Józef Andrzej Załuski

Józef Andrzej(Jędrzej)Załuski herbu Junosza,pseud. i krypt.augustJ Zelante cultoRe peRenni in AeVum;Cephas Zelosivius;CEPHASI ZeLOSIVIJ;I.A.Z.B.K.Imienia Augustowego Zelant;I.Z.B.K.I.Z.R.K.I.Z.R.K.O.W.J.A.Z.JoZef;Junoszyc Zelant Religii Katolickiej;J.Z.J.Z.B.K.J.Z.R.J.Z.R.K.J.Z.R.K.O.W.który imieniem Józef jest żarliwy zelant Zakonu religią Rzymską rozszerzającego kleryków Kalassantego;Senator Zelant;ten którego hasło jest takie Jezusie Żegnaj Rządź Króluj;ten który Jeden Z themiklesowi Równych Kocha Ojczyznę Wiernie;ten który Jest Zbawienia Rodaków Kochający;ten który Jest Ziemianów Rodaków Kochający;ten który Jest Ziomków Reputacji i Kwalitet Ogłaszający Wokalista;ten który Jest Życzliwym Regnanta Klientem;ten który Jest Żarliwy Regnanta Klient;wielKi gRzesZnIk nie dosyć pokutujący;wielki z panów polskich senator;xJądZ świecki;X.N.N.domesticus praelatus,(ur.12 sierpnia 1702,zm.7 stycznia 1774)polski duchowny katolicki,biskup kijowski,kaznodzieja,polityk,mecenas nauki i kultury,bibliofil,polihistor,edytor,bibliograf,historyk,poeta,dramatopisarz,tłumacz,organizator życia literackiego,współzałożyciel Biblioteki Załuskich w Warszawie.
Biografia
Urodził się w Jedlance(dawny pow.radomski),jako najmłodszy syn Aleksandra Józefa,wojewody rawsko-mazowieckiego i Teresy z Potkańskich,łowczanki sandomierskiej.Brat Andrzeja Stanisława Załuskiego i bratanek Andrzeja Chryzostoma(biskupa warmińskiego),na którego dworze w Lidzbarku(Heilsberg)się wychowywał od kwietnia 1709 r.Wcześniej,od roku 1708,chowany pod opieką stryja Marcina(biskupa sufragana płockiego i proboszcza warmińskiego)w Dobrym Mieście(Gutstad)na Warmii.Od maja 1711 r.przebywał pod opieką stryja Ludwika(biskupa płockiego)w Pułtusku.W roku 1710 przyjął przy bierzmowaniu imię Andrzej,którego odtąd obok chrzestnego stale używał.W latach 1712-1715 uczył się w kolegiach:jezuickim w Pułtusku(w gramatyce);pijarskich w Szczuczynie(w syntaksie),Warszawie(w poetyce) i w Piotrkowie(w retoryce)oraz studiował matematykę w Gdańsku,ucząc się jednocześnie przez kilka miesięcy języka niemieckiego u Piotra Henniga.W latach 1716-1718 odbył podróż z bratem Andrzejem do Niemiec,Holandii(Niderlandów),Francji i Włoch.Studia w roku 1718 w Rzymie(kolegium jezuickie),powrót i pobyt w Polsce(wiosna 1719–lato 1720),a w latach 1720-1723 kolejne studia(3-letnie),tym razem w Paryżu(podróż przez Wrocław,Czechy i Niemcy),w seminarium św.Sulpicjusza oraz w Sorbonie,uwieńczone bakalauratem teologii(według świadków na procesie informacyjnym Załuskiego na biskupstwo kijowskie:doktorat teologii).W tym okresie głosił kazania w kościele św.Sulpicjusza,zwiedzał paryskie biblioteki i muzea,a przez pewien czas przebywał także w 2 pustelniach(Issy i La Trappe).Już w roku 1719(21 marca)uzyskał pierwsze święcenia i archidiakonat pułtuski.Od 20 lutego 1723 kanonik krakowski(instalowany per procuram),w roku 1724(7 lutego)doktor obojga praw Akademii Krakowskiej.Półtora miesiąca później(19 marca)wyświęcony na subdiakona i mianowany koadiutorem Adama Rostkowskiego(proboszcz warszawski).W roku 1725 był deputatem kapituły krakowskiej na Trybunał Koronny.Rok później(1726 r.)powołany przez Augusta II na stanowisko kanclerza królewicza Fryderyka Augusta(późniejszego Augusta III),dzięki czemu często bywał na dworze królewskim.