Tadeusz Czacki

Herbu Świnka,krypt.T.C.(ur.28 sierpnia 1765 w Porycku na Wołyniu,zm.8 lutego 1813 w Dubnie na Wołyniu)polski działacz oświatowy i gospodarczy,pedagog,historyk,ekonomista,bibliofil,numizmatyk,członek Komisji Edukacji Narodowej,współtwórca Konstytucji 3 Maja,współzałożyciel warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,twórca Biblioteki Poryckiej,główny twórca i organizator Liceum Krzemienieckiego zwanego Atenami Wołyńskimi,ostatni starosta niegrodowy nowogrodzki(1786-1792).
Życiorys
Pierwsze nauki pobierał w domu rodzinnym, pod kierunkiem jezuity F.Grodzickiego.Karierę zawodową rozpoczął(1781 r.)w sądzie nadwornym(zadwornym)w Warszawie jako praktykant.W tym okresie studiował zbiory Biblioteki Załuskich.Wkrótce też zbliżył się do J.Albertrandiego i A.Naruszewicza oraz został wyznaczony przez króla do uporządkowania części prywatnego archiwum królewskiego i Metryki Korronnej Następnie działał w Komisji Kruszcowej(1784 r.) i Komisji Skarbu Koronnego(1786 r.)Członek Kompanii Solnej.W roku 1786 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.W roku 1792 odznaczony Orderem Orła Białego.W roku 1802 założył krótko istniejące towarzystwo żeglugowe"Czacki,Drzewiecki i spółka"funkcjonujące w Odessie.W 1803 roku,w związku z przyznaniem autonomii szkolnictwu polskiemu na Litwie i Rusi,Czacki został mianowany wizytatorem szkół guberni wołyńskiej,podolskiej i kijowskiej.Poświęcił się pracy na rzecz szkolnictwa.Zawarł znajomość z K.C.Mrongowiuszem rezultatem tej znajomości były starania Czackiego w roku 1805 o sprowadzenie Mrongowiusza do Krzemieńca na bibliotekarza i nauczyciela.W roku 1791 wizytował Wawel,gdzie otworzył groby królewskie(m.in.Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta),zabierając z nich cenne pamiątki oraz dokonał spisu klejnotów znajdujących się w skarbcu królewskim.Zabrał też z grobu czaszkę,którą uważał za czaszkę Jana Kochanowskiego i przekazał ją w darze księżnej Izabeli Czartoryskiej.Od 1792 r.żonaty z Barbarą Dembińską z Dembian herbu Rawicz.Mieli troje dzieci.
Twórczość
Napisał m.in.wiele artykułów dotyczących handlu Polski.Zapoczątkował także opracowanie dokładnej hydrograficznej mapy Polski i Litwy.
Ważniejsze utwory

1. Mowa miana w imieniu Komisji Kruszcowej do Stanisława Augusta 1785 r.26 marca,brak miejsca wydania(1785 r.)
2. Odpowiedź na pismo Imci Pana Grumerta w kwestii,czy Imość Pan Zughöer może być umieszczony w liczbie posłów monarchów i czy,będąc umocowanym do sprawowania interesów Kurlandii książęcia w Polszcze,powinien podlegać jurysdykcji krajowej,Warszawa 1787 r.
3. Refleksje nad uszkodzeniem dla krajów polskich wynikającym z zaniedbywania handlu,pochodzącego z mniej ważenia porzuconej nad Gdańskiem opieki,brak miejsca wydania 1790 r.
4. Opis obrad sejmowych we 12-tu dniach miesiąca maja 1790,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
5. Usprawiedliwienie się...w materii kupna i reperacji pałacu dla posła rosyjskiego...podane d.3 lutego 1791,(Warszawa 1791 r.)
6. Mowa...w czasie pierwszego zasiadania na Komisji Skarbu Kor.JW.Rocha z Głogowy Kossowskiego...miana 14 lutego 1791,(Warszawa 1791 r.)
7. Mowa w materii menniczej na sejmie 20 września 1791,Warszawa brak roku wydania
8. Mowa...w usprawiedliwieniu tabeli przychodów i wydatków od Komisji Skarbu Kor.d.2 grudnia 1791 miana,(Warszawa 1791 r.)
