Powstanie i rozwój Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu
Z dziejów bibliotek toruńskich
Wojewódzka Biblioteka Publiczna Książnica Kopernikańska w Toruniu posiada jedną z najcenniejszych regionalnych kolekcji książek zabytkowych w Polsce i kontynuuje,liczące kilkaset lat,tradycje biblioteczne miasta.Zbiór ten pochodzi z licznie zakładanych na przestrzeni dziejów bibliotek i jest materialnym świadectwem kultury i świetności Torunia,począwszy od jego założenia w 1233 roku po czasy nowożytne.Dzieje bibliotek toruńskich sięgają pierwszej połowy XIII wieku.Już wtedy powstały w Toruniu udokumentowane księgozbiory klasztorne(franciszkanów,dominikanów) i kościelne(biblioteki parafialne przy kościele św.Jana oraz nieistniejącym dziś kościele św.Wawrzyńca).Zgromadzone w nich materiały stanowiły przede wszystkim źródło wiedzy teologicznej oraz wspomagały duchownych w prowadzeniu liturgii,pracy duszpasterskiej i działalności pedagogicznej.Od połowy XVI wieku zaczęto organizować w Toruniu biblioteki urzędowe.Pierwszą tego typu instytucją była Biblioteka Rady Miasta,gdzie gromadzono książki dla potrzeb miejskich.Biblioteka miała swoją siedzibę w ratuszu i działała,pomimo strat,które w ciągu wieków ponosiła,do chwili przejęcia jej zbiorów przez Książnicę w 1923 roku.Księgozbiór miał charakter regionalny i administracyjny.W jego skład wchodziły m.in.materiały z zakresu historii Torunia,dawnych Prus i Pomorza,prawodawstwa toruńskiego,prawa polskiego,geografii Polski,sztuki wojskowej oraz cały szereg toruńskich druków ulotnych i czasopism.Największa i najzasobniejsza biblioteka powstała przy protestanckiej szkole średniej,podniesionej w 1594 roku do rangi Gimnazjum Akademickiego.Ta biblioteka,od czasu reformy oświatowej burmistrza Henryka Strobanda w 1594 r.pełniła funkcję zarówno biblioteki szkolnej,jak i publicznej,przez stulecia była wizytówką miasta i cieszyła się znakomitą opinią w kraju i Europie.Została zorganizowana zgodnie z najnowszymi ówczesnymi standardami,tak pod względem warunków przechowywania zbioru,jak i jego organizacji,o czym informuje do dziś zachowany opis biblioteki:Descriptio Bibliothecae Scholae Thoruniensis Anno Domini 1594 extructae.Dotacje miejskie na zakup publikacji,liczne prywatne darowizny oraz uzyskane w toku działalności biblioteki przywileje(prawo do wyboru jednej książki ze zbiorów zmarłych obywateli miasta,egzemplarz obowiązkowy z miejscowej drukarni)zapewniały ciągły rozwój jej zbiorów.Do ich powiększania przyczyniało się także przejmowanie miejscowych księgozbiorów,m.in.zakonnych,po kasacie klasztorów w XIX wieku.W ten sposób rozbudowywane przez stulecia zbiory biblioteki toruńskiego gimnazjum,na które składały się bogate materiały z zakresu nauk filologicznych,historii,filozofii,prawa i polityki,teologii,nauk przyrodniczych,medycyny oraz podręczniki szkolne i pomoce dydaktyczne(globusy,mapy),stanowią obecnie podstawę kolekcji starodruków i rękopisów Książnicy Kopernikańskiej.W drugiej połowie XIX wieku powstały w Toruniu dwie biblioteki o charakterze naukowym.Jedna przy niemieckim stowarzyszeniu Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst,druga przy polskim Towarzystwie Naukowym.Zbiory tych instytucji powiększały się szybko dzięki wymianie własnych publikacji z innymi ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą oraz ofiarności członków.Biblioteka Towarzystwa Naukowego,która nastawiona była na kompletowanie piśmiennictwa polskiego,powstała z darów i depozytów patriotycznie nastawionego ziemiaństwa i inteligencji pomorskiej.