Święcenia kapłańskie diakona przyjął w roku 1727(według innych źródeł mogło to nastąpić już 2 lata wcześniej),a w 1728 r.został referendarzem wielkim koronnym oraz kanonikiem kapituły krakowskiej.Niedługo potem otrzymał od króla opactwo hebdowskie(zima 1728/1729),opactwo przemęckie(maj 1732 r.)a nieco wcześniej probostwo jaworowskie(luty 1732 r.)Wkrótce potem Fryderyk Łukasz Sapieha(kasztelan trocki)powierzył mu probostwo infułackie kodeńskie.Oba przyznane wcześniej opactwa stracił w bezkrólewiu po Auguście II,natomiast w roku 1736 zrezygnował także z obu probostw.Podczas elekcji w roku 1733 opowiedział się,wraz z całą rodziną,po stronie Leszczyńskiego i towarzyszył mu w drodze do Gdańska.Przez 3 lata(od 7 XII 1733 do 4 X 1736)poseł króla Stanisława Leszczyńskiego na dworze Klemensa XII w Rzymie.Następnie wielki jałmużnik króla i kanclerz królowej w Lunéville w Lotaryngii.Jako stronnik Stanisława Leszczyńskiego wyjechał wraz z nim w latach 30.XVIII wieku do Francji,gdzie pełnił funkcję kapelana królowej Katarzyny;posiadał we Francji również kilka beneficjów kościelnych.Po powrocie do Polski był opatem komendatoryjnym w Wąchocku.W latach 1755-1758 odbył podróż do Francji.We wrześniu 1759 r.został mianowany biskupem kijowskim.Przeprowadził synod diecezjalny(1762 r.)Za panowania Augusta III Sasa był członkiem frakcji dworskiej stronnictwa starorepublikańskiego.Był członkiem konfederacji Czartoryskich w 1764 roku.W 1764 roku był elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwa kijowskiego.Był aktywny w życiu politycznym.Występował później przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu oraz ingerencji Rosji w sprawy polskie;porwany z sejmu(Sejm Repninowski)przez posła rosyjskiego Nikołaja Repnina,zesłany w latach 1767-1773 do Kaługi.
Współtwórca Biblioteki Załuskich i animator życia umysłowego
Znawca i miłośnik książek,gromadził księgozbiór od 15 roku życia.Po zapoznaniu się z wielkimi bibliotekami zachodnioeuropejskimi i pod wpływem brata Andrzeja Stanisława powziął zamiar oddania połączonych zbiorów braci Załuskich do użytku publicznego.W 1732 r.opublikował Programma literarium...(wznowienia 1743 r.1756 r.)w której obok zapowiedzi otwarcia biblioteki publicznej nakreślił szeroki program wydawniczy oparty na zbiorach biblioteki oraz wzywał zainteresowanych do pomocy w gromadzeniu księgozbioru i przygotowaniu zapowiadanych bibliografii i wydawnictw źródłowych.Gromadząc z namiętnością bibliofila druki i rękopisy stworzył podstawowy zrąb założonej wspólnie z bratem Andrzejem Biblioteki Załuskich(1747-1794).J.A.Załuski brał udział w aukcjach i licytacjach,na których nabywał całe księgozbiory,miał swoich agentów w różnych miastach,utrzymywał stosunki z księgarzami niemal całej Europy.Podróże krajowe i zagraniczne dawały mu okazję do poznawania bibliotek,prywatnych i klasztornych.Erudyta,przeglądał i opracowywał wszystkie dzieła pozyskane dla Biblioteki Załuskich.Animator życia umysłowego,utrzymywał rozległe kontakty z uczonymi w kraju(m.in.z Józefem Aleksandrem Jabłonowskim,Józefem Stanisławem Sapiehą,Jakubem Radlińskim) i za granicą(m.in.Johannem Burhardem Mencke,Johannem Christophem Gottschedem,Jakiem Perardem).W 1749 roku został obrany jako pierwszy Polak honorowym członkiem Cesarskiej Akademii Nauk.Członek rzymskiej Akademii Arkadyjskiej oraz towarzystw naukowych m.in.w Berlinie i Petersburgu.Był w gronie założycieli Towarzystwa Literatów(1765 r.)Przez całe życie starał się nadto ożywić czytelnictwo w Polsce,zakładając w roku 1744 towarzystwo do kupowania książek.Przyczynił się m.in.do podjęcia przez Stanisława Konarskiego pracy nad Volumina Legum.Otoczył opieką współczesnego historyka polskiego Gotfryda Lengnicha.Jego staraniem ukazywały się w kraju cenne wydawnictwa drukowane za granicą.Współwydawca Warschauer Bibilothek(1753-1758).W roku 1760 odznaczony Orderem Orła Białego.
