Jan Januszowski

(do 1588 Jan Łazarzowic),herbu Kłośnik,inne formy nazwiska:Ianussowic,Ianussowski,pseudonim Jan Podworzewski,(ur.1550 w Krakowie,zm.30 listopada 1613)sekretarz królewski Zygmunta Augusta,poseł króla Stefana Batorego,drukarz,tłumacz,pisarz duchowny,właściciel Drukarni Łazarzowej(w latach 1577-1603),archi typograf królewski i kościelny,współtwórca drukarni Akademii Zamojskiej,wydawca dzieł:literackich,naukowych i muzycznych,projektodawca polskiej ortografii.
Życiorys
Był synem drukarza krakowskiego Łazarza Andrysowicza,który wraz z żoną Barbarą prowadził jej rodzinną tłocznię odziedziczoną z pierwszego małżeństwa.W latach 1575-1576 studiował prawo w Padwie.Po powrocie do kraju,pracował w kancelariach królów i był sekretarzem Zygmunta Augusta i Stefana Batorego.W 1577 roku po śmierci ojca przejął drukarnię i zajął się jej rozwijaniem.Jan zaczął wprowadzać reformy i ulepszenia.Wzorował się na oficynach zagranicznych i na drukarzach m.in.na Aldo Manucjuszu,rodzinie Estienne'ów i Plantina.Nie stosował ilustracji drzeworytu,próbował za to miedziorytu.Wprowadził duże,ozdobne inicjały.Podjął drugą po Wietorze próbę stworzenia czcionki narodowej oraz ustalenia ortografii polskiej.Stworzył wzory nowych czcionek,prostych i ukośnych,dostosowanych do wymagań fonetyki i pisowni języka polskiego.Usiłował wprowadzić oryginalną,polską czcionkę.Wydał projekt nowej ortografii polskiej,Nowy karakter polski(1594).W roku 1578 Januszowski otrzymał upoważnienie do drukowania statutów i konstytucji sejmowych(serwitoriat królewski),otrzymując monopol na drukowanie wszystkich pism urzędowych wychodzących z kancelarii królewskiej.W 1588 został nobilitowany przez króla Zygmunta III,przyjął nazwisko Jan Januszowski i otrzymał w 1590 roku tytuł architypografa królewskiego i kościelnego.W latach 1594-97 współpracował przy zakładaniu drukarni w Zamościu.Wydał ok.400 tytułów,w tym prawie wszystkie dzieła Jana Kochanowskiego,utwory A.Frycza Modrzewskiego,S.Orzechowskiego i literaturę sowizdrzalską.Próbował także własnej twórczości(Nauka umierania chrześcijańskiego,Cenzor obyczajów),naśladującej teksty o wyraźnie moralistycznej tendencji.Wydał w 1599 Biblię w przekładzie Jakuba Wujka.W 1601 roku podczas zarazy panującej w Krakowie,umarła mu żona i wszystkie dzieci.Po tej tragedii,został duchownym.W 1601 przyjął święcenia kapłańskie i został archidiakonem sądeckim.W 1607 r.otrzymał plebanię w mieście królewskim Solcu.Drukarnię wydzierżawił Bazylemu Skalskiemu,a następnie Maciejowi Jędrzejowczykowi,który po śmierci właściciela przejął Oficynę Łazarzową,wykupując ją od pozostałych synów Januszowskiego.
Twórczość
Ważniejsze utwory

• Kwiat rajski albo rożanka,Kraków 1580
• Sion pochylony,Kraków 1587,drukarnia Łazarzowa
• Zwierciadło królewskie,powst.ok.1588(choć ma datę 1606),wyd.kryt.B.Ulanowski"Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia",Kraków 1921,BPP nr 76,(przeróbka utworu Mikołaja Kossobudzkiego pt.De administranda Republica...commentarius,1583-1585)
• Wróżki,Kraków 1589,drukarnia Łazarzowa
• Nowy karakter polski,Kraków 1594,drukarnia Łazarzowa,(tu również rozprawki J.Kochanowskiego i Ł.Górnickiego o ortografii),wyd.następne:1597;przedruk homogr.R.Löwenfeld,Poznań 1882;fragmenty przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928,wyd.2 Warszawa 1955;fragm.wstępu przedr.W.Taszycki Obrońcy języka polskiego.Wiek XV-XVIII,Wrocław 1953,Biblioteka Narodowa,seria I,nr 146
• Statuta,prawa i konstytucje,Kraków 1600,drukarnia Łazarzowa
• Wywód... i obmowa z strony statutów koronnych,Kraków 1602,drukarnia Łazarzowa;wyd.krytyczne B.Ulanowski,Kraków 1920,BPP nr 75
• Nauka umierania chrześcijańskiego,Kraków 1604,drukarnia Łazarzowa,drukarz B.Skalski;wyd.następne:Kraków 1608,Kraków 1612,Kraków 1615(mylnie datowane:1515),Kraków 1619,Kraków 1675,Wilno 1695
• Cenzor obyczajów niektórych potocznych,Kraków 1607,drukarnia Łazarzowa;wyd.następne w przeróbce(przypisywanej S.Starowolskiemu)pt.Poprawa niektórych obyczajów polskich potocznych,Kraków 1625(2 odbitki);wyd.następne:Kraków 1628
• Wzór rzeczypospolitej rządnej do ciała człowieczego przystosowany,Kraków 1613,drukarnia M.Lob;fragm.przedrukował A.Rembowski Niwa 1876;Pisma t.1,Warszawa 1901

Przekłady

• S.Sokołowski Szafarz abo o pohamowaniu utrat niepotrzebnych dialog,Kraków 1589,drukarnia Łazarzowa,(przekł.z łaciny)
• S.Sokołowski Poseł wielki o wcieleniu Syna Bożego,Kraków 1590,drukarnia Łazarzowa,(przekł.z łaciny)
• S.Orzechowski Oksza...na Turka(tzw.Turcyki),Kraków 1590,drukarnia Łazarzowa,(przekł.z łaciny);wyd.następne:wyd.K.J.Turowski pt."Mowy S.Orzechowskiego",Sanok 1855,Biblioteka Polska,zeszyt 1-2;fragmenty przedr.K. Mecherzyński Historia wymowy w Polsce,t.1,Kraków 1856,s.421 nn.(przekł.z łaciny)
• Germanik Malaspina O lidze oracja,Kraków 1596,drukarnia Łazarzowa,(przekł.z łaciny);dedykację przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928,wyd.2 Warszawa 1955
• J.Bessarion Rzecz o pochodzeniu Ducha św.Kraków 1605,drukarnia Łazarzowa,(przekł.z łaciny);przedmowę do czytelnika przedr.W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928,wyd.2 Warszawa 1955
• S.Orzechowski Fidelis subditus albo o stanie królewskim(przekład powstał w 1606,prawdopodobnie na podst.tekstu łacińskiego,pośredniego między redakcją z 1543 a 1548),wyd.B.Ulanowski"Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia",Kraków 1921,BPP nr 76
• Plutarch Theseus athenieński i Numa rzymski,dwaj królowie wielcy,Kraków 1613,drukarnia M.Lob,(ustęp z Żywotów...)

Prace edytorskie

• Jan Kochanowski(wyd.zbiorowe pism J.Kochanowskiego),Kraków 1585-1586,drukarnia Łazarzowa,(tu dedykacja i przedmowa J.Januszowskiego;przedr.przy J.Kochanowski Dzieła wszystkie.Wydanie pomnikowe,t.2,Warszawa 1884;W.Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku,Lwów 1928)
• J.Kochanowski Wróżki,Kraków 1587,drukarnia Łazarzowa,(z przedmową)
• J.Kochanowski O Czechu i Lechu historia naganiona,Kraków 1589,drukarnia Łazarzowa,(przedmowę wydawcy przedr.J.Przyborowski Wiadomość o życiu i pismach J.Kochanowskiego,Poznań 1857,s.146-148)
• J.Kochanowski Fragmenta albo pozostałe pisma,Kraków 1590,drukarnia Łazarzowa,(z przedmową)
• J.Górski Rada Pańska,Kraków 1597,(przekł.utworu F.F.Cerioli;fragm.dedykacji przedr.W.Taszycki Obrońcy języka polskiego.Wiek XV-XVIII,Wrocław 1953,Biblioteka Narodowa,seria I,nr 146
• J.Głuchowski Ikones książąt i królów polskich...Do tego są przyłożone wiersze łacińskie Jana Janicjusza poety,Kraków 1605(według L.Ćwiklińskiego 1606),drukarnia Łazarzowa;fragm.przedmowy wydawcy przytacza Estreicher XVII,192-193

Listy i materiały

• Do J.Zamoyskiego,Kraków,1 września 1598;Chmielnik,23 stycznia 1602;wyd.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 dod.Warszawa 1852,s.217-219;list z 1598 wyd.również T.Wierzbowski z podobizną autografu:Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900,s.318;J.Ptaśnik"Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum",Lwów 1922,Monumenta Poloniae Typographica,t.1,s.397
• Dokument dot.studiów w Padwie w 1575,wyd.S.Windakiewicz"Materiały do historii Polaków w Padwie",Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce,t.7(1892),s.176 i odb.Kraków 1891
• Dokumenty różne z lat 1576-1593(m.in.kwity pieniężne i zastawne,przywileje,kontrakty),wyd.J.Ptaśnik"Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum",Lwów 1922,Monumenta Poloniae Typographica,t.1
• 3 dokumenty(przywilej królewski na druk dzieł,Lwów,28 lipca 1578;kwit pieniężny,Kraków, 9 września 1586;akt nobilitacji,Kraków,24 stycznia 1588),wyd.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1-2,Warszawa 1900-1904;J.Ptaśnik"Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum",Lwów 1922,Monumenta Poloniae Typographica,t.1
• Przywilej Stefana Batorego na druk ksiąg kościelnych,Kraków,29 maja 1583,wyd.A.Pawiński"Akta metryki Koronnej...z czasów Stefana Batorego 1576-1586",Źródła Dziejowe,t.11(1882),s.258;T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900,s.248-249;J.Ptaśnik"Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum",Lwów 1922,Monumenta Poloniae Typographica,t.1,s.361
• Przywilej Zygmunta III na drukowanie ksiąg kościelnych,Warszawa,18 kwietnia 1590,wyd.B.Łuszczyński"Dokumenta z archiwum aktów grodzkich i ziemskich b.województwa krakowskiego",Dodatek Miesięczny do Gazety Lwowskiej 1872,t.2,s.123-124

Utwór o autorstwie niepewnym

• Paradoxa Koronne publice i privatim potrzebne szlachcicowi polskiemu,powst.1603,wyd.A.Bielowski,Kraków 1853,(broszura polityczna;według Estreichera XXIX,201,jest ono prawdopodobnie dziełem J.Januszowskiego,wydanym później pt.Cenzor obyczajów.G.Korbut natomiast podawał jako przypuszczalnego autora Adama Czarnkowskiego,generała wielkopolskiego,zm.1628;A.Brückner Januszowskiego)