9. O Konstytucji Trzeciego Maja 1791.Do J.WW.Zalewskiego,trockiego i Matuszewicza,brzeskolitewskiego,posłów,brak miejsca wydania(1791 r.)rękopisy w Bibliotece PAN Kraków,sygn.181,212
10. Uwagi o handlu z Anglią,Portą Ottomańską i innymi narodami,powst.w roku 1792;fragmenty pt."O handlu Polski z Portą Ottomańską",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.156-191
11. Obraz panowania Zygmunta Augusta ks.Adamowi Czartoryskiemu G.Z.P.1798 roku przesłany,wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.3,Kraków 1835 r.s.1-38
12. O litewskich i polskich prawach,o ich duchu,źródłach,związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 r.wydanym,t.1-2,Warszawa 1800-1801;przekł.rosyjski:fragm.W.Anastasiewicz Ulej 1811 r.t.2,cz.2,zeszyt 11,s.367-374
13. "O dziesięcinach w powszechności,a szczególniej w Polszcze i Litwie.Rzecz czytana na posiedzeniu Warsz.Tow.Przyj.Nauk",Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk,t.1(1802 r.)odb.Warszawa 1801 r.przekł.francuski:A.Potocki pt.Des Dîmes en général et particulièrement...Warszawa 1801 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.178)
14. "Rozbiór dziejów narodu polskiego przez pierwszych dwóch pisarzów,Marcina Galla i Wincentego Kadłubka",Nowy Pamiętnik Warszawski 1801 r.t.1
15. "O nazwisku Ukrainy i początku Kozaków",Nowy Pamiętnik Warszawski 1801 r.t.4;przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Ulej 1811 r.t.2,cz.1,zeszyt 2,s.118-134
16. List o Koperniku,Warszawa 1802 r.
17. Uwagi nad uwagami o dziesięcinach,Warszawa 1803 r.
18. Mowa...miana na zjeździe duchowieństwa łuckiego obrządku łacińskiego d.20 paźdz.1803,brak miejsca i roku wydania;wyd.następne:Nowy Pamiętnik Warszawski 1804 r.t.15,s.327-343
19. O gimnazjum w wołyńskiej guberni i innych dla obojej płci ustanowionych uczynione przedstawienie...r.1803 w grudniu,brak miejsca i roku wydania
20. O stanie jeneralnym oświecenia guberni wołyńskiej i śrzodkach urządzenia i upowszechnienia nauk uczynione doniesione 1804 r.wyd.F.Kojsiewicz:Korespondencja listowna z T.Czackim H.Kołłątaja...t.2,Kraków 1844 r.
21. List odpowiedni...do ks.L.S.Stroińskiego S.P.z dnia 29 marca 1804,(Poryck)brak roku
22. Rozprawa o prawie,które mają obywatele prowincji składających dawną Polskę do wolnego szynkowania piwa,miodu i gorzałki i o przyczynie,dla której obywatele dawnej Rosji,nie mając tyle części dochodów,krzywdy nie ponoszą,brak miejsca wydania(1805 r.)także Dziennik Wileński 1806 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.183)
23. Mowa...d.7 Octobr.1805 przy otwarciu Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu miana,brak miejsca wydania 1805 r.także Dziennik Wileński 1805 r.Gazeta Lit.Wil.1806 r.
24. Do całego składu nauczycielów i młodzieży szkolnej w wołyńskiej,kijowskiej i podolskiej guberniach(postanowienie względem uczczenia pamiątki M.W.Mniszcha)11 marca 1806,brak miejsca i roku wydania
25. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego 11 kwietnia 1806,brak miejsca i roku wydania
26. Mowa...o pożytkach z wychowania publicznego i domowego,przy kończeniu roku szkolnego w Gimnazjum Wołyńskim miana 1806 r.20 lipca,(Krzemieniec 1806 r.)także w Dzienniku Wileńskim;przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Pieriodiczeskoje soczinienije 1806 r.nr 18
27. Plan szkoły mechaniki praktycznej przy Gimnazjum Wołyńskim(26 lipca 1806),brak miejsca i roku wydania
28. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego 28 grudnia 1806,brak miejsca i roku wydania
29. O Komisji Edukacji na Litwie,brak miejsca wydania 1807 r.informacja L.Finkla(poz.5647)
30. "O Żydach",Wilno 1807 r.wyd.następne:wyd.2 pt."O Żydach i Karaitach",Dziennik Wileński 1807 r. i odb.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.189)
31. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego po powrocie z Petersburga 22 lutego 1808,brak miejsca i roku wydania
32. Mowa przy dokończeniu biegu szkolnego w Gimnazjum Wołyńskim 1808 r.rękopis,(informacja A.Osińskiego)
33. Ustanowienie szkoły ogrodniczej przy Gimnazjum Wołyńskim(22 lipca 1809),brak miejsca i roku wydania
34. Czy prawo rzymskie było zasadą praw polskich i litewskich i czy z północnymi narodami mieliśmy wiele wspólnych praw i zwyczajów?Rozprawa czytana w Krzemieńcu na otwarcie r.szkoln.w Gimnazjum Wołyńskim,Wilno 1809 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.193)
35. O rzeczy menniczej w Polsce i na Litwie,powst.1810 r.wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.1,s.1-128,t.2,s.1-58,Kraków 1835 r.
36. "O Tatarach",Dziennik Wileński 1810 r.przedr.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,s.87-108,Kraków 1835 r.
37. Do uczniów i nauczycielów Gimnazjum Wołyńskiego(z powodu śmierci J.Czecha,pierwszego rządcy tegoż Gimnazjum).Krzemieniec 2 grudnia 1810,brak miejsca i roku wydania
38. Tłumaczenie się...przed Komisją reskryptem najwyższym 23 września 1810 dla rozważenia różnych przedmiotów o Wołyńskim Gimnazjum ustanowioną,18 grudnia 1810 w Żytomierzu podane,brak miejsca i roku wydania
39. O prawach mazowieckich.Rozprawa czytana w Krzemieńcu na zakończenie roku szkolnego 14 lipca 1811,Krzemieniec brak roku wydania;wyd.następne:M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.4,Kraków 1835 r.s.1-35
40. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego i do zacnych ziomków,którzy dzieci swe do tej szkoły oddają.Krzemieniec 16 lipca 1811,brak miejsca i roku wydania
41. Mowa...d.30 styczn.1812 w Kijowie(przy otwarciu gimnazjum)miana,Krzemieniec 1812 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Ulej 1812 r.t.2,cz.2,zeszyt 17
42. Plan mapy jeneralnej,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.272-285;także wyd.2 Kraków 1851 r.
43. Wstęp do mowy pochwalnej Chreptowicza,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.404-405
44. "O Cyganach",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.59-86
45. "O prawie chełmińskim",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.109-126
46. O statystyce Polski,wyd.
47. O źródłach praw,które miały moc obowiązującą w Polsce i w Litwie,wyd.
48. O urządzeniu rękodzielni,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
49. O rokoszu szlachty pode Lwowem,1537 r.rękopis,(informacja A.Osińskiego)
50. Wstęp do historii polskiej,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.383-390
51. Ormianie,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
52. Prawo do miast kryminalne,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
53. O drożyźnie i środkach do jej zmniejszenia,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
54. Wyłuszczenie przedmiotów Komisji Sądowej Edukacyjnej,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
55. Wypisy z rozmaitych pisarzów ściągające się do dziejów narodowych,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
56. O szkołach powiatu włodzimierskiego,rękopis:Biblioteka Uniwersytety Wileńskiego(Kuratoria Czartoryskich,sygn.43).

Ponadto Czacki wydał drukiem kilka obwieszczeń urzędowych,uniwersałów i uwiadomień.Dodatkowo L.Finkel podaje informację o kilku następnych pismach(poz.4870,5329).Jego artykuły i rozprawy znajdują się w czasopismach:Dziennik Handlowy(tu:"Raport o poszukiwaniach solnych za Stanisława Augusta od r.1780."1788 r.s.476,587,678,743),Dziennik Wileński(tu m.in."Rzecz o dziełach elementarnych,a szczególniej o dziele Jana Śniadeckiego pt.Jeografia,czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi"1805 r.nr 2;"Jak i kiedy Tatarowie zaczęli mieć u nas osady"1816 r.nr 18),Gazeta Narodowa i Obca(tu:"Opisanie grobów dawnych królów polskich w Krakowie"1791 r.nr 65-68),Nowy Pamiętnik Warszawski(1801-1805),Pamiętnik Warszawski(tu:"Opisanie grobów dawnych królów polskich w Krakowie"1819 r.)Rocznik Tow.Warsz.Przyj.Nauk(1802 r.)