Twórczość
Olbrzymia spuścizna Załuskiego(zniszczona w większości w roku 1944)obejmowała m.in.prace:historyczne,bibliograficzne,edytorskie i literackie.
Najważniejsze dzieła drukowane

1. Analecta historica de sacrâ,in die Natalis Domini,a Romanis pontificibus quotannis usitatâ caeremoniâ,ensem et pileum benedicendi eaque munera principibus Christianis mittendi...(Warszawa 1726 r.)w dziele tym ogł.także utwory kilku innych autorów
2. Dwa miecze katolickiej w królestwie orthodoksejskim odsieczy przeciwko natarczywym pp.dysydentów polskich zamachom w Królestwie Polskiem wydobyte...to jest broń obosieczna od impetycji polskich dysydentów,we 2 częściach wyrażona.Z przydatkiem różnych w podobnej materii skryptów i fragmentów(Warszawa,1731 r.)
3. Programma litterarium ad bibliophilos,typothetas et bibliopegos,tum et quosvis liberalium artium amatores...(Warszawa 1732 r.po polsku,Gdańsk 1743 r.po łacinie)
4. Specimen historiae Polonae criticae...(Gdańsk 1733 r.II wyd.tytułowe Warszawa 1735 r.pierwszy przykład polskiej krytycznej pracy historycznej,która obala podanie o rokoszu Gliniańskim)
5. Anecdota Jablonoviana seu singulari(a)quaedam de celsissima Jablonoviorum domo collecta a...(Warszawa 1751 r.)
6. Próba pióra nowego poety w trzech starych satyrach(Warszawa 1753 r.parafrazy listu XII i satyr Boileau)
7. Bibliotheca poetarum Polonorum,qui patrio sermone scripserunt,to jest katalog trojaki polskich wierszopisów ojczystym językiem piszących...w:Publiusza Wirgiliusza Marona Księgi wszystkie,to jest ksiąg dwanaście...(Warszawa 1754 r.)
8. Bibliographia Zalusciana(1763-1766)
9. Ludzkość litująca się,czyli obraz nędzy ludzkiej(1768 r.II.wyd.1795 r.tragikomedia)
10. Przypadki niektóre...w niewoli moskiewskiej...(wyd.Józef Epifani Minasowicz).

Pozostałe utwory,kazania i mowy

1. Zaślubienie w cierniowym wieńcu dusz pokutujących Oblubieńcowi Niebieskiemu,Bogu Wcielonemu.Melodramma wierszem w 1 akcie,spisane w drodze paryskiej dla siostry,wizytki warszawskiej,w r.1720,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
2. Eminencja minimi et pusili syna prawicy i syna wywyższenia w konsystorzu Trójcy Przenajświętszej od wieków in petto destynowana,a dopiero od...Benedykta XIII ostatniego dnia i grudnia i roku 1726...dwom najmłodszym a oraz najmilszym synom,świętym Ludwikowi Gonzadze i Stanisławowi Kostce,jędrzejowskim nowicjuszom...konferowana i przy solennej introdukcji w Warszawskiej...Metropolii roku 1727 12 października,przy pierwszym otwarciu ust kaznodziejskich...promulgowana,brak miejsca wydania 1728 r.
