Jan Szczęsny Herburt

(ru.Ян Щасний-Гербут),inne formy nazwiska: Dobrowolski,Herbort,Herbułt(ur.12 stycznia 1567,zm.31 grudnia 1616,w Dobromilu),pisał pod pseudonimami:Andrzej Maczuski,Piotr Grzegorzkowic,Lew Herburt,starosta dobromilski,mościcki iz wiszeński,sekretarz królewski,polski pisarz polityczny(rokoszowy),poeta,wydawca,dyplomata i poseł na Sejm.
Życiorys
Był synem Jana Herburta.Sam siebie nazywał Rusinem.W swojej polityce popierał stronnictwo kanclerza Jana Zamoyskiego,wziął udział w wielu misjach dyplomatycznych(do Szwecji,Anglii,Watykanu oraz Imperium osmańskiego).Następnie był stronnikiem Króla Zygmunta III Wazy,ale również jego oponentem,był jednym z przywódców tzw.rokoszu Zebrzydowskiego w roku 1607,uwięziony przez rojalistów od 1607 do 1609.Jako wydawca miał również kłopoty z cenzurą królewską w okresie kontrreformacji.Był autorem wielu pism politycznych oraz antymagnackich.W rozważaniach politycznych bronił polemicznie obrządku prawosławnego przeciwko Unii oraz Rusinów,pisał piosenki w gwarze rusińskiej.Wydał m.in.przywilej budowy cerkwi w Mościskach w roku 1604,cerkiew wybudowano w roku 1611.Drukował w Dobromilu m.in.pisma Wincentego Kadłubka oraz 6 tomów Kronik Jana Długosza.Wydane w Dobromilu książki sygnował herbem Herburt oraz hasłem"Prawdą a Pracą".Spory z Wapowskimi i Stadnickimi.Jan Szczęsny umarł w roku 1616 pozostawiając miasto Dobromil w kompletnej ruinie,przez historiografów określony później mianem uczonego warchoła.Miał syna:Jana Lwa Herburta(ur.1603,zm.1631),właściciela ziemskiego.
Twórczość
Ważniejsze utwory

• Panegiricus...Joanni Zario Zamoiscio,Ingolstadt 1585,drukarnia W.Eiler,(wyd.wraz z pismami innych autorów na część Zamoyskiego)
• Przemowa Imci P.J.Szczęsnego Herburta...na sejmiku Wyszyńskim na ten czas,gdy się wrócił z poselstwa tureckiego 1589,rękopis Biblioteki Czartoryskich nr 1577
• Epigramaty(jeden pt.Potrójny o sobie),wyd.przy P.Ciekliński Potrójny,Zamość 1597,drukarnia M.Łęski;dwa epigramaty przedr.J.Tuwim Cztery wieki fraszki polskiej,Warszawa 1937,s.85;wyd.2 Warszawa 1957
• Jezuita,powst.1606-1607,(satyra przeciw P.Skardze,wiadomość)
• Praktyka rakuska(wiersz),fragmenty ogł.H.Juszyński Dykcjonarz poetów polskich,t.1,Kraków 1820;M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.7,Kraków 1845,s.126
• Przyczyny wypowiedzenia posłuszeństwa Zygmuntowi,królewicowi szwedzkiemu,powst.24 czerwca 1607,wyd.H.Schmitt"Rokosz Zebrzydowskiego",Dziennik Literacki 1857,nr 23-44 i odb.Lwów 1858,s.497-502;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,3,Kraków 1918
• Herkules(tytuł pierwotny:Gadka Hrycia z Fortuną.Poemat proza i wierszem),powst.1607,wyd.wraz z Herkulesem słowieńskim K.Miaskowskiego przy: Piotr Grzegorzkowic Wizerunek utrapionej Rzeczypospolitej(nazwisko P.Grzegorzkowic mogło być pseudonimem J.S.Herburta),wyd.Dobromil 1612,wyd.następne Dobromil 1616;fragmenty przedr.M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.7,Kraków 1845,s.117-125
• Strzała...którą Korona Polska...do dziatek swych stanu rycerskiego wypuściła,powst.1608(według W.Dobrowolskiej),wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,2,Kraków 1918
• Punkta podane od jegomości pana Szczęsnego Herburta,Kraków 1608,przedr.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,3,Kraków 1918,(punktów jest 8,podczas gdy identyczny z tym utworem Skript Herburta z więzienia w rękopisie niegdyś biblioteki w Petersburgu,nr 46 ze zbiorów J.A.Załuskiego Silva rerum XVII w.zawierał punktów 9),fragmenty red.pt.Pismo...za którym chciał być z więzienia wolny,ogł.H.Malewska Listy staropolskie z epoki Wazów,Warszawa 1959
• Victoriae Kozakorum Nisoviorum de Tartaris Tauricanis in a.1608.Narratio Herburthi,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Tenże Herburt przysięga na zamku krakowskim przed grobem św.Stanisława 20 marca 1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Jan Szczęsny Herburt z więzienia wolny na sejmie warszawskim a.1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Pan Szczęsny Herburt przeprasza króla Imci po rokoszu w Lublinie do Moskwy idącego 1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Rada potrzebna dnia 8 maja od Imp.Herburta roku 1610 wydana na sejmik wiśnieński,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Sposób obwarowania się i obrony od Tatar...podany,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Discurs...ex vinculis Cracoviae,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Przepraszanie po rokoszu JKMci uczynione od Pana Szczęsnego Herburta z Dobromiela 1613 na konfederackim sejmie,co go ino 3 niedziele były,wyd.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 dod.Warszawa 1852,s.283-285;K.Mecherzyński Historia wymowy w Polsce,t.1,Kraków 1856,s.575-577
• Zdanie o narodzie ruskim spisane podczas konfederacji moskiewskiej od Pana Szczęsnego Herburta,dobromilskiego,wiśnieńskiego,mościckiego starosty,powst.1613(według L.Szczerbickiej ok.1611),wyd.Dokumienty objasniajuszczije istoriju zapadno-russkogo kraja,Petersburg 1865,s.214-228;przedr.W.Lipiński"Echa przeszłości. IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.92-96;fragmenty ogł.W.Sobieski"Dymitr Samozwaniec a Polska"w książce Studia historyczne.Król a car,Lwów 1912,s.129-130;rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza,t.107

