| Granice |
Kujawy jako region historyczny na północy graniczy z Pomorzem Gdańskim,na zachodzie z Wielkopolską(z Poznańskiem na północy i Kaliskiem na południu),na wschodzie z Mazowszem.Granice Kujaw biegną lewym brzegiem Wisły od ujścia Skrwy na południu po ujście Wdy na północy,ciągną się ku zachodowi do Koronowa i Nakła po Pakość do Noteci,dalej skręcają na zachód od rzeki,przechodzą przez jezioro Trląg,łukiem przecinają lasy strzeleńskie,dochodząc do jeziora Skulskiego i górnej Noteci,obejmują dalej Jezioro Brdowskie,Chodecz i Lubień Kujawski,aby dojść poprzez Skrwę do Wisły.W skład Kujaw historycznych wchodzą w całości dwa powiaty grodzkie:Bydgoszcz i Włocławek oraz powiaty ziemskie:aleksandrowski,bydgoski(bez gminy Dąbrowa Chełmińska i fragmentu gminy Koronowo),inowrocławski(bez terenu położonego na zachód od jezior Pakoskich),radziejowski i włocławski.Fragmenty Kujaw znajdują się także w powiatach:kolskim(okolice Przedcza i Brdowa),konińskim(gmina Wierzbinek,Sompolno,Skulsk),mogileńskim(gmina Strzelno i Jeziora Wielkie),płockim(okolice Nowego Duninowa),toruńskim(gmina Wielka Nieszawka) i żnińskim(okolice Barcina i Łabiszyna).Również lewobrzeżna część Torunia(Podgórz)leży na terenie historycznych Kujaw.Niektórzy etnografowie i historycy są skłonni uznać ziemię dobrzyńską i ziemię chełmińską za część regionu kujawskiego.
Etnograficzne w XXI w.
Kujawy etnograficzne
zajmują mniejszą powierzchnię niż region poprowadzony według granic
historycznych.Wskutek wpływów kulturowych i gospodarczych sąsiednich
regionów(Wielkopolska,Mazowsze,Pomorze Gdańskie),wielokrotnej zmiany granic politycznych,germanizacji w XIX w.oraz wymiany ludności,zasięg etnograficzny Kujaw skurczył się od
północnego zachodu,południa i wschodu i obejmuje dzisiaj głównie tereny
znajdujące się na Równinie Inowrocławskiej i Pojezierzu Kujawskim.
Toponimia
Etymologia nazwy Kujawy była w historii różnie wywodzona.Najbardziej prawdopodobny zdaje się być wykład Stanisława Rosponda,który wywodzi nazwę Kujawy od słów kui,kuiati
oznaczających wicher i zarówno odmianę terenu równinnego,wydmowego,narażonego na silne jego podmuchy.Etymologia nazwy Kujaw związana jest
zatem z fizjografią tej krainy.Nazwa Kujawy pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1136 r.Wymienia ją Bulla gnieźnieńska wydana przez papieża Innocentego II,biorąca pod opiekę papieską archidiecezję gnieźnieńską.Później nazwa krainy występuje w wielu średniowiecznych dokumentach.Odnotowuje ją również w swoich kronikach mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem.
Warunki naturalne
Charakterystyka
Większa część Kujaw stanowi cześć regionu określanego jako Wysoczyzna Kujawska.Jest to płaska lub lekko falista wysoczyzna morenowa o średniej wysokości 100-130 m n.p.m.Miejscami występują wzniesienia morenowe i wały piaszczysto-żwirowe.Pod utworami lodowcowymi występują pokłady soli kamiennej i potasowej,a w warstwach trzeciorzędowych pokłady węgla brunatnego,gliny ceramicznej.W obrębie Wysoczyzny Kujawskiej wyróżnia się część północną określaną jako Równina Inowrocławska.Ma ona charakter monotonnej równiny o wysokości 75-90 m n.p.m.urozmaiconej niekiedy przez pojedyncze pagórki.Jest to jeden z nielicznych w Polsce przypadków rozległej równiny moreny dennej lodowca.Część druga wysoczyzny,rozciągająca się na południe od linii Radziejów Brześć Kujawski Kowal stanowi Pojezierze Kujawskie.Na tym obszarze spotyka się pas wzgórz morenowych związanych z czołową strefą lądolodu.Wzniesienia sięgają tu 100,niekiedy nawet i 140 m n.p.m.Krajobraz urozmaicają dodatkowo głęboko wcięte rynny lodowcowe i zaklęsłości wypełnione jeziorami.Na zachodzie regionu ciąg Gopła i jezior Pakoskich oddziela Wysoczyznę Kujawską od Gnieźnieńskiej.Północną granicę Kujaw stanowi Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka,która na wschód od Nakła rozszerza się w Kotlinę Toruńsko-Bydgoską.W rejonie Bydgoszczy i Koronowa Kujawy Północne obejmują fragment Pojezierza Pomorskiego.
Regiony fizyczno-geograficzne
Kujawy znajdują się w obrębie 9 mezoregionów należących do 3 makroregionów pod prowincji Pojezierza Południowo bałtyckie.Większość dzielnicy kujawskiej znajduje się w obrębie makroregionu Pojezierze Wielkopolskie(315.5)mezoregiony Równina Inowrocławska(315.55) i Pojezierze Kujawskie(315.57).Zachodnie obrzeża Kujaw wchodzą natomiast w skład Pojezierza Gnieźnieńskiego(315.54).Północne obrzeża Kujaw graniczące z Wisłą należą do makroregionu Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka(315.3)mezoregiony Kotlina Toruńska(315.35) i Kotlina Płocka(315.36).Z kolei tzw.Kujawy Północne(powiat bydgoski)należą do mezoregionów:Dolina Fordońska(314.83),Wysoczyzna Świecka(314.73) i Dolina Brdy(314.72).Północno-zachodni skraj historycznych Kujaw zajmuje także fragment Pojezierza Krajeńskiego(314.64).
