Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Ur.12 lutego 1865 w Ludźmierzu,zm.18 stycznia 1940 r.w Warszawie polski poeta,nowelista,powieściopisarz,przedstawiciel Młodej Polski,brat przyrodni malarza Włodzimierza Tetmajera.
Życiorys
Urodził się jako syn Adolfa Tetmajera i jego drugiej żony,Julii z Grabowskich.Uczęszczał do Gimnazjum św.Anny w Krakowie,gdzie przeniósł się w 1883 r.z rodziną.W latach 1884–1886 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.Zadebiutował w 1886 r.poematem prozą"Illa".Jest jednak prawdopodobne,że jego faktycznym debiutem była nowela pt."Rekrut"(tekst zaginął).W 1888 r.Tetmajer zdobył nagrodę literacką za wiersz ku czci Mickiewicza,a rok później za wiersz ku czci Kraszewskiego.W latach 1888–1893 podjął współpracę z pismami„Tygodnik Ilustrowany”,„Kurier Warszawski” i krakowskim„Czasem”.Wydał osiem serii Poezji,z których najbardziej wartościowe to druga(1894 r.)trzecia(1898 r.) i czwarta(1900 r.)Nastrojowa poezja Tetmajera odpowiadała dekadentom i bohemie młodopolskiej.Mieszkając w młodości w Ludźmierzu,poznał dobrze Podhale,Spisz,Liptów i Tatry.W latach 1881–1891 odbył wiele wycieczek w Tatry z bratem,Franciszkiem Henrykiem Nowickim,Karolem Potkańskim,Michałem Kirkorem,Klimkiem Bachledą,Tadeuszem Boyem-Żeleńskim,Januszem Chmielowskim,Jerzym Żuławskim.W 1892 r.wziął udział w pierwszym wejściu na Staro leśny Szczyt oraz Baniastą Turnię.Ponadto dokonał wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim i przewodnikami pierwszego odnotowanego wejścia na Furkot około 1889-1893 r.Po 1896 r.z powodu problemów ze zdrowiem,nie zdobywał już szczytów Tatr,ale za to wędrował po dolinach tatrzańskich,a także po Podhalu.W 1902 r.taternicy nadali nazwę Przełęcz Tetmajera(Tetmajerscharte,Tetmajer-horhos,potem także Tetmajerovo sedlo)przełęczy między Gerlachem a Zadnim Gerlachem,a Towarzystwo Tatrzańskie nadało mu honorowe członkostwo.Zafascynowany góralskim folklorem napisał cykl opowieści"Na skalnym Podhalu",a ponadto epopeję tatrzańską"Legenda Tatr",składającą się z dwóch części:"Maryna z Hrubego" i "Janosik Nędza Litmanowski".W 1896 r.przebywał w Heidelbergu,pełniąc funkcję osobistego sekretarza Adama Krasińskiego.Podróżował po Włoszech,Szwajcarii,Francji i Niemczech.Po I wojnie światowej mieszkał w Krakowie,Zakopanem,wreszcie osiadł na stałe w stolicy.W latach 1918–1919 interesował się sporem polsko-czechosłowackim o granicę w Tatrach i na Podtatrzu,brał udział w przygotowaniach do plebiscytu na Spiszu i Orawie;napisał na ten temat broszurę pt."O Spisz,Orawę i Podhale"(1919 r.)Pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich(1921 r.)w 1928 r.przyznano mu nagrodę literacką miasta Warszawy,a w 1934 r.został członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury.W roku 1931 obchodzono uroczyście czterdziestopięciolecie,a w 1937 r.pięćdziesięciolecie jego twórczości.Ze względu na pogarszający się stan zdrowia(utrata wzroku i nasilająca się choroba umysłowa,będąca efektem kiły)musiał wycofać się z życia społecznego i twórczości literackiej.Miał zapewniony byt dzięki ofiarności społecznej oraz emerytury,finansowanej od 1925 r.przez miasto Bydgoszcz.W styczniu 1940 r.został przetransportowany z Hotelu Europejskiego do Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie,gdzie po kilku dniach zmarł.Przyczyną zgonu(jak wykazała sekcja)był nowotwór przysadki mózgowej oraz niedokrwistość i niewydolność krążenia.Pochowano go wtedy zgodnie z jego życzeniem w grobie syna na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.Obecnie spoczywa na zakopiańskim Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.Był przyrodnim,młodszym bratem Włodzimierza Tetmajera,a przez matkę,Julię z Grabowskich,kuzynem Tadeusza Boya-Żeleńskiego.Mimo,że kilkakrotnie był zaręczony(m.in.z Laurą Rakowską,z myślą o której napisał wiersz"A kiedy będziesz moją żoną"),nigdy się nie ożenił.Ze związku z nieznaną z nazwiska aktorką miał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława,do którego przez kilka lat,do roku 1906,nie przyznawał się.Później zaczął starać się o rozwój talentów syna,ten jednak,popadłszy w alkoholizm i zaraziwszy się chorobą weneryczną,w wieku 33 lat popełnił samobójstwo.Tetmajer miał kilkuletni romans z góralką Marią Palider,która była pierwowzorem Maryny z Hrubego z"Legendy Tatr".Kazimierz Przerwa-Tetmajer walnie przyczynił się do debiutu literackiego Władysława Orkana.Nie tylko załatwił druk„Nowel”,ale napisał entuzjastyczną przedmowę i pochwałę młodszego od siebie o dziesięć lat autora.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer w kulturze
Wiersze Kazimierza Przerwy-Tetmajera były wielokrotnie opracowywane muzycznie,m.in.przez Mieczysława Karłowicza,Władysława Żeleńskiego i Karola Szymanowskiego.W 1901 r.Teatr Miejski w Krakowie wystawił Zawiszę Czarnego Kazimierza Przerwy-Tetmajera w reżyserii Józefa Kotarbińskiego.Kolejna inscenizacja tego dramatu miała miejsce w 1912 r.w Teatrze Wielkim w Warszawie(w związku z hucznie obchodzonym jubileuszem 25-lecia twórczości Tetmajera).W 1922 r.zespół i instytucja teatralna Reduta wystawiła Judasza K.Przerwy-Tetmajera ze Stefanem Jaraczem w roli tytułowej.W 1928 r.Władysław Lenczewski nakręcił film"Romans panny Opolskiej"na podstawie powieści Kazimierza Przerwy-Tetmajera.W 1958 r.Jan Wilkowski przy współpracy scenografa Adama Kiliana przygotował na deskach Teatru Lalka w Warszawie słynne przedstawienie"O Zwyrtale Muzykancie"według opowiadania K.Przerwy-Tetmajera.W 1964 r.czechosłowacki reżyser Martin Ťapák nakręcił film telewizyjny Balada o Vojtovej Marine na podstawie opowiadania Tetmajera.W latach sześćdziesiątych XX w.Tadeusz Różewicz napisał wiersz"Kazimierz Przerwa-Tetmajer".W 1973 r.został wyprodukowany przez Zespół Filmowy X na podstawie opowiadania Tetmajera film telewizyjny"Myśliwy"w reżyserii Krzysztofa Wierzbiańskiego.W 1981 r.w Teatrze Telewizji zrealizowano spektakl oparty na życiu i twórczości Tetmajera"Kocham Cię za to,że Cię kochać muszę"w reż.Andrzeja Maja.W 1983 r.Jacek Koprowicz nakręcił kontrowersyjny film biograficzny o Tetmajerze pt."Przeznaczenie".W 1984 r.Wanda Kwietniewska z zespołu Wanda i Banda nagrała piosenkę"Ulica Tetmajera"(muz.W.Kwietniewska,M.Raduli,J.Krzaklewski,sł.J.Cygan).W 1994 r.na ekrany kin weszła"Legenda Tatr"w reż.Wojciecha Solarza,oparta głównie na opowiadaniach z cyklu"Na Skalnym Podhalu".W 2003 r.na deskach Teatru Scena STU w Krakowie została wystawiona"Śleboda,czyli powaby życia"według Kazimierza Przerwy-Tetmajera w adaptacji i reżyserii Waldemara Śmigasiewicza.Ksiądz Józef Tischner w kazaniach spod Turbacza w trakcie odprawianych Mszy Ludzi Gór wielokrotnie nawiązywał do twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Twórczość
Szkice