Przekłady

• О przyjaźni i przyjaciołach,Dobromil 1611-1616(według Estreichera),edycja nast.wyd.S.F.Żukowski,Wilno 1817,(kompilacja przekł.z dzieł Cycerona,Platona,Plutarcha.Wyd.pod nazwiskiem Andrzeja Maczuskiego,które według S.Bodniaka jest pseudonimem J.S.Herburta)

Prace edytorskie

• S.Orzechowski Annales...Adiunximus vitam Petri Kmitae,Dobromil 1611,drukarnia J.Szeliga
• W.Kadłubek Historia Polonica,Dobromil 1612,drukarnia J.Szeliga
• W.Kicki Dialog o obronie Ukrainy,Dobromil 1615
• J.Długosz Historia Polonica(ks.1-4),Dobromil 1614,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne(ks.1-6)Dobromil 1615,(edycja przerwana zakazem Zygmunta III)

Listy i materiały

• Korespondencja z J.Zamoyskim z lat 1591-1605,rękopisy Biblioteka Zamoyskich,obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie;fragmenty ogł.A.Sokołowski"Jan Szczęsny Herburt,pierwszy wydawca Kroniki Długoszowej",Biblioteka Warszawska 1883,t.2-3
• Do Mikołaja Herburta,Jaworów,26 maja 1604,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 439;fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.173-174;wyd.4 Lwów 1931;wyd.5 Kraków 1957
• Do Zygmunta III,7 lipca 1606,rękopis Biblioteki Narodowej nr 3083,fragmenty ogł.L.Szczerbicka"Jan Szczęsny Herburt zarys monografii",Ze studiów nad literaturą staropolską,Wrocław 1957,Studia Staropolskie,t.5
• Do M.Szyszkowskiego,1606,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.101,s.5;rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• Listy do:Marcina z Kłecka,prawdopodobnie 1606;papieża Pawła V,1616;Tomasza Tretera;Jerzego Zbaraskiego,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577,s.189-191;Biblioteka Ossolińskich nr 231(zaginął w latach 1939-1945);Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,s.928-933;fragmenty ogł.W.Lipiński"Echa przeszłości.IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.85-86;W.Dobrowolska"Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich",Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu,t.7(1926/1927) i odb.Przemyśl 1926,s.179-181
• Listy do"królowej szwedzkiej" i do królowej Konstancji,1608,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.104,nr 122,s.581-582;nr 124,s.585
• Listy od i do biskupa przemyskiego S.Siecińskiego(m.in.w obronie drukarni dobromilskiej),rękopisy:(kopia z archiwum heilsberskiego)Muzeum Czartoryskich nr 439,s.1527-1528;Ossolineum nr 231,k.143(zaginął w latach 1939-1945);fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.201;W.Lipiński"Echa przeszłości.IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.89-90,92
• Do W.Gembickiego,wiadomość
• Od Jerzego Zbaraskiego,1609,wyd.A.Sokołowski"Listy księcia Jerzego Zbaraskiego,kasztelana krakowskiego",Scriptores Rerum Polonicarum,t.5(1880),s.159-160;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich nr 1577,s.189-191;Biblioteka Ossolińskich nr 231 k.280-282(zaginął w latach 1939-1945);Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,s.928-933;fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.191-192
• Od papieża Pawła V,rękopis:znajdował się w bibliotece w Petersburgu,Biblioteka Czartoryskich nr 1577
• List polecjący Anny Jagiellonki do palatyna reńskiego,1583,wyd.A.Kraushar"J.S.Herburt z Fulsztyna,pierwszy wydawca dziejopisarzy średniowiecznych",Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,Wydz.I,II 1916
• Listy króla Imci do pana wojewody krakowskiego i innych panów senatorów o praktykach pana Szczęsnego Herburta z Gabrielem Batorym,rękopis Biblioteki Czartoryskich nr 1577
• List przyczynny do Króla JMci od synodu za P.J.Herburtem,Piotrków,15 sierpnia 1607,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,nr 159,s.665 nn.
• Od S.Żółkiewskiego,Tarnawa,17 listopada 1593,wyd.T.Xże L.(T.Lubomirski)w:S.Żółkiewski Listy,Kraków 1868
• Akt nadania przez J.Szczęsnego Herburta prawa wzniesienia cerkwi w Mościskach,dat.Mościska,12 stycznia 1604,ogł.A.Wybranowski Ongi w dworach i dworkach szlacheckich,Kraków 1898,s.39-40
• Akty ugody między drukarzem Janem Szeligą oraz księgarzem Janem Policiusem w sprawie wydania Kroniki J.Długosza,zatwierdzone przez J.S.Herburta w Dobromilu 18 listopada 1615,ogł.W.Łoziński"Spór drukarza z księgarzem w roku 1616",Kwartalnik Historyczny 1889
• Ceduła wystawiona J.Szelidze w Dobromilu 31 stycznia 1616,ogł.W.Łoziński"Spór drukarza z księgarzem w roku 1616",Kwartalnik Historyczny 1889

Utwory o autorstwie niepewnym

• Votum katolika jednego o jezuitach,powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
• Rewersał listu szlachcica jednego do drugiego pisany,w którym się obmawia,że nie przybył na sejmik w Opatowie pro 16 Martii 1606 złożony,o którym zdanie swe i dyskursy różne przydawa,wyd.Athenaeum 1841,t.2,s.8;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczą temu:J.Krupiński i L.Szczerbicka)
• Skrypt o słuszności zjazdu stężyckiego,powst.wiosna 1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczy temu L.Szczerbicka;J.Czubek upatrywał autora w Mikołaju Zebrzydowskim lub Macieju Smoguleckim)
• Przemowa do panów senatorów(wiersz),powst.wrzesień 1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo wątpliwe według W.Dobrowolskiej;nie jest to utwór J.S.Herburta według L.Szczerbickiej)
• Rozmowa o rokoszu,powst.1606,wyd.H.Schmitt Rokosz Zebrzydowskiego,Lwów 1858 dod.s.53;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918;fragm.(wypis)współczesny Rozmowie pt.Jezuitom i inszym duchownym respons...wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczą temu J.Krupiński i L.Szczerbicka)
• Reskrypt ślachcica jednego na ów skrypt,który przeciwko Zebrzydowskiemu...jakiś gregoryanek wydał:"Otóż tobie rokosz",powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(odpowiedź na pisemko P.Skargi Otóż tobie rokosz.Autorstwo według A.Brücknera)
• Na pismo powtarzające ludzie cnotliwe pod tytułem"Otóż tobie rokosz",wydane na ohydę rycerstwa na rokoszu będącego,prawdziwa i krótka odpowiedź,powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
• Echo o rokoszu,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo:pewne według A.Brücknera;wątpliwe według W.Dobrowolskiej)
• Consilium de recuperanda pace et in posterum stabilienda pace Regni Poloniae,wyd.M.Ziemecki,1607,(wyd.prawdopodobnie jednocześnie w 3 drukarniach);jest to rozszerzenie pisemka pt.Votum katolika...wyd.następne:1609;1610;w:P.Wangen Paraleipomena,Lyon 1611;1725;1742;(Estreicher notuje 4 odmienne edycje z 1607,z tego dwie wyd.Uppsala,drukarnia J.Olai Nielsenius.Według Brücknera wyd.w Uppsali nie było;tylko wyd.w 1609);przedr.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(niektóre z dawniejszych źródeł wskazywały na autorstwo Szymona Steniusa;według S.Załęskiego,J.Czubka,T.Grabowskiego,L.Szczerbickiej,autorem może być Jerzy Zbaraski,starosta piński;według A.Brücknera J.S.Herburt;W.Dobrowolska popiera tezę J.Czubka,lecz nie wyklucza możliwości współpracy Herburta)
• Trąba na pospolite ruszenie przeciw jezuitom,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczy temu J.Krupiński)
• Listy o kontrybucyjej nowotniej o jezuitach,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
• Cenzura konstytucyj sejmowych przez posła jednego,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
• Wojna czupryny z ponta(wiersz),powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo według A.Brücknera)
• Sumnienie mówi(wiersz),wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo według A.Brücknera)
• Wizerunk utrapionej Rzeczypospolitej...przy tym Herkules słowieński Kaspra Miaskowskiego,Dobromil 1612,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne:Dobromil 1613;Dobromil 1616;pt.Obraz utrapionej Rzeczypospolitej,Kraków 1628(edycja wątpliwa);pt.Utrapionej Rzeczypospolitej wizerunek,1629,(przeróbka J.D.Solikowskiego Apocalipsis powstała ok.1588)
• Artes Dobromilenses.Nauka dobromilska,Dobromil 1613,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne:Dobromil 1615 lub 1616,(wyd.pod imieniem Jana Lwa,syna Szczęsnego;A.Sokołowski,W.Łoziński i S.Cynarski przypisują ten utwór J.Szczęsnemu)