Kazimierz II Sprawiedliwy

(ur.1138,zapewne przed 28 października,zm.5 maja 1194 w Krakowie)książę wiślicki w latach 1166-1173,książę sandomierski od 1173,od 1177 książę krakowski(z włączonym do księstwa do 1182 Kaliszem i Gnieznem),od 1186 książę mazowiecki i kujawski(możliwe,że Kujawy otrzymał dopiero syn Kazimierza–Leszek Biały w 1199).Syn Bolesława III Krzywoustego z rodu Piastów.Przydomek Sprawiedliwy nie był mu współczesny,pojawił się w XVI wieku.

Młodość

Kazimierz był najmłodszym synem księcia polskiego Bolesława III Krzywoustego i jego drugiej żony Salomei z Bergu(czwartym,który dożył wieku dorosłego,a piątym,wliczając syna Bolesława z pierwszego małżeństwa–Władysława II Wygnańca).Kazimierz II Sprawiedliwy urodził się w 1138,raczej krótko przed śmiercią ojca,ale możliwe też,że wkrótce po niej.W przeciwieństwie do starszych braci–Bolesława IV Kędzierzawego,Mieszka III Starego i Henryka,Kazimierz nie otrzymał własnej dzielnicy,ale znalazł się(jako małoletni)pod opieką matki Salomei na terytorium jej wdowiej oprawy w Łęczycy.Tam,nie mając żadnego wpływu na bieg wydarzeń,obserwował toczącą się w drugiej połowie lat 40.XII wieku wojnę domową pomiędzy pragnącym zjednoczyć ojcowiznę–Władysławem Wygnańcem i rodzonymi braćmi Kazimierza–Bolesławem i Mieszkiem.W 1144 zmarła matka księcia,w związku z czym opiekę nad Kazimierzem przejął Bolesław Kędzierzawy i chociaż pod rządami brata mógł czuć się bezpiecznie,to nie miał gwarancji otrzymania w przyszłości zaopatrzenia w jakąkolwiek dzielnicę.Co więcej,kiedy Kazimierz najpóźniej w 1154 osiągnął wiek pełnoletni,nie tylko nie otrzymał takowego zaopatrzenia,a nawet spotkał go wkrótce(w 1157)dodatkowy zawód w związku z przegraną przez Piastowiczów kampanii,podczas wojny z Fryderykiem Barbarossą.Wówczas najmłodszy z braci został wysłany do Niemiec,jako zakładnik mający zabezpieczać lojalność Bolesława i Mieszka wobec cesarza.Nie wiadomo nic o losach Kazimierza na dworze Barbarossy.Do kraju książę powrócił na pewno przed 21 maja 1161,bowiem tego dnia świadkował na dokumencie swoich dwóch braci:Bolesława Kędzierzawego i Henryka sandomierskiego.Nadal napotkał zdecydowany sprzeciw tego pierwszego,co do otrzymania przez niego własnej dzielnicy.

Książę na Wiślicy

Sytuacja zmieniła się,w 1166,kiedy na wyprawie przeciwko Prusom zginął bezpotomnie Henryk sandomierski i w testamencie uczynił swego najmłodszego brata jedynym spadkobiercą.Bolesław Kędzierzawy zadecydował jednak inaczej i spadek po Henryku podzielił na trzy części–największą ze stołecznym Sandomierzem zostawił sobie,drugą(bliżej nieokreśloną)oddał Mieszkowi Staremu i tylko trzecią część z Wiślicą otrzymał Kazimierz Sprawiedliwy.Niezadowolenie Kazimierza z decyzji seniora próbowali wykorzystać możni,skupieni wokół syna(Świętosława)oraz zięcia palatyna Piotra Włostowica,Jaksy z Miechowa,którzy w 1172,obawiając się przejęcia tronu po chorym Bolesławie Kędzierzawym przez znanego z autorytarnych zapędów Mieszka Starego,usiłowali namówić jego młodszego brata do stanięcia na czele buntu.Z nieznanych powodów Kazimierz jednak odmówił uczestnictwa w spisku i bunt nie miał szans na powodzenie.Wierność względem braci została nagrodzona po śmierci Bolesława Kędzierzawego,w 1173,kiedy Mieszko Stary oddał najmłodszemu z rodzeństwa resztę przyznanego ongiś przez testament Henryka Sandomierskiego księstwa,nieprawnie uprzednio zatrzymanego przez seniora.

Bunt przeciwko rządom seniora

Silne rządy Mieszka Starego dosyć szybko stały się powodem niezadowolenia wśród obawiających się o swoje wpływy możnych.Tym razem akcja przygotowana w 1177 w całej Polsce miała realne szanse na zwycięstwo.Bunt,oprócz niezadowolonych możnych małopolskich kierowanych przez biskupa krakowskiego–Gedkę,poparli:syn Mieszka–Odon poznański,obawiający się wydziedziczenia na rzecz młodszych,przyrodnich braci,najstarszy z ówczesnych Piastów–książę wrocławski,Bolesław I Wysoki–liczący z pewnością na objęcie tronu senioralnego oraz,z bliżej nieznanych powodów,Kazimierz Sprawiedliwy.Walka o władzę miała dosyć dziwny przebieg–Mieszko całkowicie zaskoczony w Małopolsce przez buntowników,wycofał się do Poznania,gdzie jeszcze przez dwa lata toczył ciężkie walki z synem Odonem.Ostatecznie pokonany udał się na wygnanie za granicę.Bolesław Wysoki nie zdołał jednak przybyć do Krakowa,gdyż uwikłał się w wojnę z bratem Mieszkiem Plątonogim i synem Jarosławem,a wkrótce pokonany,musiał prosić Kazimierza Sprawiedliwego o pomoc.Wobec powyższych wypadków zwycięski na placu boju pozostał Kazimierz,który nie angażując zbyt wielu sił opanował ziemię krakowską.Następnie nowy książę krakowski,nie ryzykując wojny z księciem raciborskim Mieszkiem,zdecydował się na zawarcie układu,na mocy którego Bolesław Wysoki odzyskał władzę nad Dolnym Śląskiem,w zamian za co Kazimierz wydzielił Mieszkowi Plątonogiemu ze zdobytej Małopolski kasztelanię bytomską i oświęcimską,które odtąd dzieliły losy Śląska(formalnie była to darowizna Kazimierza dla chrześniaka–jedynego syna księcia raciborskiego–Kazimierza opolskiego).

Książę zwierzchni Polski

Rebelia przeciwko seniorowi z 1177 zakończyła się,więc pełnym sukcesem Kazimierza Sprawiedliwego,który nie tylko opanował ziemię krakowską(wraz z przynależnymi wówczas do tej dzielnicy Sieradzem i Łęczycą),ale zdołał również rozciągnąć zwierzchnictwo na Śląsk(gdzie władzę dotychczasowego księcia sandomierskiego uznali:Bolesław Wysoki,Mieszko Plątonogi,Konrad Laskonogi i Jarosław Opolski),na Wielkopolskę(Odon)–na Mazowsze i Kujawy(Leszek,książę Mazowsza i Kujaw,który przyjął wyznaczonego z Krakowa opiekuna sprawującego za niego rządy–wojewodę Żyrona)oraz na Pomorze Gdańskie(namiestnik Sambor I).Zdobycie władzy nad krajem przez Kazimierza w 1177 wymagało jeszcze akceptacji zjazdu możnych i polskiego episkopatu,zwłaszcza,że wiadome było z góry,iż poparcie bratanków jest tylko warunkowe,a w razie jakiegoś potknięcia wykorzystają oni sytuację do zrzucenia zależności.Również Mieszko Stary intensywnie działał na rzecz swojego powrotu–najpierw w Czechach,następnie w Niemczech i na Pomorzu.Do realizacji ambitnego planu zapewnienia dziedziczności tronu krakowskiego rodowi Kazimierza i zarazem likwidacji wprowadzonej przez Bolesława Krzywoustego zasady senioratu doszło w 1180 na wiecu zwołanym w Łęczycy.Tam episkopat Polski z arcybiskupem gnieźnieńskim Zdzisławem na czele oraz książęta:Odon poznański,Bolesław Wysoki oraz Leszek mazowiecki,zaakceptowali ostatecznie jego postulaty.Jednakże Kazimierz musiał zgodzić się na ostateczne spisanie przysługujących mu praw wobec ludności wsi i to zarówno kościelnych,jak i książęcych.Wszelkie nadużycia władzy miały być zdecydowanie ukrócone.Poważnym ustępstwem Kazimierza było również ograniczenie prawa ius spolii,tj.możliwości przejmowania dóbr po zmarłym biskupie(władca zrezygnował z prawa do każdej nieruchomości,zostawiając sobie ewentualność obejmowania majątku ruchomego).W niespełna rok po zjeździe łęczyckim,w pierwszej połowie roku 1181,Mieszko III Stary,korzystając z pomocy namiestnika Pomorza Gdańskiego Mściwoja I,opanował wschodnią Wielkopolskę z Gnieznem i Kaliszem i zdołał nakłonić swojego syna Odona do podporządkowania się(wtedy też,według części historyków,syn Mieszka oddał ojcu stołeczny Poznań,zadowalając się niewielkim księstwem nad rzeką Obrą).W tym samym czasie również Leszek mazowiecki zdecydował się oddalić wpływy Kazimierza i zawezwał na swój dwór syna Mieszka Starego–Mieszka Młodszego,jako namiestnika,który po nim miał przejąć rządy na Mazowszu i Kujawach.

Polityka zagraniczna

Z nieznanych przyczyn Kazimierz w ogóle nie reagował na zaszłe na północy wydarzenia,zabezpieczając tylko swój stan posiadania w Małopolsce.Do konfrontacji,ale tylko na gruncie dyplomatycznym doszło dopiero w 1184 na dworze władcy niemieckiego Fryderyka Barbarossy,gdzie książę krakowski chcąc zneutralizować działania Mieszka zmierzające do odzyskania władzy nad krajem–złożył hołd lenny i zapłacił wysoki trybut.Najważniejszą sprawą podczas panowania Kazimierza,obok relacji z Mieszkiem Starym,była kwestia polityki względem księstw ruskich.Pierwszym zadaniem,przed którym stał książę krakowski było zneutralizowanie wpływów jednej z linii dynastii Rurykowiczów,tzw.Monomachowiczów,którzy poprzez małżeństwo najpierw Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą,następnie Mieszka Starego z Eudoksją,byli silnie związani z poprzednim seniorem dynastii Piastów.W tym też celu Kazimierz jeszcze w 1179 wydał swoją nieznaną z imienia córkę za księcia Wsiewołoda Czermnego,pochodzącego z linii, która właśnie opanowała tron kijowski kosztem Monomachowiczów.Do pierwszej poważnej interwencji księcia w sprawy ruskie doszło,w 1180,kiedy Kazimierz w sporze pomiędzy Wasylkiem władającym w Brześciu i Drohiczynie oraz Leszkiem mazowieckim z jednej,a Włodzimierzem(księciem mińskim)z drugiej strony,poparł tych pierwszych.Wojna zakończyła się sukcesem Włodzimierza,który opanował Brześć,podczas gdy Wasylko utrzymał się w Drohiczynie,który zapisał następnie Leszkowi.Wojna ta nie rozstrzygnęła ostatecznie sprawy przynależności Brześcia,który został opanowany wkrótce zgodnie z interesem Kazimierza przez jego siostrzeńca Światosława.W 1182 doszło do kolejnej rewolty,tym razem przeciwko władcy zbuntowali się jego poddani.Zorganizowana przez księcia krakowskiego interwencja,(podczas której Kazimierz pokonał odsiecz Wszewłoda bełzkiego),chociaż przywróciła Światosława na tron,nie przyniosła trwałego rozwiązania,gdyż władca drohiczyński został wkrótce otruty.Również tym razem dzięki interwencji w 1183 roku Kazimierza władcą Brześcia został brat Światosława–Roman.W 1187 zmarł książę halicki Jarosław Ośmiomysł,co rozpoczęło długotrwałe walki o następstwo po nim.Początkowo władzę nad księstwem objął jego młodszy syn,Oleg,wkrótce jednak zginął zamordowany przez bojarów,a rządy przejął drugi syn–Włodzimierz.Rządy Włodzimierza również były dalekie od stabilności,a sytuację zapragnął wykorzystać książę włodzimierski–Roman,który z pomocą Kazimierza usunął dotychczasowego księcia.Wygnany Włodzimierz udał się po pomoc na Węgry do Beli III,który zdecydował się wysłać do Halicza swoje wojska.W wyniku konfrontacji tym razem Roman znalazł się na wygnaniu w Krakowie(Włodzimierz z zemsty najechał wówczas Małopolskę).Niebawem Bela III zmienił zdanie i postanowił przyłączyć Halicz do Węgier,usuwając Włodzimierza z księstwa i mianując namiestnikiem swego syna Andrzeja.Do ponownej wojny doszło dopiero dwa lata później,kiedy Kazimierz na polecenie cesarza Fryderyka(do którego dotarł z hołdem i prośbą o pomoc Włodzimierz)z powrotem przywrócił jego władzę nad Haliczem.

Polityka wewnętrzna

Zaangażowanie Kazimierza w sprawy ruskie próbował wykorzystać w 1191 r.Mieszko Stary,podstępem opanowując gród na Wawelu.Nie będąc pewnym wierności miejscowych możnych książę wielkopolski udał się następnie do dziedzicznej dzielnicy po posiłki,pozostawiając w Małopolsce syna Bolesława lub Mieszka Młodszego(wśród historyków istnieją na ten temat rozbieżności).Konflikt ten został ostatecznie zakończony w sposób pokojowy,gdyż Kazimierz po powrocie z Rusi prawie bez walki odzyskał stolicę,odsyłając bratanka Mieszkowi.Wcześniej,bo jeszcze w 1186 zmarł książę mazowiecki i kujawski,syn Bolesława Kędzierzawego–Leszek mazowiecki.Przed śmiercią chorowity Leszek zdecydował się zapisać swoje dziedzictwo Kazimierzowi Sprawiedliwemu.Powodem tego stanu rzeczy,mimo wcześniejszej obietnicy przekazania księstwa potomstwu Mieszka Starego,była buta wysłanego do Płocka Mieszka Młodszego,który na Mazowszu i Kujawach zachowywał się jakby był już prawowitym władcą tych dzielnic.Śmierć Leszka i opanowanie Mazowsza(Kujawy,według części historyków,zajął już wówczas Mieszko Stary)uczyniła Kazimierza Sprawiedliwego na powrót najpotężniejszym władcą Polski(zachwiane to zostało wcześniej powrotem Mieszka do Wielkopolski w 1181).Ostatnim akordem zwycięskich zazwyczaj rządów Kazimierza była zorganizowana na początku 1194 wyprawa przeciwko gnębiącym Mazowsze niszczycielskimi najazdami Jaćwingom.Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem,a książę opromieniony sukcesem triumfalnie powrócił do Krakowa.Tutaj niespodziewanie w dniu 5 maja 1194,jak pisze Długosz:"gdy zadawał właśnie pewne pytanie biskupom o zbawienie duszy,wychyliwszy maleńki kubek–na ziemię się osunął i ducha wyzionął".Najprawdopodobniej pochowany został w katedrze krakowskiej.Podczas swych siedemnastoletnich rządów w całej Małopolsce Kazimierz dał się poznać,jako dobry polityk.Był również bardzo hojny dla Kościoła.Dużo zawdzięczają mu zwłaszcza cystersi z klasztorów w Wąchocku,Jędrzejowie,Koprzywnicy i Sulejowie oraz bożogrobcy z Miechowa,kanonicy regularni z Czerwińska i Trzemeszna oraz joannici z Zagości.Ufundował też Płytę wiślicką,kolegiatę św.Marcina w Opatowie,kościoły w Sandomierzu,Kazimierzu Dolnym i św.Floriana w Krakowie(książę Kazimierz próbował rozwinąć w Krakowie kult św.Floriana,którego relikwie ściągnął biskup krakowski Gedko).

Małżeństwo i potomstwo

Kazimierz II Sprawiedliwy był żonaty z córką księcia znojemskiego z dynastii Przemyślidów Konrada II Heleną znojemską.Nieznana jest dokładna data ślubu,umownie datuje się ją na lata między 1160 a 1165(nie później niż w 1166).

      Ze związku tego pochodziło siedmioro dzieci: 

• NN,córka(ur.w okr.1162–1167,zm.?)żona księcia ruskiego Wsiewołoda Czermnego,wielkiego księcia kijowskiego, 
• Kazimierz(ur.w okr.1162–2 Lutego(?)1168,zm.1 marca 1168)imię otrzymał po swoim ojcu, 
• Bolesław(ur.w okr.1168–1171,zm.16 kwietnia 1182 lub 1183)imię otrzymał najprawdopodobniej po swoim dziadzie Bolesławie III Krzywoustym,chociaż istnieje możliwość,że dostał je na cześć stryja Bolesława IV Kędzierzawego.Zginął na skutek nieszczęśliwego wypadku,przywalony przez ścinane przez siebie drzewo.Możliwe,że został pochowany w katedrze krakowskiej. 
• Odon(ur.?,zm.?)zmarły w dzieciństwie domniemany syn Kazimierza Sprawiedliwego, 
• Adelajda(ur.na przeł.70/80.XII wieku,zm.8 grudnia 1211)fundatorka kościoła św.Jakuba w Sandomierzu pochowana w tymże kościele, 
• Leszek Biały(ur.zap.w 1184 lub 1185,zm.24 listopada 1227)książę krakowski(1194–1227,z przerwami), 
• Konrad I(ur.w okr.1187 lub 1188,zm.31 sierpnia 1247)książę mazowiecki(1199/1200–1247).

Genealogia

• Władysław I Herman ur.ok.1043 zm.4 VI 1102 
• Judyta czeska ur.w okr.1056–1058 zm.25 XII 1086 
• Henryk z Bergu ur.?zm.24 IX 1116 
• Adelajda z Mochental ur.?zm.1 XII 1125 
• Bolesław III Krzywousty ur.20 VIII 1086 zm.28 X 1138 
• Salomea z Bergu ur.zap.1099 zm.27 VII 1144 
• Helena znojemska ur.w latach 40.XII w.zm.2 IV 1202–1206 OO 1160–1165 
• NN,córka ur.w okr.1162–1167 zm.? 
• Kazimierz ur.w okr.1162–2 II(?)1168 zm.1 III 1168 
• Bolesław ur.w okr.1168–1171 zm.16 IV 1182 lub 1183 
• Odon ur.?zm.? 
• Adelajda ur.na przeł. 70/80.XII w.zm.8 XII 1211 
• Leszek Biały ur.zap.1184 lub 1185 zm.24 XI 1227 
• Konrad I ur.w okr.1187–1188 zm.31 VIII 1247