3. De situ Varsaviae w:H.Ch.Erndtelius:Varsavia physice illustrata,Warszawa 1730 r.(rozdz.I)
4. Zbiór poetów polskich przez J.Z.R.K.in 1732 r.wyd.J.A.Jabłonowski w:Ostafi po polsku...Lwów(1751 r.)k.12 i następne
5. Manualae iuris publici Poloniae in statu Reipublicae acephalo nempe de iudicis capturalibus,funere Regis demortui,Comitiis Convocationis et Electionis et Inaugurationis Regis et Reginae consittutionibus...ab...Episcopo Kioviensi pro usu privato collectum,Warszawa 1764 r.przekł.francuski(1764 r.)
6. Do Pewnego Szlachcica tak się nazwanego w Responsie na List do Imci Księdza Hozjusza,biskupa poznańskiego,pisany,czyniącego się uważać statum rei głęboko,brak miejsca wydania(1735 r.)wyd.anonimowo
7. Na aplauz Jaśnie Wielmożnej Imci Pani Antoniny z Zahorowskich Zamoyskiej ordynatowej,przy założeniu pierwszego kamienia nowej fundacji w Marywilu,przez...(Warszawa 1743 r.)
8. Informacja o funduszu Ichm.Panien Kanoniczek,(Warszawa 1744 r.)
9. Conspectus novae collectionis legum ecclesiasticarum Poloniae(titulo Synodicon Poloniae Orthodoxae)tum et aliae collectionis scriptorum ecclesiasticorum Poloniae ineditorum;tum et editorum quidem sed rarissime obviorum quarum impressionem...Warszawa 1744 r.przekł.polski fragm.Kondycje prenumeracji na przedrukowanie wszystkich synodów prowincjonalnych i diecezjalnych polskich od roku 1181 do 1743 etc.Projekt przedrukowania lukubracji Pawła Potockiego,kasztelana kamienieckiego,brak miejsca i roku wydania
10. Projekt asocjacji kilkunastu lub kilkudziesięciu uczonych lub w czytaniu nowo wychodzących w cudzych krajach...lukubracji kochających się osób,podany przez...(tytuł franc.)Projet d'Association de plusieurs personnes amateurs de belles lettres...brak miejsca wydania 1744 r.
11. Mowa...referendarza koronnego na Sądach Sejmowych Anno Domini 1746 r.Die 5 9-bris,brak miejsca wydania(1746 r.)
12. Mowa...referendarza koronnego przy reasumpcji Sądach Relacyjnych A.D.1746 r.Die 21 9-bris,brak miejsca wydania(1746 r.)
13. Kazanie jubileuszowe przy konkluzji walnej anni gratiae walnego dwudziestopięcioletniego lata miłościwie pierwszego dnia 1751 roku...w bazylice Ś.Jana Warszawskiej...przez...miane,a na prośbę i żądanie...różnymi przydatkami rozszerzone,a zaś wypracowane w Warszawie r.1752 w druk.S.J.(inform.A.Moszyński,s.290)
14. Tragedia o świętym Kazimierzu,królewiczu polskim,na dzień wielkopiątkowy adoptowana,z epilogiem o Męce Pańskiej...Pisał J.Z.R.K.roku 1751 15-23 lutego w Kielcach...wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
15. Witenes albo tragedia o pomście Boskiej nad zelżycielem Najświętszego Sakramentu Witenem,wielkim książęciem litewskim,wierszem nie rytmowym ojczystym wyrażona,spisana przez J.Z.R.K.1751 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
16. Litania o świętych kapłanach świeckich(nie biskupach ani zakonnikach)na dni miesiąców,jak przypadają,ułożona przez xJędZa świeckiego 1753 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
17. Godzinki o ś.Klemensie,papieżu i męczenniku,in gratiam Najjaśniejszego Królewicza Jmci Klemensa spisane roku 1753 10 Novembris,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
18. Satyra o mowie obojętnej dworskiej alias ekwiwokacji,Warszawa 1754 r.
19. Przestroga:Grzybek na oślą głowę satyrycznego Satyr cenzora;Parabołka o ośle na naszych osłów,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
20. (Pisma zebrane,bez osob.k.tyt.)Warszawa 1754 r."Zebranie Rytmów przez Wierszopisów Żyjących lub Naszego Wieku Zeszłych Pisanych"nr 2-3,przedmowę do t.3 przedr.Z.Florczak,L.Pszczołowska w:Ludzie Oświecenia o języku i stylu t.1,Warszawa 1958 r.
