Pieniny

(514.12)pasmo górskie w łańcuchu Karpat,położone w południowej Polsce i północnej Słowacji,stanowiące najwyższą część długiego,porozdzielanego pasa skałek wapiennych(Pieniński Pas Skałkowy).
Topografia
Od południa Pieniny graniczą z pasmem Magury Spiskiej,od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim,na zachodzie zaś z Kotliną Orawsko-Nowotarską oraz Pogórzem Spisko-Gubałowskim.Rozciągają się na długości ok.30 km na wschód od przełomu Białki.
Dwa przełomy Dunajca dzielą Pieniny na 3 części:

• Pieniny Spiskie,między doliną Białki a przełomem Dunajca pod Niedzicą.Najwyższy szczyt Żar(błędnie:Branisko)879 m n.p.m.
• Pieniny Środkowe(Pieniny Właściwe),często określane po prostu jako Pieniny,od Niedzicy do Przełomu Dunajca między Sromowcami Niżnymi a Szczawnicą(w granicach Polski).Najwyższy szczyt Trzy Korony 982 m n.p.m.(najwybitniejszy szczyt całych Pienin).Tutaj należy też położona całkowicie po słowackiej stronie Grupa Golicy,przez niektórych topografów wyodrębniana w oddzielną,czwartą część Pienin,przez wielu włączana do Małych Pienin
• Małe Pieniny sięgające do doliny Popradu,najwyższy szczyt Wysoka(Wysokie Skałki;1050 m n.p.m.)będąca też najwyższym szczytem całych Pienin.Od Beskidu Sądeckiego oddziela je dolina Grajcarka i jego dopływu Białej Wody

Geologia i geneza Pienin
Geneza Pienin to najtrudniejszy problem w całej geologii Karpat.Melchior Numayr pisał:„Skałki karpackie należą do najosobliwszych i najbardziej fascynujących zjawisk geologicznych całej Ziemi”,a Maurice Lugeon w 1903 r.uważał,że poznanie geologii Pienin"stanowi szczyty naszej nauki".Według aktualnych poglądów skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych.W górnej kredzie zostały sfałdowane i wydźwignięte.Na początku trzeciorzędu nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia płaszczowin.Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie paleogenu i neogenu spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego.Równocześnie zachodząca erozja spowodowała zdarcie zewnętrznego płaszcza skał i wymodelowanie skomplikowanej rzeźby terenu.Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na wietrzenie skał jurajskich,głównie wapieni rogowcowych,bulastych i krynoidowych.Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu.Zjawiska krasowe rozwinięte są dość słabo,jaskinie i wywierzyska są nieliczne i nieduże.Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok.15 wąwozów i przełomów.Najbardziej znane pienińskie wąwozy to Wąwóz Szopczański i Wąwóz Homole.Wulkanicznego pochodzenia są andezytowe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin:Wdżar nad przełęczą Snozka,Bryjarka nad Szczawnicą,Jarmuta nad Szlachtową.
Klimat
W porównaniu z sąsiednimi regionami,Pieniny mają korzystny klimat.Zachmurzenie jest umiarkowane,stoki południowe są silnie nasłonecznione,doliny potoków są znacznie zimniejsze i chłodniejsze.Zimą i późną jesienią w kotlinach często zalegają mgły.Przeważają wiatry zachodnie(27,4%) i północno-zachodnie(19,4%),najsilniejsze są one w dolinach o charakterze przełomowym i w głębokich przełęczach.Halny wieje tutaj dość słabo.Średnia roczna temperatura wynosi 6,3°C w dolinach i 4°C na szczytach.Skrajne temperatury zanotowano w położonym nad Dunajcem Czerwonym Klasztorze: +35°C i −35,8°C.Opady są dość małe,gdyż całe Pieniny położone są w tzw.cieniu opadowym sąsiednich,wyższych pasm górskich,m.in.Tatr oraz Beskidów.W Krościenku średnioroczny opad wynosi 755 mm(dla porównania w Zakopanem 1100 mm).40% tych opadów przypada na lato:maksimum w lipcu(Krościenko 129 mm),minimum w styczniu(Krościenko 21 mm).Wiosna jest sucha.Śnieżna pokrywa zalega przeważnie od połowy listopada do początków kwietnia,wyżej w górach do końca kwietnia.
Sieć wodna
Główną rzeką Pienin jest Dunajec i cały obszar Pienin znajduje się w jego zlewni(z południowo-wschodniego końca wody wpływają do Dunajca za pośrednictwem Popradu).Na odcinku od Dębna do Krościenka jego spadek wynosi 112 m.Średni przepływ wody na tym odcinku wynosi 23 m³/s.Największy przepływ ma miejsce przy wiosennych roztopach lodów,najmniejszy w zimie.Zapory w Niedzicy i Sromowcach Wyżnych znacznie zmniejszyły szybkość przepływu rzeki,ścinając ten spadek o 50 m.Sieć wodna oprócz Dunajca liczy 5 rzek(Grajcarek,Krośnica,Lipnik,Łapszanka,Niedziczanka) i ponad 30 większych potoków,najdłuższy z nich jest Leśnicki Potok.Potoki są krótkie,ale charakteryzują się dość dużym spadkiem(średnio 130 m/km).Większość potoków wypływa ze źródeł,których w polskich Pieninach występuje około 600.Ich wydajność jest na ogół niewielka i średnia;0,1-10 l/s.Największa liczba tych źródeł występuje w przedziale wysokości 500-700 m n.p.m.a w Małych Pieninach 600-800 m.Najbardziej znane jest Stuletnie Źródło przy Drodze Pienińskiej.Istnieje kilka źródeł z wodą mineralną(szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-jodkowe).Ich występowanie związane jest z procesami wulkanicznymi,które zachodziły na granicy Pienin i Beskidów oraz intruzjami andezytów,obecność których powoduje zgazowanie tych wód dwutlenkiem węgla.Istnieje też kilka źródeł siarkowych,dawniej 2 były wykorzystywane w słowackiej Śmierdzonce.Brak większych naturalnych zbiorników wody,natomiast po wybudowaniu 2 zapór wodnych(w Niedzicy i w Sromowcach)powstały 2 duże,sztuczne zbiorniki wodne:Jezioro Czorsztyńskie i Zbiornik Sromowski.
Flora
Oprócz atrakcyjności krajobrazowej,Pieniny cechuje zróżnicowana szata roślinna.
Wpływają na to,między innymi,następujące czynniki:

• podłoże wapienne
• zróżnicowana morfologia
• specyficzny klimat
• niepokrycie lodowcem podczas zlodowaceń w plejstocenie
• stromość części stoków uniemożliwiająca rozrastanie się lasów
• sąsiedztwo Tatr

W Pieninach występuje 1100 gatunków roślin naczyniowych.Najbogatsza i najciekawsza jest flora Pienin Centralnych,w Pieninach Spiskich i Małych jest nieco bardziej uboga i silniej zmieniona w wyniku działalności człowieka.Charakterystyczne jest bogactwo siedlisk lasów,z których część jest dobrze naświetlona,a do części,w głębokich wąwozach słońce prawie nie zagląda;łąk kośnych;skałek,z których też część jest nasłoneczniona,a część bardzo wilgotna i ciemna.Również podłoże poza wapieniami budują łupki,mułowce,iłowce,lokalnie piaskowce,a w niektórych miejscach skały wulkaniczne wylewne andezyty i bazalty.Zdecydowało to o przetrwaniu reliktów flory przedholoceńskiej(chryzantema Zawadzkiego,jałowiec sabiński,dębik ośmiopłatkowy),obecności gatunków i odmian endemicznych(mniszek pieniński,pszonak pieniński),roślin wysokogórskich i kserotermicznych oraz swoistych zespołów muraw naskalnych na południowych zboczach.Według danych z 1992 r.leśne zbiorowiska zajmują 68,5% ogólnej powierzchni Pienin.Przeważa jodła(58%),licznie występuje buk(20%).Sztucznie dawniej wprowadzony świerk występuje rzadziej(18%) i jest w odwrocie.Na urwiskach pienińskiego przełomu Dunajca zachowały się cisy,zaś na niedostępnych miejscach na stromych skałach(m.in.na Sokolicy)przetrwały sprzed okresu zlodowaceń sosny,stąd też nazywa się je sosnami reliktowymi.Zachowały się zbiorowiska naturalnych jaworzyn,z ciekawostek warto wymienić występowanie lipy szerokolistnej,która dochodzi niemal pod szczyt Trzech Koron.Występuje też modrzew polski.Duże znaczenie dla zachowania różnorodności gatunkowej odgrywają powstałe wskutek działalności ludzi polany pienińskie;aby nie dopuścić do ich zarośnięcia lasem wiele z nich jest systematycznie koszonych.
Fauna
Z różnorodnością siedlisk związana jest bogata fauna.Uważa się,że w Pieninach występuje połowa znanych w Polsce gatunków zwierząt(13–15 tys.gatunków).Większość stanowią bezkręgowce,wśród nich gatunki owadów nie występujące nigdzie indziej w Polsce(np.niepylak apollo).Na terenie Pienin żyje 10 gatunków płazów,w tym:traszki,żaby,ropuchy,kumaki,salamandra plamista oraz gady:jaszczurki:zwinka i żyworodna,padalec zwyczajny,węże:żmija zygzakowata,gniewosz plamisty,zaskroniec zwyczajny.Różnorodność siedlisk i obecność zbiorników wodnych decydują również o dużej liczbie gatunków ptaków drapieżnych,wodnych,leśnych,polnych,sów itp.Wśród 61 gatunków ssaków przeważają drobne gryzonie i nietoperze.Duże ssaki,ze względu na niewielki rozmiar pasma oraz zabudowę utrudniającą migrację z innych pasm górskich,występują stosunkowo rzadko.Żyją tutaj dziki,sarny i jelenie,w dolinie Dunajca wydry,natomiast populację rysia ocenia się na kilka sztuk.Żbik prawdopodobniej już nie występuje,natomiast obserwowane ślady wilka i niedźwiedzia pochodzą od zwierząt zachodzących tutaj z innych obszarów,np.Magury Spiskiej.
Ochrona przyrody
Ogromne walory przyrodnicze Pienin doceniano od dawna.Już w 1751 r.badała je ekipa naukowców z Wiednia,a liczba późniejszych wybitnych badaczy Pienin przekracza 100 nazwisk.W 1932 r.mimo trudnej sytuacji Skarbu Państwa,dokończono wykupu terenów od prywatnych właścicieli(po wygórowanych stawkach) i na obszarze najciekawszej i najcenniejszej pod względem przyrodniczym środkowej części Pienin utworzono Pieniński Park Narodowy(wówczas było to tylko 423 ha).Niemal równocześnie po stronie słowackiej utworzono PIENAP.Jeszcze przed wojną rząd polski kontynuował dalszy wykup terenów pod park,a po wojnie w obszar parku włączone zostały znaczne obszary,które nadal pozostają własnością prywatną,ale gospodarka na nich odbywa się pod kontrolą parku.Są stopniowo wykupywane przez park.W Małych Pieninach istnieje kilka rezerwatów przyrody.Nieznany jest wpływ na ekosystem Pienin zapory wodnej w Niedzicy.
Rezerwaty przyrody:

• rezerwat przyrody Biała Woda
• rezerwat przyrody Przełom Białki pod Krempachami
• rezerwat przyrody Wąwóz Homole
• rezerwat przyrody Wysokie Skałki
• rezerwat przyrody Zaskalskie-Bodnarówka

Turystyka
Pieniny,zwłaszcza ich środkowa część,są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce.Pod względem liczby turystów zajmują w Polsce drugie po Tatrach miejsce.Władysław Anczyc w 1864 r.stwierdził:"Kto nie był w Tatrach i Pieninach,ten nie był nigdzie i nic nie widział".O dużej popularności turystycznej Pienin decydują walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tych gór,dobra dostępność komunikacyjna oraz dobrze zorganizowana baza noclegowa i infrastruktura turystyczna.Dodatkowo na ich atrakcyjność wpływa występowanie kwaśnych,nasyconych dwutlenkiem węgla wód mineralnych zwanych szczawami.Atrakcją turystyczną na skalę europejską jest spływ tratwami Przełomem Dunajca.Równolegle(po słowackiej stronie rzeki)biegnie też szlak pieszo-rowerowy zwany Drogą Pienińską.Interesujące są również ruiny zamku w Czorsztynie i gotycko-renesansowy zamek w Niedzicy,a także(na terenach sąsiadujących z Pieninami)drewniane kościółki w Grywałdzie,Dębnie Podhalańskim,kościoły w Krempachach i Frydmanie.Po Zbiorniku Czorsztyńskim kursują dla turystów statki pasażerskie białej floty tj.statek"Harnaś",wykonujący 50-minutowe rejsy widokowe oraz statki"Halny" i "Dunajec"przewożące turystów pomiędzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie.
Schroniska turystyczne:

• schronisko PTTK"Orlica"
• schronisko pod Durbaszką
• schronisko PTTK"Trzy Korony"

Piesze szlaki turystyczne

• Czorsztyn Majerz Przełęcz Osice Przełęcz Sańba Macelak Przełęcz Trzy Kopce Łączana Przełęcz Szopka Trzy Korony Ostry Wierch Zamkowa Góra Bajków Groń(początek Sokolej Perci)Czerteż Czertezik Sokolica przeprawa przez Dunajec(koniec Sokolej Perci)Schronisko PTTK"Orlica"Szafranówka Łaźne Skały Durbaszka przełęcz Kapralowa Wysoka Przełęcz Rozdziela
• Krościenko nad Dunajcem Bajków Groń Przełęcz Szopka Wąwóz Szopczański Schronisko PTTK"Trzy Korony"Sromowce Niżne
• Czertezik Krościenko nad Dunajcem Kapliczka św.Kingi Przełęcz Sosnów
• Sromowce Wyżne Przełęcz Trzy Kopce
• Schronisko PTTK"Trzy Korony"Wyżni Łazek Polana Kosarzyska(dojście do szlaku niebieskiego)
• Schronisko PTTK"Orlica"Droga Pienińska Czerwony Klasztor(SVK)
• Szczawnica Palenica Szafranówka
• Szlachtowa Huściawa dawne turystyczne przejście graniczne Szlachtowa-Veľký Lipník
• Jaworki Wąwóz Homole Polana pod Wysoką dawne turystyczne przejście graniczne Jaworki-Stráňany