Wydania zbiorowe

• Dzieła...zebrane i wydane przez hr.E.Raczyńskiego,t.1-3,Poznań 1843-1845;wyd.następne(tytułowe)t.1:Poznań 1844 r.zawartość:
• t.1-2:Twórczość poz.12
• t.3:Twórczość poz.10-11,13-15,30,34-36,39,44-47.

Listy i materiały

• Do J.Przybylskiego z lat 1778-1800,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.148
• Do A.Piegłowskiego,superintendenta skarbu koronnego prowincji ruskiej,21 listów z lat 1787-1792,ogł.Athenaeum 1845 r.t.6,s.61-72;1846 r.t.1,s.193-205
• Listy z lat 1787-1812 do różnych osób w porządku chronologicznym:S.Małachowskiego(1787 r.)M.Poniatkowskiego(1787 r.)Stanisława Augusta(1792,1797),A.Pstrokońskiego(1803 r.)W.Borejki(1804 r.)H.Kołłątaja(1805 r.)P.Zawadowskiego(1807 r.)Platera(1810 r.)A.Osińskiego(1810 r.)Miłoradowicza(1812 r.)króla pruskiego(brak roku),Kurakina(brak roku);ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Do F.Rudzkiego z lat 1788-1810 i brak daty,19 listów;do Piaseckiego z lat 1801-1808 i brak daty,14 listów;do Stanisława Augusta i odpowiedź;rękopis:Biblioteka Narodowa,sygn.2809/I
• Do A.Naruszewicza z roku 1791 z opisem grobów królów polskich w Krakowie,ogł.A.Grabowski:Kraków i jego okolice,Kraków 1830 r.s.360-363
• Do M.Wolskiego z 28 września i 3 grudnia 1792,ogł.D.Chodźko,Ondyna Druskienickich Źródeł(Grodno)1846 r.zeszyt 8
• Do L.Kropińskiego z lat 1796-1802,ogł.J.Bartoszewicz,Dziennik Warszawski 1854 r.nr:159-160,162,170,187
• Do S.B.Lindego z lat:1798,1802-1804;do J.M.Ossolińskiego z roku 1798 i brak roku;od J.M.Ossolińskiego z roku 1803;do L.Kropińskiego brak roku;z rękopisów wykorzystał i drobne fragmenty ogł.J.Michalski:"Spór o koncepcję słownika Lindego",Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej,t.2,Warszawa 1954 r.
• Do L.Kropińskiego 12 listów z lat 1800-1805;do nieznanej z nazwiska osoby list z roku 1800;do W.Borejki 35 listów z lat 1804-1805;rękopis:Ossolineum,sygn.4962/II
• Do M.Molskiego 3 listy z lat 1801-1802;do M.Jurkowskiego list z roku 1812;ogł.T.Wierzbowski:Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.2,Warszawa 1904 r.
• Korespondencja z Janem Śniadeckim z lat 1801-1803,ogł.M.Chamcówna w książce:"J.Śniadecki:O Koperniku",Wrocław(1955 r.)Biblioteka Narodowa,seria I,nr 159,(tu 17 listów od Śniadeckiego,w tym:12 ogł.z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej,sygn.3102)
• Do Towarzystwa Przyjaciół Nauk z lat:1802,1805;ogł.A.Kraushar:Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk,t.1,Kraków 1900 r.
• Do J.Skoczylasa Piaseckiego 2 listy z lat:1802,1805;do Waxmana 2 listy brak daty;do W.Borejki 5 listów z lat:1805,1810-1811;ogł.E.Heleniusz(E.Iwanowski):Wspomnienia lat minionych,t.1,Kraków 1876 r.s.480 nn.
• Do A.J.Czartoryskiego z lat 1803-1811,ogł.w całości lub fragm.L.Dębicki:"Z korespondencji naukowej Puław",Biblioteka Warszawska 1885 r.t.1
• Do P.Maleszewskiego z lat 1803-1806,rękopisy znajdowały się w Bibliotece byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
• Do J.Kruszyńskiego z lat 1804-1805,ogł.K.W.Wójcicki:Cmentarz Powązkowski pod Warszawą,t.1,Warszawa 1855 r.s.116-117
• Do Kudlickiego(instrukcja)z roku 1806;od A.J.Czartoryskiego z roku 1806 i do tegoż z 1808 r.do F.Biernackiego z roku 1810;do Jana Śniadeckiego;wyd.M.Baliński:Pamiętniki o Janie Śniadeckim,t.2,Wilno 1865 r.s.234-238,352-359,(tu również listy od Śniadeckiego)
• Korespondencja z Janem Śniadeckim z lat 1806-1811,15 listów,wyd.B.Gubrynowicz:"Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego z T.Czackim",Księga pam.ku uczczeniu 350 rocznicy i 10 wskrzeszenia Uniw.Wil.t.1,Wilno 1929 r.s.104-128 i odb.
• Do J.Zawadzkiego z 31 maja,18 sierpnia 1807;9 kwietnia 1809;z 1811 i końca roku 1811;ogł.T.Turkowski:Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi,t.1,Wilno 1935 r.s.142-145
• Do L...iego z Porycka z 15 września 1809(dla nauczyciela jego syna),ogł.H.Skimborowicz,Przegląd Naukowy 1842 r.t.1,s.263-270
• Do Rektora Uniwersytetu Wileńskiego z lat 1809-1811,rękopisy w Bibliotece Akademii Nauk USRR w Kijowie,sygn.YH.258
• Do F.Biernackiego 2 listy z roku 1810,do A.J.Czartoryskiego 7 listów z lat 1811-1812,wyd.K.Sienkiewicz:Skarbiec historii polskiej,t.2,Paryż 1840 r.
• Korespondencja listowna z T.Czackim H.Kołłątaja przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w guberniach wołyńskiej,podolskiej i kijowskiej,z rękopisu wyd.F.Kojsiewicz,t.1-4,Kraków 1844-1845
• Do N.Karamzina,ogł.D.J.Wierzbicki,Athenaeum 1845 r.t.5,s.193-196
• Do G.E.Grodka,ogł.Przewodnik Naukowy i Literacki 1876 r.
• Korespondencja z A.K.Czartoryskim,rękopis:Biblioteka Czartoryskich(Archiwum Domowe Ew.XVII/1109)
• Od F.Łubieńskiego z 22 marca 1789,ogł.T.Korzon:Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta,t.5,Warszawa 1898 r.s.9
• Od:Stanisława Augusta(1792 r.)Ch.Hohenzollerna(1801 r.)Fryderyka Wilhelma(1802 r.)N.Nowosilcowa(1802 r.)H.Kołłątaja(1804-1805),M.Murawiewa(1805 r.)P.Zawadowskiego(1805-1806),P.Stefanowicza(1808 r.)A.J.Czartoryskiego(1809 r.1812 r.)N.Karamzina(1810 r.)Alvenslebena(brak roku);ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816;także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Od J.M.Ossolińskiego z 23 kwietnia 1798,z rękopisu Biblioteki Czartoryskich,sygn.968;ogł.Przegląd Lwowski 1873 r.t.5,s.78-81
• Od J.Śniadeckiego z lat 1803-1806,wyd.M.Chamcówna,S.Tync:Korespondencja Jana Śniadeckiego.Listy z Krakowa,t.2,Wrocław 1954 r.
• Od A.Czarnockiego z 8 lutego 1809,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.1181
• Raport do Komisji Skarbu Koronnego...z objazdu prowincji ruskiej w miesiącach czerwcu,lipcu i sierpniu 1787r.podany w miesiącu marcu 1788 r.z dołączonymi uwagami o handlu polskim,ogł.J.I.Kraszewski:"Pierwsze prace T.Czackiego",Athenaeum 1846 r.t.2
• Punkta,pod którymi pragnę mieć rękopisma JKMci powierzone mojej straży(1797 r.)oryginał w Archiwum Głównym Akt Dawnych(Archiwum Jabłonnej;korespondencja Stanisława Augusta,sygn.XIII/3a,k.285-286)
• Reskrypt Jego Cesarskiej Mości Aleksandra I do JW.Tadeusza Czackiego...i ustawy dla Gimnazjum Wołyńskiego,tłum.z rosyjskiego R.Strzelecki(Wilno 1805 r.)także Dziennik Wileński 1805 r.t.3
• Wyrok Aleksandra I z 20 lipca 1807,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Notatka bibliograficzna,ogł.K.Sienkiewicz:Skarbiec historii polskiej,t.2,Paryż 1840 r.