego wersja o otruciu zasługuje w pełni na zaufanie.Najdokładniejsze szczegóły przedstawia Ottokar styryjski,według którego Henryk IV Prawy miał wysłać do Rzymu swojego legistę,aby ten mu załatwił zezwolenie na użycie berła i noszenie korony,oraz posługiwanie się tytułem królewskim.Negocjacje układały się pomyślnie,ale wiadomo było z góry,że w stolicy św.Piotra bez funduszy(i to wysokich)nic nie uda się załatwić.Wysłannik był jednak na to przygotowany,gdyż wiózł ze sobą ogromną sumę 12 tysięcy grzywien,połakomił się jednak na część funduszy i około 400 grzywien ukradł,a papieżowi usiłował podsunąć fałszywe.Sprawa się w końcu wydała i papież zaczął słać do Henryka listy z wyrazami oburzenia.Malwersant wprawdzie zdołał uciec przed papieską i książęcą sprawiedliwością do Wenecji,ale wiadomo było,że Henryk IV wszelkimi sposobami będzie chciał go ukarać.Nieuchronnej książęcej zemście zapobiec miał pomysł pozbycia się władcy:nieuczciwy legista miał brata medyka służącego na dworze wrocławskim,który miał zatruwać powoli swojego pana.Wprawdzie inny lekarz książęcy,noszący imię Guncelin,rozpoznał symptomy otrucia i zdołał odratować Henryka powieszeniem go za nogi,co spowodowało silne wymioty i oczyszczenie organizmu,lecz morderca nie rezygnował i zatruł tym razem nóż,którym książę zwykł krajać chleb.Truciciela w końcu wykryto,ale było już za późno na ratunek.Umierając Henryk IV,w imię chrześcijańskiego miłosierdzia,nakazał nie ścigać i nie karać sprawców swojej śmierci.To niezwykle długie opowiadanie nie do końca zasługuje na zaufanie,bowiem tylko niektóre elementy mają potwierdzenie w innych źródłach.Jest to sama kwestia otrucia i co najwyżej motyw starania się Henryka IV o koronację.Opowiedziana przez Ottokara styryjskiego historia w wielu szczegółach zgadza się z tą przekazaną przez Kronikę Zbrasławską.Tam również kapelan mistrz Aleksy,jako poseł władcy czeskiego Wacława II miał zdradzić jego interesy starając się o koronę dla"króla kaliskiego" Przemysła II.Tutaj także doszło do malwersacji funduszy(obu panów),tylko epilog był trochę inny bowiem wysłannik zginął zabity przez własnego sługę w rzymskich kanałach.Do całego więc opowiadania należy więc podejść niezwykle ostrożnie,jednak fakt otrucia jest bezsporny.
Zabójcy
Jeśli zawierzyć wersji Ottokara,należałoby szukać wśród możnych wrocławskich(tak jak w przypadku jego ojca),dwóch braci,z których jeden był legistą,drugi medykiem.Taki przypadek udaje się odnaleźć tylko w jednym wypadku w osobach Jana(który był doradcą książęcym i legistą) i Jakuba(przez źródła określanego jako magister,a więc prawdopodobnie lekarza),synów Goćwina(nadwornego medyka Henryka III).Widać ich jednak także na urzędach jeszcze po zgonie Henryka IV.Można też założyć,że działali oni w interesie Henryka V Brzuchatego,który poprzez morderstwo i następnie przez zamach stanu obalający testament Prawego,chciał zdobyć władzę w księstwie wrocławskim,ale nie ma na to żadnych dowodów.Brakuje innych osób,które odniosły ze śmierci Henryka korzyść,a dałoby się ich powiązać z okolicznościami zgonu wrocławskiego Piasta.
Testament Henryka
Według przekazów,umierając Prawy kazał sporządzić dwa dokumenty.Jeden dotyczący spraw kościoła wrocławskiego,który nadawał biskupowi upragnione uprawnienia książęce w kasztelanii nysko-otmuchowskiej,drugi polityczny regulujący kwestię dziedziczenia.Chodzi tutaj o zapis Małopolski ze stołecznym Krakowem na czele Przemysłowi II,zaś księstwa wrocławskiego najwierniejszemu stronnikowi Prawego na Śląsku Henrykowi III Głogowczykowi.W razie bezpotomnej śmierci,któregoś z wymienionych książąt dzielnice będące dotąd w ich posiadaniu przejść miały w posiadanie drugiego,co dodatkowo regulował układ pomiędzy zainteresowanymi.Wielu historyków podważa jednak istnienie drugiego z dokumentów.Jeśli był on prawdziwy,byłby to krok naprzód w kierunku zjednoczenia Polski,a Henryk IV Prawy oczerniany w zwłaszcza w starszej literaturze,jako świadomy propagator niemczyzny,okazałby się prawdziwym polskim patriotą(abstrahując od zasadności podnoszenie problemów świadomości etnicznej i językowej w głębokim średniowieczu).Jedynie zapis względem kościoła(nie licząc zwrotu Kłodzka Wacławowi II,aby stracił pretekst do mieszania się w sprawy śląskie)został w pełni zrealizowany.Henryk IV Prawy został pochowany w prezbiterium znajdującej się jeszcze w budowie kolegiaty św.Krzyża i św.Bartłomieja we Wrocławiu,którą sam ufundował.W czasie II wojny światowej niemieccy antropologowie zamierzali rozstrzygnąć o"germańskości"Prawego.W tym celu jego doczesne szczątki zostały zabrane i miały zostać poddane badaniom.Niestety zaginęły w wojennej zawierusze.Nagrobek Prawego znajduje się aktualnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.W 1930 roku powstał projekt gipsowej rzeźby zaprezentowana na Rynku we Wrocławiu.Sylwetka Pomnika przedstawia Henryka IV jako minstrela odrzucającego wojenne rzemiosło.
Polityka wewnętrzna i gospodarcza księcia
Henryk IV Prawy w polityce wewnętrznej przez całe swoje panowanie stał na straży propagatyw książęcych.Dbał również o rozwój gospodarczy księstwa obdarzając miasta licznymi przywilejami,także lokacyjnymi(np.Kluczbork i Namysłów),sprowadzał też kolonistów zasiedlających puste dotąd tereny nadgraniczne.We Wrocławiu rozbudował zamek na Ostrowie Tumskim,przekształcając go w formach dojrzałego gotyku.Podjął też reformę skarbową,dzięki czemu zasoby pieniężne księstwa wzrosły w znaczny sposób.
Fragment kroniki Jana Długosza dotyczący śmierci księcia wrocławskiego
Książę wrocławski Henryk IV Probus albo Pobożny czując stopniowe wzmaganie się wynikłej z trucizny podanej mu przez jego Ślązaków choroby.Która go gnębiła już przeszło pół roku i (czując),że działanie trucizny jest coraz silniejsze,wezwawszy biskupa wrocławskiego Tomasza i znaczniejszych panów,rozporządzeniem ostatniej woli,ponieważ nie zostawiał żadnego potomka,przeznacza księstwo wrocławskie stryjowi swojemu Konradowi głogowskiemu,a księstwo krakowskie i sandomierskie księciu Wielkopolski Przemysłowi.Rozdawszy resztę swego majątku częściowo kościołom,częściowo żonie swojej Matyldzie,a częściowo ludziom biednym,umiera dwudziestego drugiego lipca na zamku wrocławskim i zostaje pochowany w zbudowanym i wyposażonym świeżo przez niego kościele św.Krzyża. Żony

1. córka Władysława opolskiego,Konstancja(od 1277/1280,porzucona przez Henryka najpóźniej w 1287)
2. Matylda brandenburska(od 1287/1288)