Księga henrykowska

Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow(Księga założenia klasztoru świętej Marii Dziewicy w Henrykowie,także:Księga Henrykowska)stustronicowa spisana po łacinie kronika opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku.Jej autorem jest Piotr,opat klasztoru.Powstała początkowo jako spis dóbr klasztornych(w celu wyjaśnienia praw klasztoru do nich),w związku z niestabilną sytuacją(także prawną)po najeździe mongolskim w 1241.Część pierwsza powstawała w latach 1269–1273 i opisuje lata od fundacji klasztoru w 1227 przez Henryka Brodatego do 1259,część druga doprowadza historię opactwa do 1310.Księga stanowi cenny dokument historyczny,prawniczy i językowy,zapisano w niej około 120 nazw miejscowych,informacje o mieszkańcach(od wieśniaków po biskupów wrocławskich) i ich imiona.Księga znajduje się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu(sygn.V.7),natomiast jej kopia znajduje w pocysterskim opactwie w Henrykowie.

Zdanie w języku polskim

W zapiskach z 1270,na karcie 24 zawiera ona zdanie,które jest uważane za najstarsze zapisane w języku polskim:

"Bogwali uxor stabat,ad molam molendo.Cui vir suus idem Bogwalus,compassus dixit:Sine,ut ego etiam molam.Hoc est in polonico:Day,ut ia pobrusa,a ti poziwai."oryginalny cytat Księgi Henrykowskiej po łacinie

Gdy zaś tam przez pewien czas przemieszkiwał,pojął za żonę córkę jakiegoś kleryka,chłopkę grubą i zupełnie niezdarną.Lecz trzeba wiedzieć,że za owych dni były tu w okolicy młyny wodne ogromnie rzadkie,przeto żona tego Bogwała Czecha stała bardzo często przy żarnach mieląc.Litując się nad nią mąż jej Bogwał mówił:"Sine, ut ego etiam molam"to jest po polsku:"Daj,ać ja pobruszę,a ty poczywaj!"Tak ów Czech na zmianę mełł z żoną i często obracał kamień tak jak żona.

W transliteracji zdanie to brzmi:Day,ut ia pobrusa,a ti poziwai,w wyniku transkrypcji można je zapisać jako:Daj, ać ja pobruszę,a ty poczywaj,co współcześnie oznacza:Daj,niech ja pomielę na żarnach,a ty odpoczywaj.Zostało ono wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do jego miejscowej żony,gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach.Znajduje się ono w opisie pochodzenia należącej do dóbr klasztornych pobliskiej wsi Brukalice.Jako,że mielenie ziarna było wtedy uważane za pracę niegodną mężczyzny,Czech ten został nazwany przez sąsiadów Brukałą(zbrukany),a przezwisko to dało także miano całej osadzie.Zdanie to zostało określone przez kronikarza jako polskie,zawiera jednak w sobie charakterystyczne cechy zarówno współczesnego języka polskiego,języka czeskiego i dialektu śląskiego"day"(polska końcówka"-aj",w czeskim i śląskim"-ej"),"ut"(czeskie"ať",po śląsku"dyć",po polsku"niech",w dawnej polszczyźnie"ać"tzn."niech","oby","pobrusa"(śląska końcówka"-a",w współczesnym polskim"-ę",w czeskim"-ím").Do dnia dzisiejszego w śląskim funkcjonuje słowo brusić,mające takie samo znaczenie jak polski czasownik ostrzyć.Słowo to w zależności od dialektu śląskiego przyjmuje brzmienie"pobrusza"lub"pobrusa"(mazurzenie w części gwar śląskich).Jednak przypisanie końcówki a w pobrusza wyłącznie gwarom śląskim jest nadużyciem.Ma ją język(czy też gwara)kaszubska,gwary mazurskie,warmińskie,kujawskie,chełmińskie,krajeńskie,mazowieckie północne i „wyspowo”mazowieckie środkowe i południowe,część wielkopolskich i inne.Jest to cecha charakterystyczna gwar polskich,niewyróżniająca śląskiej.Należy jednak zauważyć,że i w dawnej polszczyźnie występowało słowo brusić.Słowo to wprawdzie wyszło z użycia w literackiej polszczyźnie jednak pozostawiło ślady swego istnienia oraz funkcjonowania w systemie językowym.Od niego pochodzą współczesny wyraz obrus i dawne pobruszyć oraz brus czy brusek,które np.w dawnym kowalstwie oznaczały osełkę samo zaś brusić oznaczało ocierać wycierać-tu w znaczeniu ostrzyć.Z kolei wyraz obrus jest powiązany z brusić w ten sposób,iż dawniej o obrusy wycierano ręce w warsztatach i gospodarstwach.Od wyrazu brus osełka pochodzą zaś liczne nazwy miejscowe oraz osobowe.Do dziś słowo brusić używane jest m.in.w gwarze sądeckiej.