Klimat
Położenie Kujaw na pograniczu Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i Pojezierza Mazurskiego
powoduje,iż w regionie tym zaznaczają się wyraźnie cechy
przejściowości pomiędzy oddziaływaniem wpływów oceanicznych i
kontynentalnych.Cechą charakterystyczną są niskie opady atmosferyczne,nie przekraczające 500 mm,a miejscami sięgające 450 mm.Średnia
temperatura roczna(+8,2 st.C)jest nieco wyższa od średniej krajowej.Zimy bywają łagodne z małą i krótkotrwałą pokrywą śnieżną.Klimat cechuje stosunkowo duża liczba dni pogodnych,usłonecznionych.Latem i jesienią przeważają wiatry o kierunku zachodnim i
południowo-zachodnim,a zimą wschodnie i północno-wschodnie.
Gleby
Kujawy stanowią teren o glebach na ogół dobrych.Największą powierzchnię zajmują gleby płowe i brunatne.Urodzajne czarne ziemie zajmują ok.jednej trzeciej powierzchni regionu i występują głównie na Równinie Inowrocławskiej(na północ od Inowrocławia oraz okolice Radziejowa).Miejscami występują torfy,gliny oraz gleby piaszczyste.Najsłabsze gleby występują w pasie nadwiślańskim oraz w powiecie bydgoskim.
Hydrografia
Sieć rzeczna na Kujawach jest uboga.Charakterystyczna jest dysproporcja pomiędzy dużą arterią wodną,jaką stanowi Wisła,a ubogą siecią drobnych cieków,z których wiele funkcjonuje okresowo.Na taki stan rzeczy składają się:wyjątkowo niska suma rocznych opadów atmosferycznych oraz rzeźba geologiczna terenu,która sprzyja dużym stratom wody wskutek parowania.Większość Kujaw należy do dorzecza Wisły,lecz w zachodniej części regionu przebiega dział wodny oddzielający go od dorzecza Odry.Z większych rzek oprócz Wisły znaczenie żeglowne odgrywają rzeki:Noteć,Zgłowiączka i Brda.Na terenie Kujaw występuje blisko 600 jezior o powierzchni większej od 1 ha,które zajmują rynny oraz oczka polodowcowe.Największe z nich to:Gopło(2150 ha),Jeziora Pakoskie(750 ha)Głuszyńskie(625 ha),Chodeckie,Modzerowskie,Borzymowskie,Rakutowskie(414 ha),Jezuickie(146 ha).W przeszłości duże znaczenie komunikacyjne posiadało jezioro Gopło.Według Jana Długosza w czasach historycznych istniało połączenie Gopła z Wartą,a także z Wisłą przez Kanał Bachorze i Zgłowiączkę.Warunkiem tych połączeń był wyższy poziom wody w jeziorze o ok.3 m.W
okresie historycznym na terenie Kujaw istniały także rozległe bagna,m.in.nad Bachorzą,Notecią,koło Dziemian,w źródliskach Zielonej,Ostrowskiego i Gąskiego Błota,w źródliskach Tążyny i szereg innych.W wyniku prac melioracyjnych przeprowadzonych w XIX wieku oraz budowy kanałów(Bydgoski,Górnonotecki) nastąpiło obniżenie poziomu wód podziemnych o ok.2 m.
Lasy
Centralna,rolnicza część Kujaw jest jednym z najmniej zalesionych
regionów kraju(obecnie lasy to 15% powierzchni).Większe kompleksy
leśne otaczają region od północy(Puszcza Bydgoska,Lasy Gostynińsko-Włocławskie) i od południa(Lasy Mirachowskie).Już w XIV wieku okolice Kruszwicy i Strzelna miały charakter bezleśnej,moczarowej równiny;lasy i bagna stanowiły wtedy 62% ogólnej powierzchni Kujaw.W XVI wieku było to 48%,a w XVIII już tylko 37%.Proces ten pogłębiał się w XIX wieku.Dotyczy to zwłaszcza środkowej i południowej części Kujaw wschodnich.
Ochrona przyrody
Na terenie Kujaw(w granicach historycznych)znajduje się w całości Nadgoplański Park Tysiąclecia chroniący ekosystem jeziora Gopło.Ponadto w skład regionu wchodzą fragmenty dwóch parków krajobrazowych:Gostynińsko-Włocławskiego oraz Nadwiślańskiego.Cenne przyrodniczo obszary chronione są również w obszarach chronionego krajobrazu:Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej,Wydm śródlądowych na południe od Torunia,Łąk Nadnoteckich,Lasów Balczewskich,Lasów Miradzkich,Jeziora Głuszyńskiego,Jeziora Modzerowskiego,Północnego Pasa Rekreacyjnego miasta Bydgoszczy,Zalewu Koronowskiego oraz Rynny Jezior Byszewskich.W skład listy zatwierdzonych rezerwatów przyrody wchodzi:10 leśnych,4 ornitologiczne,2 florystyczne,1 słonoroślowy i 1 geomorfologiczny.Lista rezerwatów przyrody:
- leśne
- Różanna Dęby 200-letnia świetlista dąbrowa w gminie Koronowo
- Augustowo ols porzeczkowy i ols torfowcowy położony w gminie Dobrcz
- Ostrów koło Pszczółczyna grąd niski dębowo-grabowy nad Notecią w okolicy Łabiszyna
- Dziki Ostrów dąbrowa świetlista na ostrowie leśnym łąk nadnoteckich koło Brzozy Bydgoskiej
- Łażyn 150-letni bór sosnowy w Puszczy Bydgoskiej
- Mierucinek grąd dębowy w gminie Dąbrowa
- Dębice fitocenozy leśne zarostowe i łąkowe w okolicy Michelina
- Wójtowski Grąd grądy i bory mieszane na wydmowym zboczu rynny jeziornej w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
- Olszyny Rakutowskie olsy i łęgi jesionowo-olszowe w gminie Kowal
- Grodno jezioro Grodno wraz z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi,położony w gminie Baruchowo między Kowalem,a Lubieniem
- florystyczne
- Tarkowo bór świeży ze stanowiskiem kserotermicznej wiśni karłowatej,położony na południowym skraju Puszczy Bydgoskiej
- Rejna stanowisko wiśni karłowatej w Lasach Balczewskich
- ornitologiczne
- Balczewo chroni miejsca lęgowe i żerowiska ptaków błotnych i wodnych w gminie Dąbrowa Biskupia
- Czapliniec Ostrowo chroni miejsca lęgowe czapli siwej nad jeziorem Ostrowskim w Lasach Miradzkich
- Jezioro Rakutowskie ochrona jeziora i jego otoczenia w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
