Bazylika Świętego Krzyża w Warszawie

Kościół Świętego Krzyża znajduje się przy Krakowskim Przedmieściu 3 w Warszawie w dzielnicy Śródmieście.Jest własnością księży misjonarzy(Zgromadzenie Księży Misjonarzy świętego Wincentego á Paulo).
Historia

Pierwotnie w tym miejscu stała kaplica pod wezwaniem Świętego Krzyża,wzmiankowana w 1510 r.W 1525 r.stanął tu(według różnych źródeł:drewniany lub murowany)kościółek filia kolegiaty św.Jana,ufundowany przez Martę Möller,wdowę po warszawskim rajcy Serafinie Möllerze.Kościół przebudowano w 1615 r.Parafię świętokrzyską erygował w 1626 r.biskup poznański Jan Wężyk.Z dniem 1 grudnia 1653,na mocy dekretu biskupa poznańskiego Kazimierza Floriana Czartoryskiego,kościół i parafia zostały przekazane sprowadzonemu tu na prośbę królowej Ludwiki Marii Gonzagi,żony króla Jana Kazimierza,Zgromadzeniu Księży Misjonarzy.Odtąd kościół stał się centralnym domem Zgromadzenia Misji w Polsce.Po zniszczeniach spowodowanych potopem szwedzkim zdecydowano o budowie nowego kościoła.Został on zbudowany w latach 1679–1696 w stylu barokowym.Jego projektantem był nadworny architekt królewski,Włoch Józef Szymon Bellotti,a fundatorami opat Kazimierz Szczuka,późniejszy biskup chełmiński i prymas Michał Stefan Radziejowski,który konsekrował kościół 14 października 1696.Wieże,nakryte późnobarokowymi hełmami(1725–1737)są autorstwa Józefa Fontany.Fasadę(1756 r.)zaprojektował Jakub Fontana,zdobią ją figury autorstwa Jana Jerzego Plerscha.W 1704 r.z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii Michała Bartłomieja Tarły i Bractwa św.Rocha,działającego przy kościele od 1688 r.po raz pierwszy w Polsce zostało odprawione tutaj nabożeństwo Gorzkich żali.25 grudnia 1881 w czasie mszy w kościele wybuchła panika,w wyniku której stratowano na śmierć ok.30 osób.Plotka,że sprawcami nieszczęścia byli Żydzi,doprowadziła do pogromu ludności żydowskiej.Już w pierwszych dniach II wojny światowej świątynia została zniszczona.Zniszczeniu uległy m.in.obrazy:Wieczerza Pańska Franciszka Smuglewicza i Ukrzyżowanie Jerzego Siemiginowskiego.Podczas powstania warszawskiego 6 września 1944 Niemcy wprowadzili do świątyni dwa Goliaty wypełnione materiałami wybuchowymi.Zdetonowane pojazdy rozbiły fasadę kościoła,zniszczyły sklepienie nad dolnym kościołem,Wielki Ołtarz,ołtarze św.Rocha i św.Wincentego à Paulo.Świątynię odbudowano w latach 1945–1953.W 1965 roku wśród uczniów XI klasy uczęszczających na katechizację przy parafii Świętego Krzyża powstała myśl utworzenia ośrodka akademickiego.Wprawdzie decyzją kardynała Aleksandra Kakowskiego 4 stycznia 1928 roku powstało Duszpasterstwo Akademickie przy kościele św.Anny w Warszawie,ale po II wojnie światowej istniały jedynie nieformalne i niejawne grupy akademickie.Studenci zbierali się u Świętego Krzyża od jesieni 1965 roku.Wspólnota akademicka Drzewo Życia,obecnie Duszpasterstwo Akademickie Święty Krzyż,działa do dziś.W 2002 roku papież Jan Paweł II podniósł Kościół Świętego Krzyża do godności bazyliki mniejszej.
Opis
Figura Chrystusa