Okres międzywojenny
W 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego Pomorze wróciło do Polski,a Toruń stał się stolicą województwa pomorskiego.Powstał wówczas w mieście projekt zorganizowania,z istniejących wcześniej księgozbiorów instytucji,organizacji społecznych oraz osób prywatnych,jednej biblioteki naukowej.Powstanie Książnicy Miejskiej im.Kopernika było jednym z najważniejszych wydarzeń w Toruniu w pierwszych latach II Rzeczypospolitej.Biblioteka powstała poprzez scalenie czterech księgozbiorów:Gimnazjum Toruńskiego,Rady Miasta Torunia,Towarzystwa Naukowego w Toruniu oraz Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst.Uchroniono w ten sposób przed rozproszeniem bezcenne,o wielkim historycznym znaczeniu,zbiory bibliotek toruńskich.Uroczystego otwarcia Książnicy Miejskiej im.Kopernika z siedzibą w budynku Towarzystwa Naukowego przy ul.Wysokiej dokonano 19 lutego 1923 roku,natomiast zbiory liczące ok.100 tys.woluminów zostały udostępnione czytelnikom 10 grudnia 1923 roku.Dyrektorem Książnicy mianowano Zygmunta Mocarskiego,znanego bibliotekarza,historyka książki i bibliofila.Dzięki jego staraniom Książnica Miejska stała się w okresie międzywojennym największą publiczną biblioteką naukową województwa pomorskiego.Jej zasoby zostały w tym okresie wzbogacone o księgozbiór biblioteki Gimnazjum Żeńskiego w Toruniu,liczne dary i depozyty,a od 1927 roku także o egzemplarze obowiązkowe druków wydawanych w województwie pomorskim.Do wybuchu II wojny światowej biblioteka gromadziła wyłącznie zbiory o charakterze naukowym.Ich udostępnianie odbywało się na miejscu,a tylko w szczególnych przypadkach wypożyczano je na zewnątrz.Prowadzone były natomiast wypożyczenia między biblioteczne.Do września 1939 roku biblioteka podlegała magistratowi miasta Torunia.O randze instytucji może świadczyć fakt,że sprawozdania roczne z jej działalności odczytywano publicznie i ogłaszano w prasie 19 lutego każdego roku.
Okres okupacji
Od połowy września 1939 roku Książnica Miejska im.Kopernika przeszła pod zarząd niemiecki i władze okupacyjne przekształciły ją w Stadtbucherei(Bibliotekę Miejską).Tymczasowym zarządcą Biblioteki Miejskiej został Wilhelm Kerber i to jemu powierzono zadanie przygotowania biblioteki do otwarcia.Miał on m.in.usunąć z księgozbioru tzw.literaturę niepożądaną,tj.niewłaściwą z punktu widzenia narodowego socjalizmu.Biblioteka została uruchomiona w lutym 1940 roku,a jej dyrektorem mianowano Ottona Freymutha,przybyłego do Torunia z Dorpatu(obecnie Tartu w Estonii).Odtąd Biblioteka Miejska miała pełnić funkcję biblioteki naukowej,gromadzącej głównie piśmiennictwo dotyczące dawnej prowincji pruskiej.Z ogólnie dostępnego zasobu usunięto książki i czasopisma polskie,które złożono w piwnicach gmachu przy ul.Wysokiej,ale wbrew zaleceniom niemieckich władz okupacyjnych dyrektor Freymuth nie wydał polecenia,aby je zniszczyć.W 1944 roku Niemcy rozpoczęli przygotowania do ewakuacji najcenniejszych archiwaliów i muzealiów toruńskich,w tym także zasobów Biblioteki Miejskiej.Do Marburga wyekspediowano 36 skrzyń z najwartościowszymi obiektami ze zbiorów Książnicy.Szczęśliwym zrządzeniem losu polskie zbiory Książnicy przetrwały bez znaczących strat okres II wojny światowej,a kolekcje zabytkowe powróciły w 1947 roku na swoje dawne miejsce.
Okres po 1945 roku
Po zakończeniu wojny Książnica zachowała swoją siedzibę w gmachu Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul.Wysokiej.Najpilniejszym zadaniem stało się uporządkowanie księgozbioru i ustalenie ewentualnych braków.Prace te powierzono pierwszej powojennej kierowniczce Książnicy Janinie Przybyłowej.Już w marcu 1945 roku uruchomiono czytelnię dla mieszkańców Torunia oraz rozpoczęto organizowanie filii bibliotecznych na terenie miasta.W 1947 roku decyzją Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu Książnica oficjalnie uzyskała status biblioteki publicznej miasta Torunia,a od listopada tego roku Wojewódzka Rada Narodowa powierzyła jej funkcję biblioteki wojewódzkiej województwa pomorskiego.Zmiana podziału administracyjnego kraju w 1950 roku,powołująca do życia województwo bydgoskie,spowodowała zmianę statusu Książnicy,która ponownie na długie lata stała się biblioteką miejską.Niezwykle ważny w historii biblioteki był rok 1973,kiedy to dzięki wieloletnim staraniom dyrektora Alojzego Tujakowskiego,Książnica została przeniesiona do własnego,specjalnie dla niej zaprojektowanego i zbudowanego budynku przy ul.Słowackiego 8.Bezcenne zbiory znalazły się nareszcie w odpowiednich,bezpiecznych pomieszczeniach magazynowych.W 1974 roku w nowym budynku rozpoczęła działalność Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej im.Mikołaja Kopernika w Toruniu kierowana przez toruńskiego grafika Zygfryda Gardzielewskiego.Stała się ona zapleczem poligraficznym biblioteki i przynosiła sławę pięknymi edytorsko wydawnictwami.Oficyna działała do maja 1998 roku.W związku z drugą zmianą podziału administracyjnego Polski w 1975 roku Książnica ponownie stała się biblioteką wojewódzką,tym razem dla województwa toruńskiego.Funkcjonowała odtąd pod nazwą Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska w Toruniu.Lata siedemdziesiąte,osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XX wieku to dynamiczny rozwój biblioteki,która rozszerzyła zakres dostępnych dla użytkowników usług.Znacznie rozwinięto sieć filii bibliotecznych na terenie miasta,w tym placówek przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.Powstał Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych oraz filie biblioteczne w szpitalach.Kolejna reforma administracyjna spowodowała,że od 1 stycznia 1999 roku Książnica stała się biblioteką wojewódzką województwa kujawsko-pomorskiego,obejmując zasięgiem swego działania biblioteki dawnych województw toruńskiego i włocławskiego.Od 26 kwietnia 2002 roku uchwałą Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego biblioteka nosi nazwę Wojewódzka Biblioteka Publiczna Książnica Kopernikańska w Toruniu.Zgromadzone w bibliotece i pieczołowicie do dziś przechowywane zabytkowe kolekcje książek i czasopism,odzwierciedlające pasje bibliofilskie mieszkańców Torunia oraz dzieje księgozbiorów toruńskich w minionych wiekach,zostały zaliczone,na mocy rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 24 listopada 1998 roku,w poczet Narodowego Zasobu Bibliotecznego naszego kraju.
Działalność
Książnica Kopernikańska w Toruniu jest jedną z 18 bibliotek wojewódzkich w Polsce.Swoje zbiory udostępnia w siedzibie przy ul.Słowackiego 8(Biblioteka Główna)oraz kilkunastu filiach bibliotecznych na terenie miasta.W obsłudze osób z różnymi dysfunkcjami specjalizuje się Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych.W 2009 r.toruńską bibliotekę oraz filie odwiedziło ponad 345 tys.osób.Udostępniono 757.351 materiałów bibliotecznych.
Zbiory Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu obejmują:
- druki nowe biblioteka specjalizuje się w kolekcjonowaniu literatury naukowej i popularnonaukowej z zakresu nauk humanistycznych,społecznych i prawnych oraz beletrystyki
- starodruki to m.in.inkunabuły z XV wieku,polonika z XVI-wiecznymi wydaniami dzieł Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja,a także liczne druki astronomiczne ze wszystkimi edycjami De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika oraz komplet druków toruńskiej oficyny wydawniczej od 1569 roku
- rękopisy różnorodne dokumenty pisane od XIV do XX wieku.Wśród nich wyróżniają się pod względem artystycznym kodeksy z okresu Renesansu:pergaminowy rękopis z iluminacjami florenckiego miniaturzysty Attavantego,pochodzący z biblioteki węgierskiego króla Macieja Korwina oraz Rękopis czeski.Interesujące są także kroniki,materiały szkolne,korespondencja działaczy regionalnych oraz autografy pisarzy i poetów
- kartografia kolekcja XVI i XVII-wiecznych unikatowych globusów oraz atlasów,a także luźnych map Polski,Pomorza i Prus do XX wieku
- grafika zbiór obejmuje materiały o walorach plastycznych,m.in.afisze i plakaty,fotografię,ekslibrysy,malarstwo i grafikę,kalendarze oraz medale
- zintegrowany katalog elektroniczny bibliotek samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego PROLIB
- kartkowe katalogi alfabetyczne książek,czasopism oraz zbiorów specjalnych(dostępne również na stronie biblioteki)
- kartkowy katalog przedmiotowy książek
- kartkowy katalog regionalny
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz