Śląsk Cieszyński

Cz.Těšínské Slezsko,niem.Teschener Schlesien kraina historyczna w Polsce i Czechach,obejmująca południowo-wschodnią część Śląska,skupioną wokół miasta Cieszyn i rzeki Olzy.Jego obszar to ok.2280 km²,obecnie teren ten zamieszkuje ponad 800 tysięcy ludzi(463 tysiące po stronie czeskiej plus ok.350 tysięcy osób po polskiej).Granice regionu ukształtowały się wraz z powstaniem kasztelanii cieszyńskiej po raz pierwszy wzmiankowanej w 1155 roku,następnie region utrwalił się w postaci księstwa,które począwszy od piętnastego wieku poczęło tracić okresowo lub na stałe terytorialną jedność,pomimo tego przez dłuższy czas wśród mieszkańców utrzymywało się wspólne poczucie więzi,które wynika następnie z wielowiekowej stabilnej granicy administracyjnej,jako,że niezależnie od przynależności do Austrii czy Czech trwały ciągle granice dawnego księstwa cieszyńskiego.Tereny te podzielono dopiero po I wojnie światowej na dwie części,polską i czechosłowacką(dzisiaj czeską).Część literatury traktuje Śląsk Cieszyński i Górny Śląsk jako dwa osobne regiony,według innej części literatury Śląsk Cieszyński znajduje się w historycznych i geograficznych granicach Górnego Śląska.Mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego cechują się bardzo silnym poczuciem tożsamości regionalnej,dotyczy to zarówno polskiej części tego regionu,jak i tzw.Zaolzia.Jedną z cech charakterystycznych tego regionu był wielki rozwój polskiego ruchu narodowego.
Terytorium
Granice geograficzne

• granica północna:wzdłuż rzeki Olzy od ujścia do rzeki Odry w pobliżu Bogumina i dalej na wschód wzdłuż granicy polsko-czeskiej w okolicach Karwiny;następnie na terytorium Polski wzdłuż północnej granicy powiatów cieszyńskiego i pszczyńskiego(po części wzdłuż Jeziora Goczałkowickiego),a dalej powiatów bielskiego i pszczyńskiego wzdłuż rzeki Wisły aż do ujścia rzeki Białej
• granica wschodnia:wzdłuż rzeki Białej przez miasto Bielsko-Biała aż do ujścia dopływowej rzeki Białki;następnie na zachód wzdłuż rzeki Białki pomiędzy miejscowościami Bystra Śląska i Bystra Krakowska do szczytu góry Klimczok;dalej na południe zgodnie z granicą powiatów cieszyńskiego i żywieckiego aż do granicy polsko-słowackiej
• granica południowa:wzdłuż granicy państwowej pomiędzy Polską i Słowacją w rejonie Koniakowa,a następnie na zachód wzdłuż granicy pomiędzy Czechami i Słowacją aż do źródeł rzeki Ostrawicy
• granica zachodnia:wzdłuż rzeki Ostrawicy aż do jej ujścia do rzeki Odry na terenie miasta Ostrawy;dalej na północ wzdłuż rzeki Odry aż do ujścia rzeki Olzy w rejonie Bogumina

Przynależność administracyjna
Pod względem administracyjnym na obszar Śląska Cieszyńskiego składają się:

• w części polskiej:powiat cieszyński,zachodnia część powiatu bielskiego oraz zachodnia część miasta Bielsko-Biała na prawach powiatu;cały obszar znajduje się w granicach woj.śląskiego
• w części czeskiej:powiat Karwina,wschodnia część powiatu Frydek-Mistek,wschodnia część powiatu Ostrawa oraz wschodnia część miasta Ostrawa;cały obszar znajduje się w granicach kraju morawsko-śląskiego

Geografia fizyczna
Geograficznie w skład Śląska Cieszyńskiego wchodzą:zachodnia część Pogórza Śląskiego(zwana Pogórzem Cieszyńskim),zachodnia część Beskidu Śląskiego(granica biegła wododziałem Wisły i Soły),wschodnia część Beskidu Śląsko-Morawskiego,północna część Bramy Morawskiej oraz południowo-zachodnia część Kotliny Oświęcimskiej.Główne rzeki:Olza,Wisła,Ostrawica,Odra,Biała.
Najwyższe szczyty:

• w części czeskiej:Łysa Góra(cz.Lysá hora)1323 m n.p.m.(Beskid Śląsko-Morawski)
• w części polskiej:Barania Góra 1220 m n.p.m.(Beskid Śląski)

Osadnictwo
Sieć osadnicza na Śląsku Cieszyńskim jest nierównomierna.Zasadniczo można wyodrębnić silnie zurbanizowaną,uprzemysłowioną i gęsto zaludnioną część południowo-zachodnią oraz mniej zaludnioną część wschodnią,na którą składają się rejony górskie.W 2001 r.czeską część Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwało ponad 463 tysiące osób,zaś polską stronę w 2008 r.zamieszkiwało ok.od 347 do 350 tysięcy osób.Ogólna liczba mieszkańców Śląska Cieszyńskiego szacowana może być więc na ok.810 do 815 tys.a gęstość zaludnienia na ok.355 do 360 osób/km².Ponad 65% ludności zamieszkuje miasta.
Główne miasta:

• w części polskiej:Cieszyn,Bielsko-Biała(lewobrzeżne do Białej dzielnice w 2007 r.stanowiące 57,89%(72,42 km²) i mające 58,91%(101508)ludności miasta),Czechowice-Dziedzice,Skoczów,Ustroń,Wisła,Strumień
• w części czeskiej:Ostrawa(część położona na wschód od rzek Odry i Ostrawicy mająca w 2001 r.w sumie 27168(8,58%)mieszkańców),Karwina,Frydek-Mistek(wschodnia część miasta z historycznym miastem Frydek,mająca w 2001 r.łącznie 35726(58,2%)mieszkańców),Hawierzów,Czeski Cieszyn,Jabłonków,Trzyniec,Bogumin

Historia
Prehistoria
Najstarsze ślady bytności człowieka,gatunku Homo erectus,na obszarze Śląska Cieszyńskiego odnaleziono w Kończycach Wielkich i pochodzą sprzed 783 tys.lat p.n.e.Intensyfikacja osadnictwa przedstawicieli gatunku Homo sapiens nastąpiła wraz z pojawieniem się przedstawicieli kultury graweckiej.Pierwsze społeczności rolnicze pojawiły się tu dopiero w IV tysiącleciu p.n.e. i związane są z późną kulturą lendzielską,zidentyfikowaną w trzech stanowiskach:Krasnej,Gumnach i Kisielowie.Bardzo nieliczne są znaleziska z epoki brązu a ziemia cieszyńska pełniła wówczas raczej rolę komunikacyjną.Sytuacja zmieniła się pod koniec tej epoki i na początku epoki żelaza,kiedy to powstała sieć osadnicza kultury łużyckiej.Wtedy to powstały osiedla m.in.w Kocobędzu(tzw.Stary Cieszyn),na Górze Zamkowej w Cieszynie,na Tule,w Wędryni.W okresie przedrzymskim tutejsze osadnictwo znalazło się w strefie wpływów celtyckich(kultura puchowska).Luźne znaleziska z okresu wpływów rzymskich świadczą o przebiegu dalekosiężnych szlaków handlowych,a powierzchniowe ślady dużych osad z tych czasów odnaleziono w Łazach i Kowalach,brak jednak przeprowadzonych badań wykopaliskowych nie pozwala na przypisanie ich konkretnym kulturom.
Średniowiecze
Po okresie wielkiej wędrówki ludów obszar Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwało słowiańskie plemię Golęszyców.Ziemia cieszyńska stanowiła południowo-wschodnią część ich terytorium,z głównym grodem w Kocobędzu oraz uzupełniającym go grodziskiem w Międzyświęciu.W latach 80.lub na początku lat 90.IX wieku zniszczeniu uległ gród w Kocobędzu,po czym tutejsze centrum osadnicze przeniosło się na wzgórze po drugiej stronie Olzy na Górę Zamkową w Cieszynie.W 907 roku w wyniku najazdów madziarskich upadło państwo wielkomorawskie,po czym tereny gołęszyckie mogły przejść w orbitę wpływów czeskich.U schyłku X wieku tereny zamieszkiwane przez Golęszyców stanowiły pole rywalizacji państw Piastów i Przemyślidów czeskich.W 1155 roku po raz pierwszy wymieniona została kasztelania cieszyńska,stanowiąca część dzielnicy śląskiej i fundament terytorialny dla powstałego w 1290 roku księstwa cieszyńskiego rządzonego przez miejscową linię Piastów do 1653 roku,a w 1327 r.zhołdowanego Czechom.Po powstaniu nowego księstwa za panowania jego pierwszego władcy nastąpiła wielka akcja osadnicza,podczas której powstało około siedemdziesiąt nowych miejscowości wymienionych następnie w księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis.
Nowożytność
Jako organizm kulturowo-społeczny i gospodarczy utrwalił się pod władzą dynastii Habsburgów.W 1526 r.władzę w Królestwie Czech a więc i nad władzę nad księstwem cieszyńskim przejęli Habsburgowie.W latach 70.XVI wieku z powodu kłopotów finansowych cieszyńscy książęta sprzedali część swych dóbr,m.in.Bielsko i Frydek,przez co region Śląska Cieszyńskiego utracił administracyjną jedność.Po wymarciu Piastów w 1653 r.władzę w imieniu Habsburgów przejęli desygnowani namiestnicy.Zasadnicza zmiana nastąpiła w 1766 r.kiedy to cesarzowa Maria Teresa Habsburg podarowała swej córce Marii Krystynie oraz jej mężowi Albertowi Saskiemu Księstwo Cieszyńskie jako niepodzielne lenno.Jednym z wyróżników tych ziem w stosunku do Górnego Śląska była znaczna rola jaką wśród ludności pełniło wyznanie ewangelicko-augsburskie po okresie kontrreformacyjnym oraz fakt pozostania Śląska Cieszyńskiego w Monarchii Habsburgów po zakończeniu wojen śląskich.W okresie rozbiorów napłynęła tu masowo ludność polska z Galicji,głównie do szybko rozwijającego się Ostrawsko-Karwińskiego Zagłębia Węglowego,które wkrótce urosło do największego tego typu obszaru w Cesarstwie Austriackim.Mimo niedokładności i braku obiektywizmu w ówczesnych spisach powszechnych(na przełomie XIX i XX wieku)zarówno w 1890 jak i w 1900 roku polskojęzyczna ludność tego obszaru stanowiła 60,6% ogółu mieszkańców,natomiast w roku 1910 w wyniku nasilonej germanizacji i czechizacji odsetek ten zmniejszył się do 54,8%,wobec 27,1% czesko- i 18 niemieckojęzycznej.
Polscy działacze narodowi Śląska Cieszyńskiego w XIX wieku
Na Śląsku Cieszyńskim(w tym Zaolziu)w XIX wieku aktywne były takie osobistości myśli polskiej jak Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała(skupieni wokół„Tygodnika Cieszyńskiego”),którzy m.in.walczyli o urzędowy język polski.Tutaj także działali:ks.Józef Londzin redaktor„Gwiazdki Cieszyńskiej”,czasopisma umacniającego świadomość narodową Polaków i walczącego o ich prawa,ks.Ignacy Świeży współzałożyciel Związku Ślązaków Katolików i Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego,Franciszek Michejda współzałożyciel„Dziennika Cieszyńskiego”oraz redaktor„Przeglądu Politycznego”,Jan Michejda współzałożyciel Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego,oddziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego„Sokół” i wielu szkół,Adam Sikora księgarz i urzędnik,fundator parku w Cieszynie,Jan Kubisz poeta,autor wiersza„Do Olzy”(lub inaczej:„Płyniesz Olzo”)uważanego za hymn Śląska Cieszyńskiego(w szczególności Zaolzia),Jerzy Cienciała współzałożycielem i pierwszym kierownikiem klubu sportowego„Sokół Wicher”w Wędryni,Adam Cienciała działacz społeczny i wielu innych.Ponadto Józef Kiedroń inicjator powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i autor jednego z projektów przyłączenia Księstwa Cieszyńskiego w kształtujące się nowe granice Polski,Paweł Bobek działacz oświatowy,oraz Józef Farny nauczyciel i pomolog.
I wojna światowa
W okresie I wojny światowej w Cieszynie utworzono Legion Śląski rekrutujący się z 600 ochotników z terenów Śląska Cieszyńskiego,który w ramach II Brygady Legionów pod dowództwem gen.Józefa Hallera uczestniczył we wszystkich kampaniach wojennych w Karpatach i Besarabii,na Bukowinie i Wołyniu.Legioniści brali udział między innymi w bitwie pod Mołotkowem oraz w bitwie pod Kostiuchnówką,gdzie poległ dowódca kompanii,porucznik Jan Łysek.
Dzieje po I wojnie światowej
Po zakończeniu I wojny światowej pretensje do Śląska Cieszyńskiego zgłosiły Polska oraz Czechosłowacja.Pomimo wcześniejszych ustaleń co do podziału tego rejonu wzdłuż granic etnicznych,23 stycznia 1919 roku wojska czechosłowackie przekroczyły linię demarkacyjną i zaatakowały nieliczne oddziały polskie.Rząd Czechosłowacji tłumaczył swoją akcję koniecznością zapobiegnięcia przeprowadzeniu wyborów do Sejmu na terenach,o przynależności których decyzja miała dopiero zapaść.Ofensywa zatrzymała się na linii Wisły 31 stycznia,kiedy nastąpiło zawieszenie broni po bitwie pod Skoczowem.3 lutego 1919 r.zawarto porozumienie,na mocy którego ustalono nową linię demarkacyjną(wzdłuż linii Kolei Koszycko-Bogumińskiej).Ostatnie walki były podjęte przez stronę czeską między 21 a 24 lutego.25 lutego wojsko polskie wkroczyło do Cieszyna.Na początku 1920 roku miała miejsce nieudana próba przeprowadzenia plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim.Ostatecznie decyzją Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 roku podzielono region(i Cieszyn)pomiędzy oba kraje(w przybliżeniu wzdłuż rzeki Olzy).Polska otrzymała ok.1002 km²(czyli 44%),a Czechosłowacja ok.1280 km²(tj.56%).Po stronie czechosłowackiej pozostała duża ilość(ok.150 tys.)ludności polskiej,stanowiącej wtedy większość na rozległych obszarach tzw.Zaolzia,z kolei po stronie polskiej znalazły się miejscowości,w których część mieszkańców była nastawiona pro-czechosłowacko(a właściwie uznawała je za mniejsze zło od Polski;był to m.in.rejon Wisły,Goleszowa i Skoczowa)oraz niemieckie wyspy językowe(Bielsko i w mniejszym stopniu Strumień).2 października 1938 roku wojska polskie zajęły większość terenów czechosłowackiego Śląska Cieszyńskiego(Zaolzie).Nastąpiło to następnego dnia po tym,jak oddziały niemieckie wkroczyły do Czechosłowacji i zajęły Kraj Sudecki Sudetenland.Był to dalszy ciąg tzw.„upadku Czechosłowacji”,rozpoczętego zawarciem przez Niemcy,Włochy,Wielką Brytanię i Francję układu monachijskiego 30 września 1938 i aneksji przez hitlerowców Sudetenlandu.W 1945 roku przywrócono granicę sprzed 1938 r.choć obszar ten pozostawał spornym.Dopiero w 1958 roku Polska i Czechosłowacja podpisały porozumienie zatwierdzające granicę ustaloną w 1920 r.Po podziale Czechosłowacji w 1993 roku Zaolzie znalazło się w granicach Czech.
Dzieje współczesne
22 kwietnia 1998 powstał Euroregion Śląsk Cieszyński,jednak jego obszar nie pokrywa się z historycznymi ziemiami Śląska Cieszyńskiego,gdyż włączono do niego m.in.Jastrzębie-Zdrój,a część terenów należy do Euroregionu Beskidy.21 grudnia 2007 roku,wraz z wejściem Polski,Czech i Słowacji do Układu z Schengen,na granicach tych trzech państw zniesiona została kontrola graniczna.
Produkty regionalne

• Tatarczówka skoczowska