Teodor Talowski

Teodor Marian Talowski(ur.23 marca 1857 w Zassowie,ob.Zasów,zm.1 maja 1910 we Lwowie)polski architekt i malarz.Teodor Talowski zgodnie uważany jest za jednego z najważniejszych polskich architektów przełomu XIX i XX wieku.Jego twórczość o charakterze eklektycznym wykazuje związki z secesją i historyzmem.Jest autorem licznych kościołów,kaplic,kamienic i budynków użyteczności publicznej.
Biografia
Urodzony w Zassowie,uczęszczał do gimnazjum w Krakowie.Rozpoczął studia architektoniczne w Wiedniu pod kierunkiem Karola Königa,a po dwóch latach(w 1877 r.)przeniósł się do Lwowa,gdzie u Juliana Zacharewicza uzyskał dyplom architekta.W 1881 roku powrócił do Krakowa,gdzie został asystentem na Wydziale Budownictwa w Wyższej Szkole Techniczno-Przemysłowej w Krakowie,a cztery lata później w tej samej szkole objął profesurę.W 1901 roku objął katedrę rysunku Politechniki Lwowskiej,a później katedrę kompozycji architektury średniowiecznej.W 1906 roku prace przerwała długa choroba,która doprowadziła do jego śmierci w 1910 roku.Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie,w grobowcu rodzinnym Talowskich i Paszkowskich w kwaterze W.
Architekt
Teodor Talowski był architektem,którego charakteryzowała indywidualność i niecodzienność.Jego projektów nie da się jednoznacznie zaklasyfikować tworzył dzieła łączące wątki secesyjne(architektura asymetryczna,ornamentyka fantastyczna),historyczne(formy późnogotyckie,renesansowe i manierystyczne,stosowane swobodnie) i modernistyczne.Powszechnie zaliczany jest do nurtu eklektycznego,a zdaniem Zbigniewa Beierfsdorfa wpisuje się w nurt nazwany przez CV.Meeksa picturesque eclecticism.Badacze podkreślają także widoczną w jego budynkach"estetykę malowniczości"oraz ekspresjonizm i symbolizm,uzyskane przy pomocy różnych środków.Nie zerwał z formami historycznymi,ale obdarzony wielką fantazją malowniczo zestawiał asymetryczne bryły,urągając wszelkiej harmonii,akcentował różnice faktur i dążył do wydobycia maksimum ekspresji z wyolbrzymionego detalu i ornamentu.Dzięki talentowi i wielkiej fantazji stworzył własny oryginalny język form z pogranicza obumierającego historyzmu oraz rodzącej się secesji i modernizmu.Jego budowle charakteryzuje swoboda w tworzeniu układów przestrzennych,nieregularne rzuty i skomplikowane układy wnętrz.Fasady są często asymetryczne,zdobione sentencjami,napisami i wyolbrzymionymi detalami.Jego budynki sprawiają wrażenie budowli o długiej i bogatej historii,niby ze starych,dobrych czasów,ale bliżej niesprecyzowanych.Chętnie operował efektami światłocieniowymi poprzez stosowanie wykuszy,ryzalitów,cofania części budynków itp.oraz wykorzystywał nieregularne cegły połączone z ciosami kamiennymi i tynkiem,tworzące kontrasty fakturowe i kolorystyczne.Dbał o materiały wszystkie detale były odkuwane z kamienia,podczas gdy normalnie stosowano seryjne odlewy i stosował specjalną nieregularną cegłę(ciemną,z ceramicznymi guzami i zendrówkami),produkowaną we własnej cegielni,według własnej receptury,którą zabrał do grobu.W efekcie fasady jego budowli(zwłaszcza kamienic)są bardzo charakterystyczne.Jego działalność architektoniczna przypada na ostatnie 15 lat XIX wieku i pierwsze lata XX wieku,a rozpoczął ją od projektu kościoła w Dobrzechowie.Duży dorobek Talowskiego obejmuje projekty różnego typu kościoły(ponad 70),kamienice(w Krakowie 16),kaplice,grobowce,pałace,dwory i wille,szpitale i inne,głównie na terenie Galicji.Światowej kariery nie zrobił,był dostrzegany także poza Galicją,m.in.po pokazaniu swoich projektów na wystawie architektury w Turynie.Za swoje projekty otrzymał medal na wystawie lwowskiej w 1884 roku.
Kościoły
Jak zostało już wspomniane,pierwszym jego dziełem był kościół w Dobrzechowie z lat 1888-92.W wyniku jego budowy oraz budowy innych kościołów Talowski podjął studia nad architekturą sakralną,których podsumowaniem były Projekta kościołów Teodora Talowskiego o charakterze wzornika(opublikowane w 1897 r.w Krakowie).Jednak projekty kościołów ustępują pod względem oryginalności kamienicom.Talowski wziął udział w konkursie na budowę kościoła św.Elżbiety we Lwowie,podczas którego dwie z trzech wersji jego projektów otrzymały pierwszą nagrodę.Jedną wersję zrealizowano we Lwowie w latach 1903-1911,a drugą w Tarnopolu pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy.Talowski zrealizował także dwa projekty kościołów w Nowym Sączu.
Kamienice w Krakowie
Największy zespół jego kamienic znajduje się w Krakowie przy ulicy Retoryka(pod numerami 1,3,7,9,15):

• nr 1 Pod śpiewającą żabą.Do jej nazwy,związanej z rechotem żab,jaki było słychać w okolicy(środkiem ulicy płynęła Rudawa)oraz z przeznaczeniem budynku(szkoła muzyczna),nawiązuje rzeźba muzykującej żaby,umieszczona na fasadzie
• nr 7 Festina lente 1887 r.kamienica własna Talowskiego.Do kamienicy dobudowano w 1929 roku trzecie piętro,wtedy też zniszczono oryginalny portal.Fasada jest asymetryczna,zbudowana z różnych materiałów.Znajdują się na niej inskrypcje:Festina lente(Spiesz się powoli) i Ars longa vita brevis(Życie(jest)krótkie,sztuka długotrwała)oraz kartusz z nazwiskiem autora i tarcza herbowa
• nr 9 Faber est suae quisque fortunae MDCCCXCI(Pod Osłem),1891 r.Na fasadzie znajduje się głowa osła,która nawiązująca do inskrypcji,nawołującej do upartego dążenia do celu(Każdy jest kowalem swojego losu)
• nr 15 z sentencją Długo myśl prędko czyń,1888 r.

Przy ul.Karmelickiej 35(róg Batorego)znajduje się dom własny architekta Pod Pająkiem,1889 r.
Inne projekty
W Krakowie zaprojektował również Szpital Bonifratrów,wiadukt nad ulicą Lubicz(jedno z pierwszych w Krakowie dwupoziomowych rozwiązań komunikacyjnych),elektrownię przy ulicy Łobzowskiej oraz rodzinny grobowiec na cmentarzu Rakowickim ze Sfinksem.Do realizacji Talowskiego należy również rozbudowa gmachu Towarzystwa Gimnastycznego"Sokół"w 1894 r.Wśród willi i pałacyków jego autorstwa znajduje się między innymi neogotycki pałacyk zbudowany na przełomie lat 1901/02 dla Władysława Żeleńskiego w podkrakowskich Grodkowicach.Jego dziełem jest również monumentalny grobowiec Skrzyńskich w Zagórzanach koło Gorlic.
Malarz
Teodor Talowski był także malarzem,o czym publikacje wspominają dość pobieżnie.Już na studiach uprawiał malarstwo,tworząc głównie akwarele z widokami architektury.Jednym z jego dzieł jest akwarela przedstawiająca szpital bonifratrów,który sam zaprojektował.Obraz jest przechowywany w klasztorze bonifratrów.Oprócz budowli,na akwareli przedstawione są również liczne postacie o urozmaiconych typach(eleganci,żołnierze,damy,zakonnice,wieśniak),a w lewym dolnym rogu trzej mężczyźni,stojący frontalnie do widza.Ich twarze nie są namalowane,ale wykonane techniką fotograficzną,często stosowaną w przypadku całych postaci na pocztówkach z końca XIX i początku XX wieku.Towarzyszące im napisy objaśniają tożsamość tych osób:T.Talowski architekt,L.Bernatek przeor,Dr A.Filimowski prymariusz.W 1881 r.Talowski swoje akwarele o tematyce pejzażowej i architektonicznej wystawiał w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie.
Lista projektów
Kościoły:

• Białoskórka,1905 r.
• Bóbrka
• Kaczyka(ob.Cacica Rumunia),1904 r.
• Chorzelów,1908 r.
• Dobrzechów,1887-94
• Kamień
• Kamionka Strumiłłowa,1901 r.(kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)
• Krościenko Wyżne,1908 r.
• Laszki,1905 r.
• Libiąż
• Lubzina,1903 r.
• Lwów kościół św.Elżbiety,1904-11
• Nagoszyn
• Nowy Sącz kościół św.Elżbiety
• Nowy Sącz kościół św.Kazimierza
• Nowy Targ Projekt CK Gimnazjum(obecnie Budynek LO im.S.Goszczyńskiego),1902 r.
• Osobnica
• Otynia,1902-1905(województwo stanisławowskie)
• Podhajczyki Justynowe,1905-1910/11(województwo tarnopolskie)
• Podwołoczyska,1907-1909(województwo tarnopolskie);wysadzony w powietrze przez komunistyczne władze w 1965 r.
• Przyszowa
• Radziwiłłów
• Skałat,1901 r.(kościół św.Anny)
• Stojanów,1901 r.
• Sucha Beskidzka,1895-1907
• Tarnopol(kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy)
• Tłuste(przebudowa),1902 r.
• Wadowice Górne,1904 r.
• Wyżniany(poszerzenie)
• Żyrardów(projekt niezrealizowany)

Domy,kamienice w Krakowie:

• Pod śpiewającą żabą S. i H.Rychterów,ul.Retoryka 1,1889-90
• dom przy ul.Retoryka 3,1891 r.
• Festina lente,ul.Retoryka 7,1887 r.
• Faber est suae quisque fortunae(Pod Osłem),ul.Retoryka 9,1891 r.
• Długo myśl prędko czyń K.Stadmüllera,ul.Retoryka 15,1888 r.
• Pod Pająkiem,róg ul.Karmelickiej i Batorego,1889 r.
• dom przy ul.Długiej 54,1891 r.
• kamienica Goetzów-Okocimskich ul.św.Jana 3,1896-97
• dom własny przy ul.Batorego 26,1885 r.
• dom przy ul.Smoleńsk 18,1887 r.
• dom J.Rottera przy ul.Smoleńsk 20,1888-89
• dom Z.Bednarskiej przy ul.Pędzichów 19,1897 r.
• dom Seweryny Górskiej,ul.Garbarska 7a(nie istnieje),1886-87

Wille,dwory,pałace:

• willa dr.M.Dembowskiego(Koci Zamek),Bochnia ul.Konstytucji 3 Maja,1900 r.
• Dwór Dobieckich,Cianowice,1890 r.
• pałac w Dobrzechowie,1890 r.
• dwór Skrzeczyńskich w Lubzinie,1899 r.
• dwór Żeleńskich,Grodkowice,1905 r.
• projekt przebudowy pałacu w Horyńcu
• pałac Czetwertyńskich,Kijów
• willa J.Wangego,ul.św.Zofii 30,Lwów,1899 r.
• dwór w Łaszczowie(przebudowa)
• dwór w Michałowicach
• dwór Piotra Colonna-Czosnowskiego,Obory(Wołyń),1903 r.
• przebudowa zamku H.Korwin-Milewskiego na wyspie Santa Catharina koło Rovinj(Rovigno)
• projekt przebudowy pałacu w Siedliskach
• projekt pałacu w Wysuczce,1905 r.

Kaplice:

• Nowy Sącz,1895-8
• kaplica grobowa,Kobylanka,1898 r.
• kaplica cmentarna Loewenfeldów,Chrzanów,1898-1900
• projekt kaplicy dla Jana Zwiernickiego,Zwiernik,1905 r.
• Grzęda

Szpitale:

• Okocim,1900 r.
• Sucha,ok.1900 r.
• Szpital Zakonu Bonifratrów w Krakowie,1906 r.

Grobowce:

• Reyów,Przecław,1902 r.
• Skrzyńskich,Zagórzany
• Talowskich,Kraków-Rakowice

Inne:

• gmach"Sokoła"w Jarosławiu
• gmach"Sokoła"w Krakowie(przebudowa),1894 r.
• szkoła w Okocimiu,1900 r.
• projekt ossuarium pod Slavkovem
• przebudowa ratusza w Jarosławiu
• mauzoleum Potockich w podziemiach kościoła w Łańcucie
• wiadukt kolejowy nad ulicą Lubicz w Krakowie,1897-98
• epitafium Wincentego Jabłońskiego w kościele Zwiastowania NMP w Krakowie
• kazalnica w Suchej Beskidzkiej
• sokolnie:przy ul.Piłsudskiego w Krakowie i w Wadowicach
• pawilon na wystawę we Lwowie
• elektrownia w Krakowie przy ul.Łobzowskiej
• szkoła w Dębicy obecnie I LO im.króla Władysława Jagiełły,1900 r.