• O żołnierzu polskim 1795–1915
• Notatki literackie
• Aforyzmy
• Bajeczny świat Tatr
• Na śmierć Henryka Sienkiewicza

Opowiadania i nowele

• cykl opowieści"Na Skalnym Podhalu"
• "Ksiądz Piotr"(nowela nagrodzona w konkursie„Czasu”,Kraków,1895 r.)
• "Rzeźbiarz Merten"
• "Pan"
• "Tryumf"
• "U krawca Baczakiewicza w kuchni"(z cyklu"W czas wojny")
• "Pan Kapciuszyński"(z cyklu"W czas wojny")

Powieści

• "Anioł śmierci"
• "Panna Mery"
• "Otchłań"
• "Zatracenie"
• "Król Andrzej"(również znane jako"Księżniczka Metella")
• "Gra fal"
• "Legenda Tatr"
• "Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem"
• "Koniec epopei"(cykl)

Dramaty

• "Sfinks"
• "Zawisza Czarny"
• "Mąż-poeta"
• "Rewolucja"
• "Judasz"

Wiersze

• "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej"(z"Poezje".Seria druga)
• "Melodia mgieł nocnych"(z"Poezje".Seria druga)
• "Anioł Pański"(z"Poezje".Seria trzecia)
• "Lubię,kiedy kobieta"(z"Poezje".Seria druga)
• "Hej Krywaniu Krywaniu wysoki!"(z tomu"Na Skalnym Podhalu")
• "Mów do mnie jeszcze"(dwie wersje:jedna z cyklu"Preludia Poezje.Seria druga,druga z cyklu"Gra słów Poezje".Seria trzecia)
• "W warszawskim salonie"(z tomu"Z wielkiego domu",Warszawa,1908 r.)
• "Zdanie sobie sprawy"(z tomu"Z wielkiego domu")
• "Prometeusz"(z"Poezje".Seria druga)
• "Zacisza"(z"Poezje".Seria druga)
• "Koniec wieku XIX"
• "Fragment wiersza dla mego synka"(z"Poezje".Seria szósta)
• "Patryota"(pod pseudonimem Szylkret)
• "Wyspa umarłych"(ilustracja do„Die Todteninsel”Bocklina)
• "Na sprowadzenie zwłok Słowackiego"(ogłoszony w roku 1927 w„Wiadomościach literackich”jest ostatnim znanym badaczom literatury wierszem K.Tetmajera)

Inne utwory

• poematy:"Illa"(1886 r.) i "Alegoria"(1887 r.)
• "Z wielkiego domu"(wyd.Księgarnia St.Sadowskiego,Warszawa,1908 r.)
• "Eleonora.Trój hymn duchów smętnych przez Fosforycznego Skalderona"(współautor;Wydawnictwo Dekadentów Polskich nr 1,Kraków 1895 r.)
• "Jęk Ziemi.Pantologia Dekadentów Polskich"zebrana przez dra Juliana Pogorzelskiego(współautor;Wydawnictwo Dekadentów Polskich nr 2,Kraków 1895 r.)
• "Melancholia"(Warszawa,1899 r.)
• "Wrażenia"(Warszawa,1902 r.)
• tomiki poezji:"Hasła"(1901 r.)"Poezje współczesne"(1906 r.)"Cienie"(1916 r.)