- Jazy chroni miejsca lęgowe czapli siwej w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
- słonoroślowy
- Ciechocinek ochrona bogatego zespołu słonorośli przy tężniach w Ciechocinku
- geomorfologiczny
- Gościąż położony w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
Są to:
- Obszary specjalnej ochrony ptaków:
- Dolina Dolnej Wisły(obszar Natura 2000)
- Ostoja Nadgoplańska
- Błota Rakutowskie
- Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty:
- Jezioro Gopło
- Solecka Dolina Wisły
- Dybowska Dolina Wisły
- Nieszawska Dolina Wisły
- Włocławska Dolina Wisły
- Słone Łąki w Dolinie Zgłowiączki
- Błota Kłócieńskie
- Ciechocinek
- Równina Szubińsko-Łabiszyńska(fragment)
- Pojezierze Gnieźnieńskie(fragment)
Główne miasta
Biskupią stolicą Kujaw była Kruszwica,a później Włocławek(po przeniesieniu do niego stolicy biskupstwa w 1.połowie XII w.)W okresie rozbicia dzielnicowego na początku XIV wieku,wyodrębniły się księstwa kujawskie:brzeskokujawskie,inowrocławskie,bydgosko-wyszogrodzkie i gniewkowskie.Od XIV w.do 1772 r.siedzibami wojewodów były Inowrocław i Brześć Kujawski,zaś Radziejów siedzibą wspólnego sejmiku ziemskiego województw kujawskich.Do miast,które najwcześniej otrzymały prawa miejskie na terenie Kujaw,należały grody leżące na stosunkowo wcześnie zasiedlonych urodzajnych ziemiach Niziny Kujawskiej:Inowrocław(1238),Brześć Kujawski(1250),Radziejów(1252),Włocławek(1255),Gniewkowo(po 1267),Kruszwica(1303).Później lokowano miasta na terenach położonych na obrzeżach dzielnicy:Raciążek(1317),Solec Kujawski(1325),Bydgoszcz(1346).W końcu XIV w.lokowano:Strzelno(1356 r.)Pakość(1359 r.)Przedecz(1363 r.)Koronowo(1368 r.)Fordon(1382 r.Do miast królewskich i siedzib starostów grodowych należały w XV-XVIII w.:Brześć Kujawski,Bydgoszcz,Inowrocław, Kowal,Kruszwica,Przedecz i Radziejów.Innymi miastami królewskimi były m.in.Gębice,Gniewkowo,Fordon,Solec Kujawski,Skulsk,Podgórz.Do miast kościelnych zaliczały się m.in.Koronowo,Raciążek,Sompolno,Strzelno,Włocławek,zaś do prywatnych miast szlacheckich:Chodecz,Izbica Kujawska,Lubień Kujawski,Lubraniec,Pakość,Służewo.Do największych miast kujawskich w okresie przedrozbiorowym należały:Bydgoszcz i Włocławek(powyżej 3 tys.mieszkańców w XVI w.)oraz Inowrocław(2 tys.)Nieco niżej plasowały się Brześć Kujawski,Kowal i Radziejów.Współcześnie zaś największe ośrodki Kujaw to Bydgoszcz(356 tys.)Włocławek(117 tys.) i Inowrocław(76 tys.)Region ten dzieli się na Kujawy Zachodnie ze stolicą w Inowrocławiu i Kujawy Wschodnie ze stolicą we Włocławku.Kujawami Północnymi bywa natomiast określany powiat bydgoski.Łaciński odpowiednik nazwy Inowrocławia określa to miasto Nowym Włodzisławiem(Władysławem).
Kujawy etnograficzne
Regionalizacja Kujaw
- Kujawy czarne bezleśne tereny o urodzajnych czarnoziemach,strefa intensywnej produkcji rolnej;z uwagi na położenie wyróżnia się Kujawy czarne inowrocławskie,radziejowskie i brzeskie
- Kujawy białe(polne)centralna część Kujaw położona między Gniewkowem,Aleksandrowem Kujawskim i Brześciem;w odróżnieniu od Kujaw czarnych posiada gleby piaszczysto-gliniaste(szare) i niewielkie zagajniki leśne
- Kujawy nadwiślańskie pas terenu otaczający od południa Wisłę,obejmuje wsie dawniej olęderskie i miasta leżące nad rzeką,związane niegdyś z handlem zbożowym:Solec Kujawski,Podgórz,Nieszawę,Włocławek;Oskar Kolberg zalicza także do tego regionu powiat bydgoski z Bydgoszczą,Fordonem i Koronowem,zaś nizinę nadrzeczną od Solca do Bydgoszczy nazywa Żuławami Kujawskimi
- Kujawy zagoplańskie tereny położone między jeziorem Gopło od wschodu,a jeziorami Pakoskimi na zachodzie,mieszczą m.in.Kruszwicę i Strzelno
- Kujawy garbate pogranicze kujawsko-pałuckie od Pakości na południu do Nowej Wsi Wielkiej na północy
- Bachorza rejon zabagnionej(od XIX w.zmeliorowanej)doliny Bachorze na wschód od Kruszwicy;łączy poprzez dział wodny jezioro Gopło ze Zgłowiączką;
- Kujawy leśne południowy skraj regionu na Pojezierzu Kujawskim w okolicy Lubienia,Chodcza i Przedcza
- Kujawy borowe tereny zalesione borami sosnowymi na wschodnim i północnym obrzeżu regionu(Lasy Gostynińsko-Włocławskie,Puszcza Bydgoska)
Turystyka
Region obfituje w zabytki architektury romańskiej(XI-XII w.)Należą do niej m.in.kolegiata św.Piotra i Pawła w Kruszwicy,rotunda świętego Prokopa w Strzelnie,klasztor norbertanek w Strzelnie,kościół św.Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim,kościół NMP w Inowrocławiu.Do najstarszych świątyń na Kujawach należy także katedra we Włocławku oraz klasztory cystersów w Szpetalu i Byszewie.Przez zachodnią cześć Kujaw biegnie Szlak Piastowski.Do najważniejszych miejscowości turystyczno-krajoznawczych należą:Kruszwica,Strzelno,Inowrocław,Włocławek,Bydgoszcz,Koronowo.Uzdrowiskami są Ciechocinek i Inowrocław.Walory rekreacyjne oferują kąpieliska nad jeziorami(Przyjezierze,Jezioro Jezuickie,Jezioro Borówno,Zalew Koronowski),lasy(Puszcza Bydgoska).Corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich:pod Płowcami(1331) i pod Koronowem(1410).Na Kujawach stosunkowo liczne są ośrodki kultu religijnego:miejsca pielgrzymkowe w Markowicach w gminie Strzelno,Ostrowąs w gminie Aleksandrów Kujawski,Pieraniu w gminie Dąbrowa Biskupia)oraz Kalwaria Pakoska(w jej skład wchodzą 23 kaplice i barokowy kościół Ukrzyżowania z 1661 roku).
Historia Kujaw
Czasy najdawniejsze
Kujawy należą do obszarów,na których stwierdzono najstarsze w Polsce ślady osadnictwa,sięgających neolitu i okresu kultury łużyckiej.Początki państwowości na ziemiach kujawskich związane są z państwem plemiennym Goplan,których niektórzy badacze utożsamiają z Mazowszanami-Kłobianami lub po prostu z Kujawianami.Stworzyli oni państwo z głównymi ośrodkami w Gnieźnie i Kruszwicy.Z czasem zostali podbici przez Polan,którzy według Andrzeja Bańkowskiego osiedlili się na obszarze Wielkopolski po tym,jak musieli opuścić wraz z Morawianami swe dawne terytoria panońskie,podbite przez Awarów.Według niektórych źródeł w wojnie Polan z Goplanami wsparły Polan wojska wielkomorawskie.W wyniku zajęcia terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod
silnym wpływem kultury polańskiej i straciły swój pierwotny,mazowszański charakter.Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych grodów ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych,miejsc wymiany
handlowej.Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i klasztory(Mogilno,Kruszwica,Strzelno),będące wówczas ogniskami życia kulturalnego,a zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków architektury romańskiej w Polsce.
Czasy przedrozbiorowe
Nazwa Kujawy pojawia się po raz pierwszy w 1136 r.w Bulli gnieźnieńskiej.Dotyczy ona tylko obszaru nadwiślańskiego późniejszych Kujaw.Dopiero od XIII wieku nazwa ta zaczyna być używana w celu określenia ziemi kruszwicko-włocławskiej.O roli Kujaw dla państwowości polskiej okresu średniowiecznego decydowało ich znaczenie gospodarcze i strategiczne.Żyzność kujawskiego czarnoziemu bagiennego,w znacznej już mierze eksploatowanego rolniczo,gęste osadnictwo,eksploatowanie licznych źródeł słonych(Słońsk,Kruszwica),hutnictwo żelaza,wykorzystujące złoża rudy darniowej(Otłoczyn,Sędzin,Adolfin),decydowały o zamożności tutejszej ludności.Kujawy
były też miejscem,gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe.Do
najważniejszych należał szlak bursztynowy(pochodzący jeszcze z czasów rzymskich),biegnący od południa przez Kalisz i okolice nadgoplańskie ku północy na teren Pomorza i Prus,oraz wczesnośredniowieczny trakt ruski,biegnący z Kijowa przez Płock,Włocławek,Kruszwicę i dalej do północnej Wielkopolski i Pomorza Zachodniego.Jednocześnie samo położenie Kujaw miało strategiczne znaczenie dla północnej ekspansji piastowskiej(Pomorze,Prusy,Mazowsze).Kujawy były początkowo połączone z Mazowszem i podlegały mazowieckim książętom dzielnicowym.Wraz z ziemią chełmińską i późniejszą ziemią dobrzyńską stanowiły trzon ich posiadłości aż do końca XII w.Najpierw rządził tym terytorium Bolesław Kędzierzawy,a w latach 1173-1186 jego syn Leszek Bolesławowic.Najprawdopodobniej w 1191 r.Kujawy zagarnął Bolesław,syn Mieszka III Starego i władał nimi jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r.W latach 1195-1202 rządy sprawował ojciec zmarłego,Mieszko III Stary.Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z Mazowszem i znalazły się pod władzą Konrada Mazowieckiego,który jednak respektował pewną odrębność dzielnicy kujawskiej,gdyż tytułował się księciem mazowieckim i kujawskim.W 1233 r.Konrad Mazowiecki wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna Kazimierza odrębne księstwo kujawskie ze stolicą w Inowrocławiu,a siedzibą biskupią we Włocławku.36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in.o ziemię bydgosko-wyszogrodzką(Kujawy Północne).W wyniku układów z braćmi,Kazimierz I kujawski zdobył również ziemię sieradzką,łęczycką i dobrzyńską.W 1238 r.prawa miejskie uzyskał Inowrocław,będący w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również zamek.Na północnych rubieżach Kujaw książę osadził cystersów(1253 Byszewo,w 1288 r.przeniesieni do Koronowa)oraz prowadził udaną działalność,służącą integracji nowo pozyskanych
terenów z resztą swego księstwa.Wyrażało się to nadaniami ziemskimi,czynionymi na tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia,jak również awansem rycerstwa miejscowego.W okresie wojny celnej z
Krzyżakami(1250),Kazimierz I kujawski skierował handel kujawski do własnych portów wiślanych w Bydgoszczy i Solcu,z pominięciem Torunia,co zintensyfikowało rozwój spławnego handlu zbożowego.Po śmierci Kazimierza I w 1267 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy pięciu synów,z których najstarszy Leszek Czarny otrzymał ziemię sieradzką(później rządził w Krakowie),drugi w kolejności Ziemomysł otrzymał księstwo inowrocławskie(Inowrocław,Kruszwica,Radziejów,Słońsk,Bydgoszcz,Wyszogród),a młodszy Władysław Łokietek otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako księstwo brzeskokujawskie.Inni synowie:Kazimierz i Siemowit uzyskali odpowiednio ziemię łęczycką i dobrzyńską.W okresie rządów Ziemomysła inowrocławskiego(1267-1287)toczyły się walki z księciem wielkopolskim Bolesławem Pobożnym.W wyniku tych walk dzielnica kujawska została uszczuplona na rzecz Wielkopolski(kasztelania bydgoska,kruszwicka i radziejowska 1268-1285)oraz Pomorza Gdańskiego(kasztelania wyszogrodzka 1271-1296).Po śmierci księcia Kujaw inowrocławskich Ziemomysła w 1287 roku,jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów.Na początku XIV wieku doszło do wykrystalizowania księstw,rządzonych samodzielnie przez każdego z nich.Leszek tytułował się odtąd księciem Kujaw i Inowrocławia,Przemysł księciem Kujaw,Wyszogrodu i Bydgoszczy,Kazimierz księciem Kujaw i Gniewkowa.W 1327 lub 1328 r.wobec wybuchu wojny polsko-krzyżackiej,Władysław Łokietek zjednoczył pod swoją władzą księstwa kujawskie:brzeskie,inowrocławskie i bydgosko-wyszogrodzkie.Odrębność do 1364 r.zachowało jedynie księstwo gniewkowskie.Wojna polsko-krzyżacka 1327-1332 spowodowała duże zniszczenia na Kujawach.Jeszcze w 1329 r.Krzyżacy zdobyli ziemię dobrzyńską oraz spalili Włocławek.W 1330 r.obrócili w ruinę Wyszogród oraz Bydgoszcz,w 1331 r.zdobyli Inowrocław,a w 1332 r.Brześć.27 września 1331 roku pod Radziejowem i Płowcami
doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką,w wyniku
której wojska zakonne poniosły duże straty.Mimo tego cała dzielnica
znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do 1337 r.kiedy Kazimierz Wielki uzyskał w Wyszehradzie gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw(kasztelania inowrocławska,bydgoska,wyszogrodzka,kruszwicka,księstwo gniewkowskie i brzeskokujawskie)oraz ziemi dobrzyńskiej.Decyzja ta została potwierdzona pokojem w Kaliszu w 1343 r.W 1346 r.Kazimierz Wielki nadał prawa miejskie Bydgoszczy,a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali:wojewoda,starosta i sędzia,zlokalizowani w Brześciu.W połowie XIV w.nastąpiło rozdzielenie kujawskich urzędów starościńskich między Brześć,Bydgoszcz(od 1358 r.) i Inowrocław(1364 r.po zastawieniu przez Władysława Białego księstwa gniewkowskiego).Czasy Kazimierza Wielkiego przyniosły również budowę czterech zamków obronnych na Kujawach:w Bydgoszczy,Kruszwicy(zachowana wieża),Przedczu(częściowo zachowany) i Złotorii.W okresie rządów Ludwika Węgierskiego(1370-1382),ziemia dobrzyńska oraz północno-zachodnia część Kujaw(terytorium bydgoskie)została oddana w lenno Kaźkowi Słupskiemu,a w latach 1378-1392 terytorium bydgoskie,inowrocławskie,gniewkowskie oraz ziemię dobrzyńską oddano w lenno Władysławowi Opolczykowi.Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego(1383)Kujawy brzeskie opanował Siemowit IV Mazowiecki.Dopiero zabiegi Władysława Jagiełły spowodowały odzyskanie w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do Królestwa Polskiego.Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa:inowrocławskie(z powiatami inowrocławskim i bydgoskim) i brzesko-kujawskie(z powiatami brzeskim,kruszwickim,radziejowskim,przedeckim i kowalskim).Dodatkowo w skład województwa inowrocławskiego wchodziła zachowująca odrębność samorządową ziemia dobrzyńska z trzema powiatami:dobrzyńskim,rypińskim i lipnowskim.Granica między województwami ciągnęła się od Nieszawy na wschodzie po Gębice na zachodzie przez okolicę Służewa,Kruszwicy i Strzelna.Granicą oddzielającą na północy Kujawy od Prus Królewskich była linia Trzęsacz Wielonek(na północ od Koronowa)oraz rzeka Wisła.Od Wielkopolski oddzielał Kujawy m.in.ciąg jezior byszewskich do Ślesina(granica z powiatem nakielskim),Noteć(granica z powiatem kcyńskim) i Jeziora Pakoskie(granica z powiatem gnieźnieńskim).W XV wieku istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich:dwie pełne(brzeska i Inowrocławska)oraz dwie niepełne(bydgoska i gniewkowska).Kolejność używana w dokumentach wskazuje,że urzędy brzeskie były
wyższe od odpowiadających im inowrocławskich,co było następstwem stanu z
czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego.Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku senatorów Rzeczypospolitej.Obie części Kujaw dzieliły się do XIV w.na kasztelanie,a następnie na powiaty.W ciągu XIV w.zanikła część kasztelanii(wyszogrodzka,zamątwiańska,gniewkowska),a w XV w.powiatów(gniewkowski).Podział na dwie części Kujaw,istniejący do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów,nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej,wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad sejmiku ziemskiego obu województw(Radziejów od XVI w.Lipno dla ziemi dobrzyńskiej),wspólne godło,formację wojskową,gwarę,strój i powiązania społeczno-gospodarcze.W czasie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej(1409-1411)Kujawy spełniały ważną rolę strategiczną jako przedpole działań wojennych.W 1409 r.pod odbitym z rąk Krzyżaków zamkiem w Bydgoszczy zawarto rozejm,zaś w 1410 r.cześć sił krzyżackich pod wodzą Henryka von Plauen oczekiwała pod Świeciem na działania zaczepne z północnych Kujaw,nie biorąc z tego powodu udziału w bitwie pod Grunwaldem.W bitwie tej pod wodzą Władysława Jagiełły walczyły chorągwie:kujawska i dobrzyńska,zaś w październiku 1410 r.pod Koronowem rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian stoczyło zwycięską bitwę z Krzyżakami.Po raz ostatni Kujawy przeżyły najazd krzyżacki w 1431 r.kiedy to spalony został Inowrocław i Włocławek.Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa przygotowującego zjednoczenie Pomorza z Polską poprzez działania w otoczeniu Kazimierza Jagiellończyka oraz kontakty z opozycją w Prusach Zakonnych.Wywołana ich działalnością wojna trzynastoletnia,w której uczestniczyła licznie szlachta kujawska zarówno w pospolitym ruszeniu,jaki i rotach zaciężnych,przyniosła Polsce odzyskanie dostępu do
morza.Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu
nowej koniunktury gospodarczej,związanej ze wzrostem eksportu polskich
towarów drogą wiślaną przez Gdańsk.Późnośredniowieczne Kujawy,choć nie były dużą krainą uważane były
przez współczesnych za jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie
ziem polskich.Ocenia się,że gęstość zaludnienia na centralnych
Kujawach w XIV wieku znacznie przekraczała przeciętny wskaźnik dla całego Królestwa.W procesie polsko-krzyżackim w 1339 r.wyżej oceniono straty królewskie poniesione z tytułu zaboru Kujaw,niż Pomorza Gdańskiego,ziemi chełmińskiej i michałowskiej.Podstawą bogactwa tej ziemi w XIII-XV w.było obok wyjątkowo urodzajnych gleb,położenie na szlakach handlowych:z Bałtyku nad Morze Czarne oraz drogi z północy na Węgry.Od XV wieku głównym przedmiotem eksportu stało się zboże spławiane masowo drogą wodną Wisły.Związany z tym był rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej oraz miast handlowych na szlaku wiślanym:Włocławka,Nieszawy,Torunia,Solca i Bydgoszczy,która dodatkowo stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej.Przedmiotem wymiany były także towary przechodzące tranzytem z
południowej i wschodniej Europy,takie jak wosk,skóry,wełna i bydło.Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpił rozwój miast oraz osadnictwa
wiejskiego,które uzyskiwało prawo czynszowe i prawne formy samorządu(prawo niemieckie).Kulminacyjny punkt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na Kujawach nastąpił w XVI wieku.W przeciwieństwie do innych regionów,na terenie Kujaw istniał typ dużego 1-2 łanowego(do 35 ha)gospodarstwa chłopskiego.Podstawową grupę ludności wiejskiej(ok.85%)stanowili kmiecie,a drugą grupę zagrodnicy,pracujący jako najemnicy w gospodarstwie pana,sołtysa lub kmiecia.Przy dworach szlacheckich pracowała czeladź wywodząca się z różnych grup społecznych.Odrębną natomiast grupę stanowili rzemieślnicy
wiejscy:kowale,kołodzieje,bednarze,garncarze,młynarze zależni od
pana wsi,z którym mieli kontrakt na okresową lub dożywotnią dzierżawę.W XVI-XVII w.większość ziemi na Kujawach należała do szlachty(folwarcznej i zagrodowej).Nie było wielkich posiadłości ziemskich.Przeważały majątki,w skład których wchodziły 3-4 wsie.Ok.15%
stanowiła własność królewska,zaś 25% kościelna.Największymi
kościelnymi właścicielami ziemskimi były:biskupstwo włocławskie,kapituły:włocławska i kruszwicka oraz klasztory: norbertanek w Strzelnie i cystersów w Koronowie.W końcu XVI wieku w pasie nadwiślańskim Kujaw pojawiło się osadnictwo olęderskie.Największe nasilenie tego procesu nastąpiło w XVIII w.Osadnicy początkowo Holendrzy,później Niemcy,zajmowali tereny zalewowe,bagniste,wymagające szczególnego gospodarowania.Należały do nich m.in.nadwiślańskie wsie:Strzelce Dolne,Fordonek,Łęgnowo,Otorowo,Przyłubie,Wielka i Mała Nieszawka,Rudak,Stawki,Brzoza,Otłoczyn,Wołuszewo,Słońsk.Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa zagrodowego,różniący się od polskich wsi,położonych na równinnych,centralnych
Kujawach.Od lat 20.XVII wieku zaczął się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw spotęgowany wojnami polsko-szwedzkimi.Potop szwedzki i wojna północna spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie miast.Ożywienie gospodarcze regionu nastąpiło dopiero pod koniec XVIII wieku w związku z przechodzeniem na system gospodarki czynszowej.
Pod zaborami(1772-1807)
W wyniku I rozbioru w 1772 Królestwo Prus zagarnęło znaczną część województwa inowrocławskiego i zachodnią część województwa brzesko-kujawskiego.Obszary te weszły w skład Obwodu Nadnoteckiego(1772-1806)ze stolicą w Bydgoszczy,który objął pozyskane przez Prusy tereny kujawsko-wielkopolskie.Po II rozbiorze reszta Kujaw przeszła pod panowanie Prus.Rejon ten wszedł w skład nowej prowincji pruskiej Prusy Południowe.W rezultacie III rozbioru Polski ponownie dokonano rozczłonkowania ziem kujawskich,dzieląc je między Prusy Zachodnie(Obwód Nadnotecki m.in.okolice Bydgoszczy i Inowrocławia),Prusy Południowe(rejon Brześcia,Kowala i Radziejowa) i Prusy Nowowschodnie(okolice Włocławka).Jakkolwiek utrata państwowości stanowiła katastrofę polityczną,to w
sferze gospodarczej takiej zapaści nie odnotowano.Na Kujawach
rozpoczęto przeobrażanie struktury agrarnej poprzez oczynszowanie i uwłaszczenie chłopów oraz wprowadzenie nowych roślin uprawnych m.in.ziemniaka,który w krótkim czasie stał się podstawą wyżywienia ludności wsi.Nastąpiła intensyfikacja produkcji rolnej,w szczególności zbóż,wywołana dużym popytem na rynkach zagranicznych i korzystnym cłem.Jednocześnie w konfiskowanych majątkach kościelnych i majątkach czynnych uczestników insurekcji kościuszkowskiej,a także w przejętych przez rząd pruski królewszczyznach i dobrach
starościńskich,rozpoczęto akcje zasiedleńcze ludnością niemiecką(okolice Bydgoszczy,Czarnocin,Modzerowo,Dobiegniewo,Zbrachlin).
Księstwo Warszawskie(1807-1815)
W okresie Księstwa Warszawskiego cały region kujawski został włączony do departamentu bydgoskiego i podzielony na powiaty:brzeski,bydgoski,inowrocławski,kowalski i radziejowski.Jedynie ziemia dobrzyńska jako powiat lipnowski pozostała w departamencie płockim.
Pod zaborami(1815-1920)
W 1815 r.na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Kujawy zostały podzielone pomiędzy Królestwo Polskie(pozostające w unii personalnej z Rosją) i Królestwo Prus.Dokonane zmiany miały istotny wpływ na zróżnicowanie cywilizacyjne obu części rozdzielonych Kujaw.W granicach Królestwa Polskiego znalazła się południowo-wschodnia część regionu kujawskiego oraz ziemia dobrzyńska.Obszar ten został objęty zasięgiem województw(od 1837 r.gubernie):mazowieckiego(powiaty:brzeski,kowalski i radziejowski)oraz płockiego(ziemia dobrzyńska).Od 1816
r.wprowadzono obwody jako pośrednie jednostki podziału
administracyjnego pomiędzy województwem a powiatem.Stolicami obwodów
zostały:Włocławek(wschodnie Kujawy,czasowo przeniesiony do Brześcia Kujawskiego)oraz Lipno(ziemia dobrzyńska).Po upadku powstania styczniowego(1863)władze rosyjskie przeprowadziły reformę administracyjną.Należący do guberni płockiej obwód lipnowski został podzielony na powiaty lipnowski i rypiński,natomiast należący do guberni warszawskiej obwód włocławski został podzielony na powiat włocławski i radziejowski(po przeniesieniu władz z Radziejowa do Nieszawy otrzymał nazwę nieszawskiego).W granicach Królestwa Prus znalazła się północno-zachodnia część Kujaw z Inowrocławiem i Bydgoszczą.Cały ten obszar wraz z Wielkopolską wchodził w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego jednej z 10 prowincji państwa pruskiego,któremu formalnie
zagwarantowano pewną autonomię(do 1848 r.)Prowincje pruskie dzieliły
się na mniejsze struktury administracyjne:rejencje(niem.Regierungsbezirke),te zaś na powiaty(niem.Kreise).Wielkie Księstwo Poznańskie podzielono na dwie rejencje:poznańską i bydgoską.Ta ostatnia obejmowała od 1818 r.9 powiatów wielkopolsko-kujawskich,m.in.bydgoski,inowrocławski i mogileński.Po 1887 r.liczba powiatów rejencji bydgoskiej wzrosła do 13,przy czym Bydgoszcz,w związku z przekroczeniem liczby 25 tys.mieszkańców,od 1875 r.stała się wydzielonym powiatem miejskim.Granica rozdzielająca Kujawy na część pruską(Kujawy Pruskie) i rosyjską(Kujawy Kongresowe)ciągnęła się od Otłoczyna w pobliżu Torunia po Wilczyn na południe od Strzelna.Po stronie pruskiej pozostały m.in.Gniewkowo,Strzelno,Mogilno,a po rosyjskiej Służewo,Radziejów,Piotrków Kujawski,Skulsk.Podział ten przetrwał do początku I wojny światowej.Ponad stuletni rozdział umocnił poczucie przynależności regionalnej
mieszkańców tych prowincji,ale spowodował również umocnienie
stereotypów i odrębności,które trudno było przełamać w przyjętych po
odzyskaniu niepodległości podziałach administracyjnych II Rzeczypospolitej.Różnice w kulturze materialnej nie zniwelowały natomiast jedności
kultury duchowej,stroju i gwary.Podziały wynikały z różnic polityki
społeczno-gospodarczej,jaką prowadziły państwa zaborcze.W Prusach ustawa uwłaszczeniowa ukazała się w 1823 roku,zaś w zaborze rosyjskim w 1864
r.Z uwłaszczeniem chłopów w Prusach wiązała się też komasacja i
separacja gruntów,co z punktu widzenia gospodarczego było zjawiskiem
umożliwiającym intensyfikację produkcji rolnej.Z drugiej strony
rosyjska część Kujaw odczuła znacznie ciężary,zniszczenia i represje
związane z powstaniami:listopadowym i styczniowym.Po powstaniu styczniowym pod wpływem haseł pracy organicznej odnotowano różne formy kształcenia ludności wsi,zwłaszcza przy dworach szlacheckich.W latach I wojny światowej
zaszła konieczność organizacji nowych podziałów terytorialnych o
charakterze przejściowym w części południowo-wschodniej Kujaw,związanych z okupacją ziem Królestwa Polskiego przez Rzeszę Niemiecką i Austro-Węgry.Z większości jego ziem utworzono wówczas Generalne Gubernatorstwo Warszawskie.Na obszarze okupowanych Kujaw połączono powiaty włocławski i nieszawski
w jeden powiat włocławski,a także lipnowski i rypiński w powiat
lipnowski.W 1909 powstało Muzeum Kujawskie we Włocławku założone przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
Międzywojnie (1920-1939)
Południowo-wschodnia część regionu kujawskiego jeszcze w 1919 r.weszła w skład niepodległego państwa polskiego.Powiaty włocławski,lipnowski,rypiński i nieszawski zostały przydzielone do województwa warszawskiego,które powstało na mocy Ustawy Tymczasowej o organizacji władz administracyjnych II instancji z 2 sierpnia 1919 r.W obrębie województwa warszawskiego pozostawały do 1 kwietnia 1938 r.Po stronie pruskiej cześć Kujaw Zachodnich już w styczniu 1919 r.uwolniły się od niemieckiego panowania wskutek objęcia tych terenów przez powstanie wielkopolskie.Pozostała część Kujaw z Bydgoszczą,a także powiaty pomorskie musiały czekać na uprawomocnienie się decyzji traktatu wersalskiego do stycznia 1920 r.W międzyczasie wydana została Ustawa o tymczasowej organizacji byłej dzielnicy pruskiej z dnia 1 sierpnia 1919 r.która tworzyła 2 województwa:poznańskie i pomorskie.Granica pomiędzy wymienionymi województwami zachowywała dotychczasowe
podziały administracyjne pruskie.Powiaty:bydgoski,szubiński,wyrzyski
z Nakłem,inowrocławski,jak też żniński,mogileński i strzeleński
weszły w skład województwa poznańskiego.Dokonany podział terytorialno-administracyjny,pomimo zapowiedzi jego
tymczasowego charakteru,okazał się dość trwały.Dopiero wchodząca w
życie od 1 kwietnia 1938 r.reforma administracyjna zjednoczyła całe Kujawy w obrębie województwa pomorskiego.W skład tego województwa zwanego„Wielkim Pomorzem”,które obejmowało
23 powiaty ziemskie i 5 grodzkich,wchodziło 7 powiatów„kujawskich”:bydgoski grodzki,bydgoski ziemski,szubiński,inowrocławski grodzki,inowrocławski ziemski,nieszawski i włocławski oraz 2 powiaty„dobrzyńskie”:lipnowski i rypiński.W 1934 roku przystąpiono do organizacji Muzeum Nadgoplańskiego w Kruszwicy.Otwarte w 1939 roku posiadało cenną kolekcję obiektów etnograficznych m.in.mebli i strojów.
II wojna światowa
Podczas II wojny światowej prawie całe Kujawy zostały wcielone do III Rzeszy w granice prowincji Kraj Warty(niem.Warthegau),z wyjątkiem rejonu Bydgoszczy,włączonego do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie(niem.Gau Danzig-Westpreussen).Wymienione prowincje niemieckie dzieliły się na rejencje:pierwsza na poznańską,inowrocławską i łódzką,druga rejencję gdańską,kwidzyńską i bydgoską.Pod względem podziału administracyjnego II stopnia,północno-zachodnia część regionu kujawskiego weszła w skład rejencji bydgoskiej,zaś część środkowa i południowo-wschodnia w skład rejencji inowrocławskiej(powiaty inowrocławski,włocławski,nieszawski i mogileński).
Okres powojenny
W latach 1945-1975 całe Kujawy znalazły się w granicach województwa bydgoskiego.Reforma administracyjna z 1950 r.nie spowodowała w tym zakresie zmian,poza przyłączeniem do Bydgoskiego powiatów z pogranicza kujawsko-wielkopolskiego:żnińskiego i mogileńskiego.W ramach drobnych korekt,w 1955 r.utworzono powiat radziejowski z części dotychczasowego powiatu aleksandrowskiego,a na ziemi dobrzyńskiej powiat golubsko-dobrzyński z części powiatów rypińskiego i lipnowskiego.Kolejna reforma administracyjna z 1975 r.spowodowała podział Kujaw między dwa województwa:bydgoskie(część zachodnia) i włocławskie(część wschodnia plus ziemia dobrzyńska).W 1999 roku niemal całe Kujawy weszły w skład województwa kujawsko-pomorskiego.Drobne skrawki Kujaw znalazły się ponadto w granicach województw mazowieckiego(tereny między granicą województwa,a Skrwą)oraz wielkopolskiego(Przedecz,Wierzbinek).
Chronologia wydarzeń z historii Kujaw
- 1136 r.po raz pierwszy,w Bulli papieża Innocentego II,zostaje wymieniona nazwa Kujawy
- 1186 r.Mieszko III Stary zajmuje Kujawy należące do dzielnicy mazowieckiej i tworzy osobne księstwo dla swego syna Bolesława
- ok.1231 r.ponowne utworzenie księstwa przez Konrada I Mazowieckiego dla swego syna Kazimierza I Kujawskiego
- 1267 r. podział na dwa księstwa:inowrocławskie i brzeskokujawskie
- 1327 r.Kujawy przechodzą pod bezpośrednią władzę króla Władysława Łokietka
- 1331 r.bitwa pod Płowcami
- 1332-1343 Kujawy były w posiadaniu Krzyżaków
- XV-XVIII w.Kujawy dzielą się na województwa:inowrocławskie i brzeskokujawskie(wspólny sejmik w Radziejowie)
- 1772-1793 podczas I i II rozbioru zagarnięte przez Prusy
- 1807-1815 w Księstwie Warszawskim
- 1918 r.Kujawy wracają do Polski
Znani Kujawianie
- Władysław Łokietek(1260-1333)król polski
- Kazimierz III Wielki(1310-1370)król polski
- Jan z Ludziska(1400-1460)humanista
- Bartłomiej z Bydgoszczy(1480-1548)bernardyn,leksykograf,autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego
- Jan Kasprowicz(1860-1926)polski poeta,dramaturg
- Stanisław Przybyszewski(1868-1927)polski pisarz,poeta,dramaturg
- Stanisław Noakowski(1867-1928)architekt,malarz
- Julian Marchlewski(1866-1925)polski i radziecki działacz komunistyczny
- Albert Abraham Michelson(1852-1931)fizyk amerykański,laureat nagrody Nobla w 1907 roku
- Tadeusz Reichstein(1897-1996)biochemik,laureat Nagrody Nobla
- Józef Glemp(1929-2013)Prymas Polski w latach 1981-2009
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz