Kazimierz Kutz

Kazimierz Julian Kutz(ur.16 lutego 1929 w Szopienicach)polski reżyser filmowy,teatralny i telewizyjny,scenarzysta filmowy oraz polityk,członek założyciel Stowarzyszenia Filmowców Polskich(1966 r.)Senator IV,V i VI kadencji(1997–2007)oraz VIII kadencji(2011–2015),w latach 2001–2005 wicemarszałek Senatu V kadencji,w latach 2007–2011 poseł na Sejm VI kadencji.Wyreżyserował ponad dwadzieścia filmów fabularnych,z czego sześć o Górnym Śląsku.Zrealizował m.in.filmową trylogię śląską"Sól ziemi czarnej"(1969 r.)"Perła w koronie"(1971 r.)"Paciorki jednego różańca"(1979 r.)za który otrzymał Grand Prix Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w 1980 r.na 7 FPFF. Drugi raz Grand Prix dostał w 1994 r.na 19 FPFF za film"Zawrócony".Kazimierz Kutz zrealizował także wiele przedstawień dla Teatru Telewizji.

Życiorys
Rodzina i wykształcenie
Jest synem Franciszka Kuca,kolejarza i powstańca śląskiego,oraz Anastazji z domu Kamińskiej.Wychowany w robotniczym domu w Szopienicach,matka i babka kultywowały religię katolicką,ale zarazem umożliwiały członkom rodziny poszukiwanie nieszablonowych ścieżek życiowych.Ukończył I LO im.Tadeusza Kościuszki w Mysłowicach.Angażował się w działalność organizacji młodzieżowych,takich jak Związek Harcerstwa Polskiego i OM TUR.W 1953 r.ukończył studia na wydziale reżyserii PWSF w Łodzi.W czasie studiów był członkiem zarządu uczelnianej organizacji Związku Młodzieży Polskiej.Kazimierz Kutz powrócił do rodowego nazwiska Kutz,które rodzina nosiła w XIX wieku.Trzykrotnie żonaty,obecnie z Iwoną Świętochowską-Kutz(aktorką,grała w 1983 r.w filmie Kazimierza Kutza"Na straży swej stać będę"),ma czwórkę dzieci(synów Gabriela i Tymoteusza,córki Wiktorię i Kamilę).Deklaruje się jako ateista.
Działalność zawodowa i publiczna w PRL
Pracę reżyserską rozpoczął w 1955 r.jako asystent Andrzeja Wajdy przy realizacji"Pokolenia".Samodzielnym debiutem reżyserskim był w 1959 r.film"Krzyż walecznych".Następnym filmem był źle przyjęty przez ówczesną krytykę"Nikt nie woła".Wśród kolejnych zrealizowanych obrazów są"Ludzie z pociągu"według opowiadania Mariana Brandysa,para reporterski"Ktokolwiek wie..."oraz komedia"Upał"z Kabaretem Starszych Panów.W 1968 r.opublikował w czasopiśmie„Ekran”(nr z 9 czerwca)tekst krytykujący tryb realizacji filmów,a w szczególności rolę kierowników literackich.W tym czasie trwała nagonka na inteligencję,piętnowaną wówczas przez„moczarowców” i Władysława Gomułkę i opinia reżysera została zdaniem Tadeusza Konwickiego i Jerzego Markuszewskiego wykorzystana do poparcia tych ataków.Kazimierz Kutz krytykował też komedie Stanisława Barei,na określenie których stworzył sformułowanie„bareizm”,będące w jego intencji synonimem filmów bez artystycznych ambicji.W 1969 r.zrealizował według własnego scenariusza"Sól ziemi czarnej",pierwszy film z tzw.tryptyku śląskiego,a w 1971 r.następny,"Perłę w koronie".Od 1971 do 1976 r.kierował Zespołem Filmowym Silesia,którego był założycielem.W latach 70 uczestniczył w naradach Komitetu Centralnego PZPR na temat kultury.Od 1976 r.zajmował stanowisko głównego reżysera w ośrodku TVP Katowice.Po nakręceniu filmu"Linia"(1974 r.)otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.W 1979 r.odbyła się premiera ostatniej części tryptyku śląskiego,"Paciorków jednego różańca".Od połowy lat 70 był inwigilowany przez funkcjonariuszy SB w ramach operacji o kryptonimie„Reżyser”.W wyniku inwigilacji zanotowano,iż utrzymywał kontakty z osobami aktywnie działającymi w KSS KOR i nawiązywał kontakty z regionalnymi strukturami„Solidarności”.Był współorganizatorem I Kongresu Kultury Polskiej w Warszawie.W czasie stanu wojennego został internowany w okresie od 14 do 21 grudnia 1981,następnie zwolniony na skutek interwencji biskupa Herberta Bednorza.Jako powód internowania podano utrzymywanie kontaktów z działaczami antysocjalistycznymi,a także negatywny stosunek do władz partyjnych i rzeczywistości społeczno-politycznej w kraju,co zdaniem ówczesnych władz stwarzało zagrożenie dla bezpieczeństwa PRL.Wkrótce w proteście przeciwko wydarzeniom w kopalni„Wujek”zrezygnował ze stanowiska głównego reżysera Ośrodka TV Katowice.
Działalność zawodowa i publiczna w III RP
Po zmianie ustroju w latach 1989–1991 zajmował stanowisko dyrektora ośrodka TV Kraków.W 1994 r.odbyła się premiera filmu"Śmierć jak kromka chleba",traktującego o pacyfikacji KWK„Wujek”w grudniu 1981 r.W tym samym roku zrealizował telewizyjny film"Zawrócony",a w 1995 r.Pułkownika Kwiatkowskiego.Działalność polityczną rozpoczął w 1997 r.startując z powodzeniem w wyborach do Senatu IV kadencji jako kandydat bezpartyjny z listy Unii Wolności w województwie katowickim.W parlamencie pracował w Komisji Emigracji i Polaków za Granicą i Komisji Nauki i Edukacji.Od października 2001 do października 2005 r.pełnił funkcję wicemarszałka Senatu V kadencji,którą łączył z zasiadaniem w Komisji Kultury i Środków Przekazu.Był członkiem komitetu wyborczego Włodzimierza Cimoszewicza w wyborach prezydenckich w 2005 r.W wyborach parlamentarnych w tym samym roku po raz trzeci został senatorem.Startował z ramienia własnego komitetu wyborczego KWW Kazimierza Kutza,otrzymując 111907 głosów w okręgu katowickim.W wyborach w 2007 r.kandydował do Sejmu z listy Platformy Obywatelskiej w tym samym okręgu,otrzymując 113280 głosów.Został członkiem komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010 r.W październiku 2010 r.opuścił klub parlamentarny PO w geście solidarności z Januszem Palikotem,wspierając tworzone przez niego ugrupowanie.W wyborach w 2011 r.ponownie ubiegał się o mandat senatora jako niezależny w okręgu wyborczym nr 80.Został wybrany na VIII kadencję Senatu,otrzymując 81662 głosy.27 października 2011 prezydent Bronisław Komorowski powierzył mu wykonywanie obowiązków marszałka seniora Senatu VIII kadencji podczas pierwszego posiedzenia 8 listopada 2011(pełnił tę funkcję również w Senacie VI kadencji w 2005 r.)W Senacie został przewodniczącym Koła Senatorów Niezależnych.W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 r.bezskutecznie ubiegał się o mandat w okręgu śląskim,startując z pierwszego miejsca na liście komitetu wyborczego Europa Plus Twój Ruch i uzyskując 20426 głosów.W 2015 r.nie kandydował w kolejnych wyborach parlamentarnych.Przewodniczy Społecznemu Komitetowi Budowy Muzeum Śląskiego,jest też patronem Festiwalu Sztuki Reżyserskiej„Interpretacje”,Festiwalu Filmów Kultowych oraz Kongresu Kultury na Górnym Śląsku.Należy do Stowarzyszenia Filmowców Polskich oraz ZAIKS.Należał do założycieli Towarzystwa Przyjaciół Śląska w Warszawie.Związany z Górnym Śląskiem,od wielu lat mieszka na mazowieckiej wsi.Zwyciężył w plebiscycie„Gazety Wyborczej”na najwybitniejszego żyjącego Ślązaka.Okresowo publikuje w tym dzienniku.W 2012 r.przystąpił do think tanku Ruchu Palikota.
Twórczość
Twórczość filmowa
Andrzej Gwóźdź zauważa,że dla kina Kazimierza Kutza charakterystyczne są następujące elementy:

• Postacie filmów są przybyszami,wędrowcami,przybywają do określonego miejsca i je opuszczają po przejściu inicjacji,nierzadko inicjacji seksualnej,albo po zgromadzeniu doświadczeń.Nierzadko są to przybysze doświadczeni przez wojnę.Znamienny dla twórczości reżysera jest topos wędrówki(Krzyż Walecznych,Nikt nie woła,Wkrótce nadejdą bracia,Znikąd donikąd,Tarpany).Z kolei bohaterowie tryptyku śląskiego są mocno zakorzenieni w swoich mikroświatach,o które muszą nieustannie walczyć
• Typowa dla tego kina jest specyficzna gra między ekranem a widownią,która polega na tym,że tradycyjny mechanizm projekcji-identyfikacji zostaje wyparty przez deziluzję właściwą dla telewizyjnej sytuacji odbioru,czego przykładem jest pastiszowy"Upał".Reżyser zwraca uwagę na widza i na to,w jaki sposób odbiera on świat wykreowany w kinie,tworząc nieomal bezpośredni kontakt między światem kina a światem widzów
• Kino to opiera się na grach intertekstualnych i intermedialnych oraz na parafrazach,np."Upał"jest filmem„z telewizji”,wprowadzającym Kabaret Starszych Panów."Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza"to film„z kina”,będący metatekstem(pastiszem satyrycznym)"Eroiki"Andrzeja Munka.Natomiast"Wkrótce nadejdą bracia"są z jednej strony ekranizacją dramatu Janusza Krasińskiego,który wcześniej został zrealizowany przez Kazimierza Kutza w teatrze,a z drugiej strony stanowią obraz naśladujący film"Nikt nie woła"

Tryptyk śląski
W tryptyku śląskim,tj.w"Soli ziemi czarnej"(1969 r.)"Perle w koronie"(1971 r.) i w"Paciorkach jednego różańca"(1979 r.)reżyser skonkretyzował swoją wizję sztuki filmowej.Wchodząc w prowincjonalizm,folklor,tradycję,ludowy humor i odrębność kulturową,stworzył wypowiedzi o charakterze uniwersalnym."Sól ziemi czarnej"zrealizował między familokami i hałdami na osiedlach Giszowiec i Nikiszowiec w Katowicach oraz na robotniczym osiedlu Lipiny.Zależało mu na pieczołowitym odtworzeniu realiów,zatem podjął współpracę ze specjalistami od strojów i piosenek śląskich,a także z orkiestrami górniczymi i śląskimi zespołami ludowymi.Na potrzeby realizacji przestudiował powstańcze pamiętniki,wspomnienia i gazety z epoki.W sprawach społeczno-politycznych jego konsultantem został Wilhelm Szewczyk,a kwestie folkloru omawiał z Józefem Ligęzą i Adolfem Dygaczem.W doborze obsady aktorskiej filmu kluczowa była znajomość gwary śląskiej."Sól ziemi czarnej"została znakomicie przyjęta nie tylko przez krytykę,ale także przez innych reżyserów Andrzeja Wajdę czy Tadeusza Konwickiego.Realizacja"Perły w koronie"przebiegała podobnie jak w przypadku"Soli ziemi czarnej".Film powstał na Śląsku w kopalni„Wieczorek”na Nikiszowcu.Zaangażowano ludzi ze Śląska aktorów,statystów i ekspertów.Ekspozycję"Perły w koronie"tworzą sielankowe obrazy osady górniczej,które ukazują dom,rodzinę i pracę jako podstawowe śląskie wartości.Natomiast"Paciorki jednego różańca",nakręcone w kolonii domków górniczych w Giszowcu,traktuje się już jako obraz o agonii Śląska.Film przedstawia obrazy starych domków górniczych,które są wypierane przez nowoczesny Śląsk wieżowców.W jednym z takich domków mieszka Karol Habryka,górnik emeryt i były powstaniec śląski,który podejmuje walkę o własne dziedzictwo i tożsamość.Filmy tryptyku śląskiego bliskie są opowieściom mitycznym.Ich fabuły osadzają się w przeszłości,w historii niewielkich społeczności i narodów,które na skutek biegu dziejów zostały zmarginalizowane.Jednocześnie tryptyk śląski można interpretować jako zapis dwudziestowiecznej historii Śląska.Głównym motywem fabuł jest bunt walka podejmowana przez górniczą wspólnotę ma doprowadzić do przeobrażenia duchowego i do odnowienia kondycji ludzkiej.Kościelna religijność nie ma tu większego znaczenia,ale świat ten podporządkowuje się wszechobecnym w życiu domowym i w pracy rytuałom,dzięki którym otwiera się przestrzeń sakralna(mityczna).
Filmografia

• "Słowo honoru"(1953 r.)etiuda szkolna
• "Jesienny dzień"(1959 r.)
• "Krzyż walecznych"(1958 r.)
• "Nikt nie woła"(1960 r.)
• "Ludzie z pociągu"(1961 r.)
• "Tarpany"(1961 r.)
• "Milczenie"(1963 r.)
• "Upał"(1964 r.)
• "Ktokolwiek wie..."(1966 r.)
• "Skok"(1967 r.)
• "Sól ziemi czarnej"(1969 r.)
• "Perła w koronie"(1971 r.)
• "Linia"(1974 r.)
• "Znikąd donikąd"(1975 r.)
• "Paciorki jednego różańca"(1979 r.)
• "Na straży swej stać będę"(1983 r.)
• "Wkrótce nadejdą bracia"(1985 r.)
• "Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza"(1993 r.)
• "Śmierć jak kromka chleba"(1994 r.)
• "Zawrócony"(1994 r.)
• "Pułkownik Kwiatkowski"(1995 r.)
• "Sława i chwała"(1997 r.)

Twórczość telewizyjna
Do ważniejszych jego spektakli telewizyjnych zalicza się"Opowieści Hollywoodu"Christophera Hamptona(1986 r.)"Samobójcę"Nikołaja Erdmana(1988 r.)"Do piachu..."Tadeusza Różewicza(1989 r.)"Kolację na cztery ręce"Paula Barza(1990 r.)"Antygonę w Nowym Jorku"Janusza Głowackiego(1994 r.) i "Emigrantów"Sławomira Mrożka(1995 r.)Zbiór ostatnich przedstawień zrealizowanych dla Teatru Telewizji obejmuje Twórców obrazów"Pera Olova Enquista"(2000 r.)"Wielebnych"Sławomira Mrożka(2001 r.) i "Dzień podróżny"Eustachego Rylskiego(2004 r.)Przedstawienia telewizyjne poruszają tematykę społeczną,społeczno-obyczajową,historyczną i mają charakter demistyfikatorski wobec społeczeństwa i historii("Do piachu...","Ziarno zroszone krwią","Antygona w Nowym Jorku","Emigranci","Wielebni")bądź stanowią przykłady gier intermedialnych.Tematyzując profesję reżysera,twórcy i pisarza,stają się dziełami o wyrazie autotematycznym("Opowieści Hollywoodu","Kolacja na cztery ręce","Twórcy obrazów").Spektakle ukazują także skomplikowane losy i relacje międzyludzkie oraz rozmaite postawy moralne,które nierzadko zostają zaprezentowane w sposób przewrotny i brutalny,a zarazem daleki od moralizatorstwa.Sprawiły,że reżyser jest postrzegany nie tylko jako twórca filmów śląskich,ale także jako innowator i reformator języka sztuki telewizyjnej.
Twórczość literacka
Jest autorem książki"Klapsy i ścinki.Mój alfabet filmowy i nie tylko"(Znak,Warszawa 1999 r.ISBN 83-7006-849-9).Nakreślił w niej portrety przyjaciół i bliskich ze świata filmowego,literackiego i artystycznego,m.in.Krzysztofa Zanussiego,Wojciecha Kilara,Kaliny Jędrusik,Zbigniewa Cybulskiego,Andrzeja Wajdy,Tadeusza Konwickiego,Stanisława Dygata,Tadeusza Łomnickiego i Tadeusza Różewicza.Silnie zarysował w niej elementy autobiograficzne poświęcone matce,ojcu i nieżyjącemu bratu,a także elementy humorystyczne w postaci licznych anegdot ukazujących groteskowość czasów PRL.W 2010 r.reżyser zadebiutował także jako powieściopisarz książką"Piąta strona świata",wydaną nakładem wydawnictwa„Znak”,za którą został nominowany do Nagrody Literackiej Gdynia 2011 w kategorii proza."Piąta strona świata"jest opowieścią o rozpadzie wspólnoty,która własną historię ukształtowała w języku.Zatem jest to opowieść o języku i o zakotwiczeniu się w języku,na co wskazuje fakt współistnienia w utworze gwary śląskiej i polszczyzny.Indywidualna biografia Kazimierza Kutza staje się tutaj impulsem do rozważań nad biografią i dziejami Śląska, tj.nad katastrofą miejsca regionu i kraju.Na podstawie powieści Teatr Śląski w Katowicach zrealizował w lutym 2013 r.spektakl o tym samym tytule(adaptacja i reżyseria Robert Talarczyk).Ta sama adaptacja została następnie zrealizowana przez Teatr Telewizji.
Nagrody i odznaczenia

• 1959 r.nagroda polskiej krytyki filmowej„Syrenka Warszawska”za Krzyż walecznych
• 1961 r.„Srebrny Żagiel”na 14 Międzynarodowym Festiwalu filmowym w Locarno za film"Ludzie z pociągu"
• 1962 r.wyróżnienie za Skandal w Hellbergu na 3 Festiwalu Sztuk Współczesnych we Wrocławiu
• 1970 r.nagroda główna„Złote Grono”za scenariusz filmu"Sól ziemi czarnej"na 2 Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie
• 1972 r.Grand Prix„Złote Grono”za najlepszy film sezonu na 4 Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie
• 1972 r.„Złoty Globus”na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mediolanie za film"Perła w koronie"
• 1972 r.I nagroda i nagroda za reżyserię"Perły w koronie"na 10 Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Panamie
• 1973 r.I nagroda za film"Perła w koronie"na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Bancerberge i na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Antwerpii
• 1975 r.Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za film"Linia"
• 1980 r.wielka specjalna nagroda jury na 22 Międzynarodowym Festiwalu w Karlovych Varach za"Paciorki jednego różańca";Grand Prix za"Paciorki jednego różańca"na 7 Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku
• 1981 r.główna nagroda za"Paciorki jednego różańca"na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Figuerida de Foz
• 1981 r.Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia za filmowy tryptyk śląski
• 1987 r.nagroda przewodniczącego ds.Radia i Telewizji za reżyserię"Opowieści Hollywoodu"nagroda miesięcznika„Ekran”Złoty Ekran za reżyserię"Opowieści Hollywoodu"
• 1989 r.Zasłużony dla Kultury Narodowej
• 1989 r.nagroda im.Juliusza Ligonia za wybitne osiągnięcia artystyczne,ze szczególnym uwzględnieniem tematyki śląskiej w jego twórczości
• 1990 r.nagroda Komitetu Kultury Niezależnej„Solidarność 1989”za realizację"Starego portfela"Stanisława Bieniasza w Teatrze TV;nagroda im.Jerzego Ziętka Ośrodka TV Katowice za reżyserię"Starego portfela"
• 1993 r.nagroda im.Konrada Swinarskiego przyznana przez redakcję miesięcznika„Teatr”za całokształt twórczości telewizyjnej,ze specjalnym uwzględnieniem spektakli"Noc Walpurgii"oraz"Stalin";honorowa odznaka ZAIKS-u za wybitne osiągnięcia twórcze
• 1994 r.nagroda Klubu Krytyki Filmowej Syrenka Warszawska za film"Śmierć jak kromka chleba"
• 1994 r.Złote Lwy na 19 Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za reżyserię filmu"Zawrócony"
• 1994 r.nagroda specjalna za film"Zawrócony"na Festiwalu Prix Europa w Berlinie
• 1995 r.„Złoty cielec”nagroda dla najlepszego filmu europejskiego dla"Zawróconego"na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Utrechcie;dyplom jury zagranicznego dla filmu"Zawrócony"na Międzynarodowym Festiwalu w Moskwie
• 1995 r.śląska nagroda kulturalna rządu Dolnej Saksonii
• 1995 r.Nagroda im.Wojciecha Korfantego przyznana przez Związek Górnośląski
• 1996 r.„Srebrne Grono”dla filmu"Pułkownik Kwiatkowski"na 26 Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie
• 1997 r.Honorowa Korona Kazimierza Wielkiego na 3 Lecie Filmów w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą;„Złota Kaczka”dla najlepszego filmu polskiego 1996 r.
• 1997 r.tytuł doctora honoris causa Uniwersytetu Opolskiego
• 2001 r.nagroda główna 5 Festiwalu Komedii„Talia”w Tarnowie za spektakl Spaghetti i Miecz;„Ludwik”nagroda krakowskiego środowiska teatralnego za spektakl Spaghetti i Miecz;nagroda krytyki im.Boya za twórcze realizacje dramatów Tadeusza Różewicza,w tym spektakli Teatru TV Do piachu,Kartoteka rozrzucona oraz inscenizacji w Teatrze Narodowym i Starym Teatrze w Krakowie
• 2002 r.honorowy Jańcio Wodnik na Prowincjonaliach”we Wrześni za„poetycki pejzaż ziemi ukochanej Śląska”
• 2005 r.Złoty Medal„Zasłużony Kulturze Gloria Artis”za wybitne osiągnięcia kulturalne rangi międzynarodowej
• 2006 r.Nagroda Tolerancji przyznawana przez organizacje LGBT z Polski,Niemiec i Francji za działania na rzecz równouprawnienia osób homoseksualnych
• 2006 r.Order Ecce Homo
• 2009 r.Platynowe Lwy,nagroda za artystyczny dorobek podczas XXXIV Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni
• 2010 r.tytuł honorowego obywatela Katowic
• 2010 r.Cegła Janoscha,nagroda przyznawana przez czytelników katowickiego dodatku do„Gazety Wyborczej”za działalność na rzecz zachowania śląskiej tożsamości
• 2011 r.Śląski Szmaragd wyróżnienie przyznawane przedstawicielom Śląska przez diecezję katowicką Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
• 2012 r.Gustaw,nagroda Związku Artystów Scen Polskich,przyznawana za szczególne zasługi dla środowiska teatralnego