Edmund Niziurski

Ur.10 lipca 1925 w Kielcach,zm.9 października 2013 w Warszawie polski prozaik,publicysta,scenarzysta i dramaturg,a także socjolog i prawnik.Twórca popularnych książek dla dorosłych i młodzieży,cechujących się charakterystycznym,nieco absurdalnym humorem słownym.Najbardziej znane to:"Księga urwisów"(1954 r.szkolna lektura w 1978 r.wpisana na Listę Honorową IBBY),"Sposób na Alcybiadesa"(1964 r.szkolna lektura w 1978 r.wpisana na Listę Honorową IBBY),"Niewiarygodne przygody Marka Piegusa"(nagroda Orle Pióro przyznana przez czytelników„Płomyka”w 1970 roku),"Klub włóczykijów","Naprzód", "Wspaniali!"Adelo,zrozum mnie!""Awantura w Niekłaju","Siódme wtajemniczenie".

Życiorys
Urodził się 10 lipca 1925 r.w Kielcach,w rodzinie urzędniczej.Syn Stanisława Niziurskiego,urzędnika państwowego i Leokadii z Grethów.Był najstarszym spośród trojga rodzeństwa(brat Mirosław został kompozytorem,profesorem sztuk muzycznych;siostra Zofia).Uczył się w Gimnazjum im.J.Śniadeckiego w Kielcach,jednak naukę przerwała wojna.Wraz z rodziną został ewakuowany na Węgry,gdzie kontynuował naukę w gimnazjum polskim dla uchodźców.Do Polski wrócił w 1940 roku.Pracował jako robotnik w kieleckiej Hucie„Ludwików” i praktykant rolny w majątku Jeleniec pod Ostrowcem Świętokrzyskim.Uczył się na tajnych kompletach w Ostrowcu i w 1943 roku zdał egzamin maturalny;w tym samym roku rozpoczął eksternistyczne studia prawnicze na tajnych kompletach w Jeleńcu.Po zakończeniu wojny kontynuował studia prawnicze w kieleckiej filii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.Studiował równocześnie dziennikarstwo na Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Krakowie(1946–1947) i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim(1947 r.)W 1947 roku ukończył studia prawnicze i uzyskał tytuł magistra.Ożenił się w 1947 roku z Zofią Barbarą Kowalską.Mieszkał i pracował w Katowicach i Kielcach,a od 1952 roku w Warszawie.Pracował w redakcji tygodnika„Wieś”,rozwijając równocześnie własną twórczość literacką.W 1951 roku został członkiem Związku Literatów Polskich,a w 1952 roku członkiem ZAiKS.Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.W latach 1971–1982 należał do PZPR.19 grudnia 2008 z rąk ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego odebrał Złoty Medal„Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Twórczość
Debiutował w 1944 r.w wydawanym przez Armię Krajową„Biuletynie Informacyjnym”,w którym opublikował wiersz.Po wojnie współpracował z czasopismami„Płomyk”,„Świat Młodych”,„Wieś”oraz z Polskim Radiem jako autor słuchowisk.Popularność i uznanie przyniosły mu utwory dla dzieci i młodzieży,pisane żywo i barwnie,lecz i skłaniające do refleksji.Dla czytelnika dorosłego Niziurski napisał takie powieści,jak"Przystań Eskulapa"(1958 r.powieść sensacyjna),"Pięć manekinów"(1959 r.powieść kryminalna),"Salon wytrzeźwień"(1964 r.)"Wyraj"(1964 r.)"Eminencje i bałłabancje"(1975 r.)Jego utwory były przekładane na wiele języków,w tym chiński.Powieści Niziurskiego mają dynamiczną,często sensacyjną akcję i wyróżniają się indywidualnym stylem narracji oraz humorem słownym i sytuacyjnym.Rzeczywistość była ukazywana oczami ucznia,szkoła pokazywana jako miejsce opresyjne(choć z humorem).Elementy dydaktyczne i moralne są wprowadzane w sposób nienachalny.Niziurski był silnie związany z Kielecczyzną,dziś zwaną regionem świętokrzyskim.Akcja kilku powieści rozgrywa się w fikcyjnych miejscowościach:"Wilczków w Księdze urwisów","Niekłaj","Odrzywoły,które można umiejscowić w tym regionie".Niektóre opowiadania("Dzwonnik od świętego Floriana")rozgrywają się w tym regionie w okresie międzywojennym i upamiętniają wielkie strajki chłopskie w okresie sanacji.W późniejszych utworach Niziurski często osiągał wysokie efekty pod względem formy,posługując się realizmem magicznym("Siódme wtajemniczenie"1969 r.)czy groteską("Awantury kosmiczne").Tonacja kolejnych utworów jest pod wieloma względami coraz bardziej pesymistyczna,charakterystycznymi postaciami stają się outsiderzy nie mogący dopasować się do szkolnego otoczenia,w którym niebezpieczni są nie tylko nauczyciele,ale także inni uczniowie.
Język
Niziurski używał biegle humoru słownego.Charakterystycznym elementem stylu pisarza są znaczące czy groteskowe nazwiska i imiona,np.Wieńczysław Nieszczególny,Chryzostom Cherlawy,Zygmunt Gnacki itd.Język,którym mówią bohaterowie,to barwna mieszanina autentycznego slangu młodzieżowego,języka naukowego i kreacji autorskiej.Niziurski jest dobrym obserwatorem życia młodzieży,ale ze względu na cykl wydawniczy powieści oraz ich wznowienia po kilku latach,język,którym mówi młodzież w jego powieściach,często bywa anachroniczny i nie odpowiada prawdziwemu,który zmienia się szybko.
Opinie
„Na liście 10 najlepszych książek dla dzieci wybranych przez czytelników"Dziennika"(...)nie znalazła się ani jedna powieść Edmunda Niziurskiego.Drodzy czytelnicy,to błąd.Bo bez Niziurskiego trudno sobie wyobrazić polską literaturę.Zarówno tę dla dzieci,jak i tę dla dorosłych.Niziurski zasłużył na pomnik”.„Nie wiem,kim byłbym bez jego książek”powiedział Krzysztof Varga na pogrzebie Niziurskiego.
Twórczość
Powieści i opowiadania dla dorosłych

• "Gorące dni"(1951 r.)
• "Śmierć Lawrence’a"(1956 r.)zbiór opowiadań:
  
  • "Śmierć Lawrence’a"
  • "Mój sylwester wopowski"
  • "Papieros"
  • "Ksiuta w kuchni"
  • "Ksiuta w akcji"
  • "Ksiuta w porcie"
  • "Robocza hipoteza"
  • "Smak nienawiści"
  • "Tajemnica majora Czepigi"
• "Przystań Eskulapa"(1958 r.)powieść kryminalna
• "Pięć manekinów"(1959 r.)powieść kryminalna
• "Salon wytrzeźwień"(1964 r.)
• "Wyraj"(1964 r.)
• "Eminencje i bałłabancje"(1975 r.)
• "A potem niech biją dzwony"(1976 r.)powieść

Opowiadania i powieści dla młodzieży

• "Księga urwisów"(1954 r.)powieść
• "Dzwonnik od świętego Floriana"(1955 r.)zbiór opowiadań:
  
  • "Skarb Tuhaj Beja"
  • "Zeszyt Weroniki"
  • "Sekwestratorzy"
  • "Sierpniowa przygoda"
  • "Strajk,Adach i ja"
  • "Złodziej"
  • "Dzwonnik od świętego Floriana"
• "Lizus"(1956 r.)zbiór opowiadań:
  
  • "Lizus"(1953 r.)
  • "Sprawa Klarneta"(1953 r.)
  • "Grubas"(1954 r.)
  • "Szkielet"(1955 r.)
  • "Boisko"(1955 r.)
• "Lalu Koncewicz,broda i miłość"(1959 r.)opowiadanie w"Na przełaj"
• "Niewiarygodne przygody Marka Piegusa"(1959 r.)powieść
• "Wielka heca"(1962 r.)opowiadanie;pierwodruk pt.Wielka heca na koloniach w Lulkach
• "Awantura w Niekłaju"(1962 r.)powieść
• "Fałszywy trop"(1962 r.)opowiadanie
• "Jutro klasówka"(1962 r.)zbiór opowiadań:
  
  • "Jutro klasówka"
  • "Afera"w„Złotym plastrze”
  • "Wyspa„Strachowica”"
• "Sposób na Alcybiadesa"(1964 r.)powieść;lektura do szóstej klasy
• "Nikodem,czyli tajemnica gabinetu"(1964 r.)zbiór opowiadań:
  
  • "Biała noga i chłopak z Targówka"
  • "Trzynasty występek"
  • "Spisek słabych"
  • "Alarm na poddaszu"
  • "Siódme żebro"
  • "Nikodem,czyli tajemnica gabinetu"
  • "Diabli zjazd"
  • "Równy chłopak i Rezus"
• "Siódme wtajemniczenie"(1969 r.)powieść;pierwotny tytuł:"Twierdza Persil"
• "Klub włóczykijów,czyli Trzynaście przygód stryja Dionizego i jego ekipy"(1970 r.)powieść
• "Jutro klasówka"(1970 r.)zbiór opowiadań wydanie 2 rozszerzone:
  
  • "Afera w„Złotym plastrze”"
  • "Wyspa Strachowica"
  • "Wielka heca"
  • "Fałszywy trop"
• "Trzech pancernych i pół"(1970 r.)opowiadanie
• "Naprzód,Wspaniali!"(1971 r.)powieść;dalszy ciąg to"Awantury kosmiczne"
• "Opowiadania"(1973 r.)zbiór opowiadań(w 1976 r.wznowione jako"Trzynasty występek"):
  
  • "Sprawa Klarneta"
  • "Grubas"
  • "Szkielet"
  • "Lalu Koncewicz,broda i miłość"
  • "Równy chłopak i Rezus"
  • "Biała noga i chłopak z Targówka"
  • "Alarm na poddaszu"
  • "Diabli Zjazd"
  • "Nikodem,czyli tajemnica gabinetu"
  • "Spisek słabych"
  • "Siódme żebro"
• "Osobliwe przypadki Cymeona Maksymalnego(1975 r.)powieść;od wydania czwartego"Niesamowite przypadki Cymeona Maksymalnego"
• "Adelo,zrozum mnie!"(1977 r.)powieść;dalszy ciąg"Awantur kosmicznych"
• powieść;wyd.zmien.pt."Klejnoty śmierci,czyli tajemnica Awaramisów"
• "Ta zdradziecka Julita Wynos"(1978 r.)opowiadanie
• "Awantura w VII A"(ok.1981 r.)powieść,ukazała się w odcinkach w czasopiśmie Płomyk
• "Szkolny lud","Okulla i ja"(1982 r.)powieść; pierwotny tytuł:"Księga druhów";dalszy ciąg to"Żaba,pozbieraj się!"
• "Trzy godziny prawdy"(1986 r.)opowiadanie
• "Nieziemskie przypadki Bubla i Spółki"(1987 r.)powieść;wznowione jako"Tajemniczy nieznajomy z zoo"
• "Gwiazda Barnarda"(1987 r.)powieść,pierwotny tytuł:"Strzała Barnarda";tyt.wyd.2 zmien."Tajemnica Dzikiego Uroczyska"
• "Żaba,pozbieraj się!,czyli siedem obłędnych dni Tomka Ż"(1992 r.)powieść dalszy ciąg "Szkolny lud","Okulla i ja",wznawiane pod skróconym tytułem"Żaba,pozbieraj się!"
• "Przygody Bąbla i Syfona"(1993 r.)powieść
• "Bąbel i Syfon na tropie"(1994 r.)powieść
• "Pięć melonów na rękę"(1996 r.)powieść początkowo publikowana w Płomyku 6–12/1991,publikacja przerwana w związku z likwidacją czasopisma
• "Nowe Przygody Marka Piegusa"(również niewiarygodne)(1997 r.)powieść
• "Sekret panny Kimberley"(1998 r.)zbiór opowiadań
  
  • "Duch zamku i prawo Archimedesa"
  • "Alarm na poddaszu"tekst istotnie przeredagowany w porównaniu z poprzednimi wydaniami
  • "Nikodem,czyli tajemnica gabinetu"także przeredagowane
  • "Pożegnanie z Grynderem"
  • "Kto Sesse,a kto Pfeffe???"
  • "Największa przygoda Bąbla i Syfona"(1999 r.)powieść
•  "Lalu Koncewicz,broda i miłość" i inne opowiadania(2001 r.) 
• "Wielka heca" 
• "Czy będziesz moim tatą?"pierwsze wydanie 
• "Fałszywy trop" 
• "Ta zdradziecka Julita Wynos" 
•  "Spisek słabych" 
• "Trzynasty występek" 
• "Równy chłopak i Rezus"

Inne

• W zapadłej wsi(1953 r.)zbiór reportaży
• Wakacje z intruzami(1965 r.)sztuka dla młodzieży

Scenariusze i ekranizacje

• "Tajemnica dzikiego szybu"(1956 r.)film na podstawie"Księgi urwisów"
• "Tysiąc talarów"(1959 r.)film na podstawie scenariusza Edmunda Niziurskiego
• "Kryptonim Nektar"(1963 r.)film,scenariusz autorstwa Leona Jeannota i Edmunda Niziurskiego
• "Niewiarygodne przygody Marka Piegusa"(1966 r.)serial telewizyjny na podstawie powieści o tym samym tytule
• "Weekend z dziewczyną"(1968 r.)film Janusza Nasfetera na podstawie powieści"Wyraj"(powieść)
• "Tajemnica starego ogrodu"(1983 r.)film na podstawie powieści"Awantura w Niekłaju"
• "Spona"(1998 r.)film i serial na podstawie powieści"Sposób na Alcybiadesa"(serial wydany pod tytułem"Sposób na Alcybiadesa")

Odznaczenia,nagrody i upamiętnienie

• Nagroda Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla młodzieży za powieść"Księga urwisów"(1955 r.)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski(1959 r.)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(1970 r.)
• Nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za twórczość radiową dla dzieci i młodzieży(1974 r.)
• Order Uśmiechu(1975 r.)
• Złoty Medal„Zasłużony Kulturze Gloria Artis”(2008 r.)

Rada Miejska w Kielcach podjęła w 2013 r.decyzję o nadaniu skwerowi przy Kadzielni imienia Edmunda Niziurskiego.