Przed kościołem w 1858 r.stanęła figura Chrystusa dźwigającego krzyż,odlana w cemencie w warsztacie sztukatorskim Ferrante Marconiego według projektu Andrzeja Pruszyńskiego,a ufundowana przez hr.Andrzeja Zamoyskiego.Po kilku latach na rzeźbie pojawiły się pęknięcia.Na łamach Wędrowca ukazał się apel o zbiórkę datków na odlew figury w brązie.W 1887 r.uszkodził ją szaleniec,który oderwał rękę Chrystusa.Przyspieszyło to decyzję o wykonaniu odlewu z brązu,figurę wiernie odtworzył w Rzymie w 1889 r.Pius Weloński.Pomnik ustawiono 2 listopada na nowym cokole z czarnego granitu,zaprojektowanym przez Stefana Szyllera,ze złoconym napisem Sursum Corda(w górę serca).Cementową figurę Chrystusa przewieziono do Kruszyny i umieszczono na grobowcu Lubomirskich.Obecnie znajduje się ona przed tamtejszym kościołem parafialnym św.Macieja Apostoła.We wrześniu 1944 r.wskutek detonacji Goliatów brązowa figura Chrystusa upadła na bruk ulicy i leżała z ręką uniesioną w górę,wskazując na napis na cokole.22 października 1944 Niemcy wywieźli ją z Warszawy w celu przetopienia,jednak wraz z pomnikiem Mikołaja Kopernika porzucili w przydrożnym rowie w Hajdukach Nyskich,gdzie rozpoznali ją polscy żołnierze.Oba pomniki przywieziono do Warszawy i poddano renowacji w pracowni Braci Łopieńskich.Posąg ponownie stanął przed kościołem 19 lipca 1945,poświęcony w obecności Prezydenta RP Bolesława Bieruta i przedstawicieli rządu przybyłych na odsłonięcie pomnika Mikołaja Kopernika.
Losy figury zostały przypomniane przez Jana Pawła II podczas jego pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny w czasie słynnej homilii na pl.Zwycięstwa(2 czerwca 1979),kiedy to Papież mówił m.in.: 
(...)Nie sposób zrozumieć dziejów narodu polskiego tej wielkiej tysiącletniej wspólnoty,która tak głęboko stanowi o mnie,o każdym z nas bez Chrystusa.Jeślibyśmy odrzucili ten klucz dla zrozumienia naszego narodu,narazilibyśmy się na zasadnicze nieporozumienie.Nie rozumielibyśmy samych siebie.Nie sposób zrozumieć tego narodu,który miał przeszłość tak wspaniałą,ale zarazem tak straszliwie trudną bez Chrystusa.Nie sposób zrozumieć tego miasta,Warszawy,stolicy Polski,która w roku 1944 zdecydowała się na nierówną walkę z najeźdźcą,na walkę,w której została opuszczona przez sprzymierzone potęgi,na walkę,w której legła pod własnymi gruzami,jeśli się nie pamięta,że pod tymi samymi gruzami legł również Chrystus-Zbawiciel ze swoim krzyżem sprzed kościoła na Krakowskim Przedmieściu.
Ołtarze i kaplice
Wymienione w kolejności od wejścia ku przodowi:
Lewa nawa

• kaplica św.Jana Pawła II z 2014 r.wykonana według projektu prof.Bogusława Smyrskiego,z rzeźbami Pawła Pietrusińskiego
• ołtarz św.Michała Archanioła i św.Aniołów(z barokowym obrazem Michała Archanioła w srebrnych sukienkach i figurami Rafała Archanioła i Anioła Stróża)z początku XVIII w.
• ołtarz św.Józefa(pierwotnie ołtarz św.Karola Boromeusza),z lat 30.XVIII w.z obrazem namalowanym przez Adolfa Hyłę
• łaskami słynący obraz św.Judy Tadeusza,autorstwa Pii Górskiej z 1938 r.
• ołtarz św.Felicissimy rzymskiej męczennicy,patronki parafii św.Krzyża,z przełomu XVII i XVIII w.z relikwiami świętej przekazanymi przez papieża Innocentego XII,powstały według projektu Tylmana z Gameren,ufundowany przez prymasa Polski Michała Stefana Radziejowskiego,którego nagrobek znajduje się obok tego ołtarza
• kaplica Matki Bożej Częstochowskiej,dobudowana w 1700 r.przy południowej ścianie prezbiterium,z kopią obrazu Matki Bożej autorstwa Jana Nepomucena Grotta(obecnie miejsce adoracji Najświętszego Sakramentu)

Środkowa nawa

• ołtarz główny,tzw.Wielki Ołtarz,pierwotnie ze snycerką Matysa Hankisa z Elbląga,konsekrowany w 1696 r.z obrazem(obecnie kopia)Ukrzyżowanie Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego,zniszczony w 1944 r.zrekonstruowany w latach 1960-1972 z użyciem elementów oryginalnych
• na chórze znajdują się 58-głosowe organy z XIX w.na których grał Stanisław Moniuszko,będący organistą w tym kościele.Organy zostały wyremontowane w latach 2009–2010

Prawa nawa

• kaplica Matki Bożej Katyńskiej
• ołtarz św.Rocha,pierwotnie z I połowy XVII w.całkowicie zniszczony podczas wojny,zrekonstruowany
• ołtarz św.Wincentego à Paulo(pierwotnie ołtarz Rozesłania Apostołów),z lat 30.XVIII w.całkowicie zniszczony podczas wojny,zrekonstruowany,w ołtarzu oryginalny obraz Szymona Czechowicza Kazanie św.Wincentego z ok.1730 r.
• ołtarz Najświętszego Sakramentu(pierwotnie Najświętszego Sakramentu i Świętej Trójcy)Ołtarz Ojczyzny,bliźniaczy z ołtarzem św.Felicissmy,powstały według projektu Tylmana z Gameren,zniszczony w powstaniu warszawskim,zrekonstruowany jako ostatni w XXI w.Dokończenie odbudowy kościoła i wierne odtworzenie ołtarza było uczczeniem 25 rocznicy pontyfikatu Jana Pawła II i wyniesienia kościoła do godności bazyliki mniejszej.W marcu 2004 r.na prośbę parafian Jan Paweł II podpisał akt erekcyjny odbudowy ołtarza Najświętszego Sakramentu.Wyraził też wolę,aby ze względu na wyjątkowe znaczenie kościoła Świętego Krzyża dla Warszawy i całej Polski,był on nazwany Ołtarzem Ojczyzny

Epitafia
W filarach świątyni wmurowane są urny z sercami Fryderyka Chopina(z epitafium z kararyjskiego marmuru wykonanym przez Leonarda Marconiego,odsłoniętym 5 marca 1880)oraz Władysława Reymonta(1929 r.)W kościele znajdują się też epitafia m.in.Zygmunta Krasińskiego,Józefa Ignacego Kraszewskiego,Adama Mickiewicza,Bolesława Prusa,Juliusza Słowackiego i Władysława Sikorskiego.
Groby

• Nagrobek prymasa Michała Stefana Radziejowskiego w południowym ramieniu transeptu

Kościół dolny
Założenie kościoła dolnego ma kształt odwróconej litery T i zostało ukształtowane do 1693 r.W surowym niskim pomieszczeniu zwraca uwagę duża liczba podpór oraz masywnych filarów dzielących wnętrze na nawy.Po obu stronach długiego korytarza biegnącego pod nawą i prowadzącego z ulicy do kościoła dolnego znajdują się krypty z grobowcami m.in.marszałka Sejmu Wielkiego Stanisława Małachowskiego,księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego(jego marmurowy nagrobek w kaplicy Matki Bożej w górnym kościele)oraz misjonarza,działacza charytatywnego księdza Gabriela Baudoina,nazywanego wielkim jałmużnikiem Warszawy.W katakumbach w dalszej części kościoła dolnego pochowani są m.in.siostry miłosierdzia i księża misjonarze,wśród nich biskup Michał Bartłomiej Tarło,wysocy urzędnicy państwowi z czasów Sejmu Wielkiego,Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego:wojewoda podlaski Stanisław Bernard Gozdzki,wojewoda pomorski Jerzy Detloff Flemming,wojewoda ruski i starosta warszawski August Aleksander Czartoryski,starosta warszawski i minister stanu w Królestwie Polskim Walenty Sobolewski,minister Tadeusz Dembowski,działacz dobroczynny Jan Tadeusz Lubomirski,działacz gospodarczy Andrzej Artur Zamoyski,oraz Maria Anna de la Grange d'Arquien Wielopolska,siostra królowej Marii Kazimiery,żona kanclerza Jana Wielopolskiego.
Wydarzenia historyczne

• Tu w 1683 r.król Jan III Sobieski zawierzył Bogu siebie i Ojczyznę przed wyprawą na Wiedeń
• 14 marca 1745 odbył się tu chrzest gen.Kazimierza Pułaskiego,marszałka Konfederacji Barskiej,bohatera walk o niepodległość USA,poległego w bitwie pod Savannah(1779 r.)
• Od 1765 r.król Stanisław August Poniatowski każdego roku w dniu swojego patrona 8 maja nadawał w tym kościele Order św.Stanisława
• 3 maja 1792 odbyło się tu uroczyste posiedzenie Sejmu Rzeczypospolitej,w pierwszą rocznicę uchwalenia konstytucji 3 maja,po którym wyruszyła procesja do Ujazdowa na miejsce wmurowania kamienia węgielnego pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej
• W 1974 r.w kościele głosił kazania(zwane kazaniami świętokrzyskimi)prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński,przypominając w nich o podstawowych prawach i wolnościach obywatelskich i opowiadając się za godnym życiem obywateli i przeciwko wszechwładzy państwa nad obywatelami
• Wieczorem 13 czerwca 1987 spotkał się tu z ok.1500 przedstawicielami środowisk twórczych z całej Polski papież Jan Paweł II.Osią papieskiej homilii były słowa z Promethidiona Cypriana Kamila Norwida:Bo piękno na to jest,by zachwycało do pracy praca,by się zmartwychwstało

Msza święta radiowa
Od 21 września 1980 roku z kościoła pw.Świętego Krzyża w Warszawie transmitowana jest cotygodniowa msza święta.Transmisję realizuje Polskie Radio.W latach 1980–1982 msza docierała do słuchaczy za pośrednictwem Programu II(na falach średnich).Od 1982 do 1989 r.na falach ultrakrótkich i długich w programie IV PR,a od 1989 r.na falach długich w programie I PR.Transmisja mszy świętej w radiowym eterze była jednym z postulatów stoczniowców Sierpnia '80.W podpisanym 31 sierpnia 1980 protokole porozumienia zawartego przez Komisję Rządową i Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Gdańsku znalazł się jasny zapis:Rząd zapewni transmisję radiową niedzielnej mszy w ramach szczegółowego uzgodnienia z Episkopatem.Obecnie mszy wysłuchać można w każdą niedzielę o godzinie 9.w Programie I Polskiego Radia na falach długich,ultrakrótkich,za pośrednictwem cyfrowych systemów odbioru sygnału satelitarnego oraz w Internecie.
Nazwy pochodzące od kościoła
Od kościoła wziął swą nazwę folwark świętokrzyski,założony w XVIII w.przez księży misjonarzy,oraz nieistniejący już dziś cmentarz wokół kościoła św.Piotra i Pawła(parafii św.Barbary).Od folwarku świętokrzyskiego z kolei nazwę przejęła biegnąca przez niego droga narolna,dzisiejsza ulica Świętokrzyska.W XX w.od ulicy nazwano Park Świętokrzyski(w sąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki),miejską spółkę„Trasa Świętokrzyska” i zbudowany przez nią most Świętokrzyski,projektowaną arterię na przedłużeniu mostu Trasę Świętokrzyską,a także zespół przystanków i stację metra A-14 Świętokrzyska przy skrzyżowaniu z ul.Marszałkowską