Wielkie Księstwo Poznańskie

1815-1848(dawniej Wielkie Xięstwo Poznańskie,niem.Großherzogtum Posen,fr.Grand Duché de Posnanie)autonomiczne księstwo,wchodzące w skład Prus(pozostające z wyjątkiem lat 1848-1851 obok Prus Zachodnich i Wschodnich,poza Związkiem Niemieckim),powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego,mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia wielkopolskich Polaków w związku z odłączeniem decyzją kongresu terytorium Wielkopolski od reszty terytorium Księstwa Warszawskiego,które otrzymało status Królestwa Polskiego,państwa konstytucyjnego,związanego jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim.Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim,popartym przez Poznańczyków,autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r.a po powstaniach wielkopolskich z 1846 r. i 1848 r.całkowicie zniesiona.Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska(Provinz Posen),ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie(choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy).Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus,a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.
Terytorium i ludność
Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego(z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie),czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy.Obszar księstwa obejmował 28951 km²,siedzibą władz został Poznań.Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 r.około 779 tys.osób,a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 r.wykazał zwiększenie populacji do 820.176 osób,głównie Polaków,a także Niemców i Żydów.
Podział administracyjny w latach 1819-1918
Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego.Po kilku zmianach w latach 1815-1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty,który utrzymał się do reformy z 1887 r.kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42.Podział z 1887 r.przetrwał do roku 1918.(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)

• rejencja poznańska,Poznań w 1819 roku 17 powiatów,od 1887 roku 28 powiatów,w tym 1 miejski
• Powiat babimojski,Babimost
• Powiat bukowski(1815-1887),Buk/(od 1848 r.)Nowy Tomyśl
• Powiat gostyński,Gostyń w 1887 r.wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
• Powiat grodziski,Grodzisk Wielkopolski(pierwotnie powiat bukowski,w 1887 roku wydzielony jako osobny powiat)
• Powiat jarociński,Jarocin w 1887 r.wydzielony z powiatu pleszewskiego
• Powiat kępiński,Kępno w 1887 r.wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
• Powiat kościański,Kościan
• Powiat koźmiński,Koźmin w 1887 r.wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
• Powiat krobski,Krobia w 1887 r.zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
• Powiat krotoszyński,Krotoszyn
• Powiat leszczyński,Leszno w 1887 r.wydzielony z powiatu wschowskiego
• Powiat międzychodzki,Międzychód
• Powiat międzyrzecki,Międzyrzecz
• Powiat nowotomyski,Nowy Tomyśl w 1887 r.wydzielony z powiatu bukowskiego
• Powiat obornicki,Oborniki Wielkopolskie
• Powiat odolanowski,Ostrów Wielkopolski
• Powiat ostrowski,Ostrów Wielkopolski w 1887 r.wydzielony z powiatu odolanowskiego
• Powiat ostrzeszowski,Ostrzeszów
• Powiat pleszewski,Pleszew
• Miasto Poznań w 1887 r.wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
• Powiat poznański,Poznań w 1887 r.zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty:poznański wschodni,poznański zachodni i miejski powiat Poznań
• Powiat poznański wschodni,Poznań w 1887 r.wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
• Powiat poznański zachodni,Poznań w 1887 r.wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
• Powiat rawicki,Rawicz w 1887 r.wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
• Powiat skwierzyński,Skwierzyna w 1887 r.wydzielony z powiatu międzychodzkiego
• Powiat szamotulski,Szamotuły
• Powiat śmigielski,Śmigiel w 1887 r.wydzielony z powiatu kościańskiego
• Powiat śremski,Śrem
• Powiat średzki,Środa Wielkopolska
• Powiat wrzesiński,Września w 1818 r.przekształcony z powiatu pyzdrskiego,Pyzdry
• Powiat wschowski,Wschowa
• rejencja bydgoska,Bydgoszcz w 1819 roku 9 powiatów,od 1887 roku 14 powiatów,w tym 1 miejski
  • Miasto Bydgoszcz w 1887 r.wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
  • Powiat bydgoski,Bydgoszcz
  • Powiat chodzieski,Chodzież
  • Powiat czarnkowski,Czarnków
  • Powiat gnieźnieński,Gniezno
  • Powiat inowrocławski,Inowrocław
  • Powiat mogilnicki,Mogilno
  • Powiat strzelneński,Strzelno w 1887 r.wydzielony z powiatu inowrocławskiego
  • Powiat szubiński,Szubin
  • Powiat wągrowiecki,Wągrowiec
  • Powiat wieleński,Wieleń w 1887 r.wydzielony z powiatu czarnkowskiego
  • Powiat witkowski,Witkowo w 1887 r.wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
  • Powiat wyrzyski,Wyrzysk
  • Powiat żniński,Żnin w 1887 r.wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego

Ustrój
Władcą księstwa był król pruski,reprezentowany przez księcia-namiestnika(przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł).Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe.Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa.W 1824 r.powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego,który miał jednak jedynie charakter doradczy.Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku,a ostatnia(siódma)9 lutego 1845 roku.Jego marszałkiem wybrany został ks.ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny.W jego skład wchodzili posłowie,wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich(było ich 22),posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich(16)oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich(8).Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską,te zaś na 26 powiatów,w których władzę sprawowali landraci.
Historia

Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku,oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku.3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika ks.Antoniego Henryka Radziwiłła.Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815-1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti.Deklarowana w 1815 r.dwujęzyczność księstwa miała,w zamierzeniu monarchy,zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków.Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana,a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa.Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa.W 1831 r.zlikwidowano urząd księcia-namiestnika,podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu.Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu,osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r.gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską(aczkolwiek nie miało do tego prawa).Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło,gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.
Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim

• Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego(TPN,zał.1841 r.)stypendia dla zdolnej,biednej młodzieży
• Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego(CTG,zał.1861 r.)promocja nowoczesnego rolnictwa
• Towarzystwo Czytelni Ludowych(TLC,zał.1880 r.)polska oświata pośród ludu
• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk(PTPN zał.1857 r.)promowanie nauki i sztuki

Sławni ludzie z Księstwa
(w porządku alfabetycznym)
Polacy

• Stanisław Adamski(1875-1967),ksiądz,działacz społeczny i polityczny,m.in Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich,założyciel i redaktor tygodnika'Robotnik'
• Tomasz K.Bartkiewicz(1865-1931),kompozytor i organista,współzałożyciel Związku Kół Śpiewackich
• Ryszard Berwiński(1819-1879),poeta,członek Towarzystwa Literacko–Słowiańskiego we Wrocławiu,tłumacz i folklorysta
• Hipolit Cegielski(1815-1868),przemysłowiec,działacz społeczny i kulturalny
• Dezydery Chłapowski(1788-1879),generał,działacz gospodarczy i polityczny
• Bernard Chrzanowski(1861-1944),działacz społeczny i polityczny,prezes Związku Sokołów Wielkopolskich
• August Cieszkowski(1814-1894),filozof,działacz społeczny i polityczny,jeden z założycieli Ligi Polskiej,współtwórca i prezes PTPN
• Czesław Czypicki(1855-1926),mecenas z Koźmina,działacz towarzystw śpiewaczych
• Bolesław Dembiński(1833-1914),kompozytor i organista,działacz towarzystw śpiewaczych
• Franciszek Dobrowolski(1830-1896),dyrektor teatru,redaktor"Dziennika Poznańskiego"
• Tytus Działyński(1796-1861),działacz polityczny,mecenas sztuki
• Ewaryst Estkowski(1820-1856),pedagog,działacz oświatowy,redaktor"Szkoły Polskiej"
• Maksymilian Jackowski(1815-1905),sekretarz generalny Centralnego Towarzystwa Gospodarczego,patron kółek rolniczych
• Kazimierz Jarochowski(1828-1888),historyk,publicysta"Dziennika Poznańskiego",współzałożyciel PTPN
• Józef Kościelski(1845-1911),poseł i działacz polityczny,współtwórca stowarzyszenia Straż
• Konstanty Kościński,autor Przewodnika po Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem(Poznań 1909 r.)
• Antoni Kraszewski(1797-1870),polityk ziemiański i poseł
• Józef Krzymiński(1858-1940),lekarz,działacz społeczny i polityczny,poseł do parlamentu z ramienia ludowców
• Karol Libelt(1807-1875),filozof,działacz polityczny i społeczny,prezes PTPN
• Jan Maciaszek(1876-1932),adwokat,działacz narodowy,członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu,jeden z przywódców powstania wielkopolskiego,pierwszy polski prezydent Bydgoszczy
• Karol Marcinkowski(1800-1848),lekarz,działacz społeczny,inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Władysław Marcinkowski(1858-1947),rzeźbiarz,twórca pomnika J.Słowackiego w Miłosławiu oraz rzeźb w konkatedrze św.Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim
• Teofil Matecki(1810-1886),lekarz,działacz społeczny,członek PTPN,inicjator wystawienia pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Maciej Mielżyński(1799-1870),działacz społeczny,inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Seweryn Mielżyński(1805-1872),działacz polityczny,malarz,kolekcjoner dzieł sztuki,uczestnik powstań narodowych
• Ludwik Mierosławski(1814-1878),generał,pisarz i poeta,działacz polityczny i narodowościowy,a także historyk wojskowości
• Jędrzej Moraczewski(1802-1855),historyk(przedstawiciel lelewelowskiej szkoły historycznej),publicysta,działacz społeczny
• Ludwik Mycielski(1854-1926),prezes Rady Narodowej w 1913 r.
• Andrzej Niegolewski(1787-1857),pułkownik,uczestnik kampanii napoleońskich,poseł,udziałowiec spółki Bazar w Poznaniu
• Władysław Niegolewski(1819-1885),liberalny polityk i poseł,powstaniec z lat 1848,1848 i 1863,współzałożyciel TCL i CTG
• Władysław Oleszczyński(1808-1866),rzeźbiarz,twórca pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Władysław Piórek(1852-1926),lekarz,działacz narodowy i społeczny w Bydgoszczy
• Gustaw Potworowski(1800-1860),założyciel Kasyna w Gostyniu,działacz Ligi Polskiej
• Edward Raczyński(1786-1845),konserwatywny polityk,mecenas sztuki,fundator biblioteki
• Antoni Radziwiłł(1775-1833),książę,namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego,konserwator Uniwersytetu Jagiellońskiego z ramienia Prus
• Karol Rzepecki(1865-1931),księgarz,działacz społeczny i polityczny,redaktor"Sokoła"
• Emilia Sczaniecka(1804-1896),działaczka społeczna i narodowościowa,organizatorka kobiet w Księstwie
• Walenty Stefański(1813-1877),księgarz,działacz polityczny,jeden z organizatorów Ligi Polskiej
• Florian Stablewski(1841-1906),arcybiskup poznańsko-gnieźnieński,poseł do sejmu pruskiego
• Antoni Stychel(1859-1935),ksiądz i poseł,prezes Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich
• Augustyn Szamarzewski(1832–1891),działacz społeczny,patron polskich spółek zarobkowych
• Roman Szymański(1840-1908),działacz polityczny,publicysta,redaktor"Orędownika"
• Walenty Śmigielski(1849-1906),ksiądz,działacz niepodległościowy i gospodarczy,budowniczy konkatedry w Ostrowie Wielkopolskim,autor"Wspomnień z Kulturkampfu 1875-1878"
• Aniela Tułodziecka(1853-1932),działaczka oświatowa Towarzystwa Warta
• Emil Warmiński(1881-1909),lekarz,założyciel i animator polskich organizacji patriotycznych i gospodarczych w Bydgoszczy
• Piotr Wawrzyniak(1849-1910),ksiądz,działacz gospodarczy i oświatowy,patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych
• Leon Wegner(1824-1873),ekonomista,historyk,jeden z twórców PTPN
• Teofil Wolicki(1768-1829),arcybiskup poznańsko-gnieźnieński

Niemcy

• Edward H.Flotwell(1786-1865),polityk,naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Ferdinand Hansemann(1861-1900),współzałożyciel Hakaty
• Hermann Kennemann(1815-1910),współzałożyciel Hakaty
• Heinrich Tiedemann(1840-1922),współzałożyciel i długoletni przywódca Hakaty
• Richard Witting,nadburmistrz Poznania w latach 1891-1902
• Joseph von Zerboni di Sposetti(1766-1831),urzędnik państwowy,publicysta i poeta,późniejszy nadprezydent Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg(1847-1934),niemiecki wojskowy,feldmarszałek i polityk,w latach 1925-1934 Prezydent Rzeszy w okresie Republiki Weimarskiej i w początkach III Rzeszy