21. Anecdota quaedam singularia celsissimae de Prussis Ducum ac S.R.J.Principum Jablonoviorum domûs ex archivo...familiae privato ac ex sua(iam nune publicâ)bibliothecâ collecta...per...Warszawa 1755 r.
22. Dziękowanie J.W.Imci Biskupa Kijowskiego za toż biskupstwo na Senatus Consilium w Warszawie dnia 30 8bra roku 1758,brak miejsca wydania(1758 r.)
23. Eiusdemque Episcopi ad praelatos illos responsio w: Praelatorum Kioviensium ad designatum episcopum suum,oratio,Warszawa 1759 r.
24. Liturgia Ecclesiae Romano Orthodoxae in conciliis oecumenicis et in textibus sanctorum quatuor priorum a Christo saeculorum...Wilno 1760 r.
25. Zdanie Księdza Biskupa Kijowskiego na konferencji o redukcji monet.(Anno 1761 23 Januarii),brak miejsca wydania(1761 r.)
26. Informacja o fundacji Biblioteki J.W.Imci Księdza Józefa Jędrzeja Załuskiego...brak miejsca wydania(1761 r.)przedr.F.M.Sobieszczański:Materiały do historii bibliotek w Polsce,"Biblioteka Warszawska"1848 r.t.2,s.560-567;przekł.niemiecki(1761 r.)
27. Pamiątka pasterskiego afektu diecezjanom swoim od...oddana na misji w r.1762,brak miejsca wydania(1762 r.)
28. Mowa miana podczas Senatus Consilium Warszawskiego,25 października 1762,w mówieniu skrócona,na piśmie rozszerzona,(Warszawa 1762 r.)
29. Uwaga na Refleksje osoby nie wiążącej się do żadnej strony nad poróżnieniem się szlachty z duchowieństwem w Polszcze,brak miejsca wydania 1762 r.(wyd.anonimowo)
30. Memoriale rythmicum brevi facilique methodo sacerdotis boni munus comprehendens ad usum dioecesis Kijoviensis,Warszawa 1763 r.
31. Mowa...miana na konferencji prymasowskiej po śmierci śp.Augusta III r.1763,7 listopada,w mowie skrócona,na piśmie powiększona,brak miejsca wydania(1763 r.)
32. List pasterski...bullę Ojca Ś.Klemensa XIII institutum Societatis Jesu na nową stwierdzającą...7 idus Januarii roku 1764...wydaną w swojej diecezji we Lwowie,brak miejsca i roku wydania(3 wydania;wyd.in 4°:Warszawa 1765 r.)
33. Mowa...miana do Stanów Skonfederowanych roku 1764,die 21 Maii,brak miejsca wydania(1764 r.)
34. Mowa...miana na konferencji generalnej 5 Junii 1764,brak miejsca wydania(1764 r.)
35. Mowa...miana d.5 grudnia 1764 r.na Sejmie Coronationis,w druku nieco rozszerzona,brak miejsca wydania(1764 r.)
36. Mowa...pro immunitate ecclesiastica,brak miejsca wydania(1764 r.)przekł.łaciński(1773 r.)
37. Strena pastoralis clero dioecesano ab...A Czernichov.A.D.1764 r.oblata, Berdyczów(1764 r.)
38. Litania za Najjaśniejszego Króla ułożona z samych słów Pisma Ś. i na polski przetłumaczona,(Warszawa 1765 r.)
39. Mowa...miana na senacie 16 Octobris 1766,brak miejsca wydania(1766 r.)
40. List do przyjaciela z refleksjami na pretensje jmć pp.dysydentów,roku 1766 przez Senatora Zelanta...brak miejsca wydania(1766 r.)
41. Objaśnienie błędami zabobonów zarażonych oraz opisanie niegodziwości,która pochodzi(z)sądzenia przez próbę pławienia w wodzie mniemanych czarownic,jako takowa próba jest omylna,różnymi dowodami.Przez...Berdyczów 1766 r.
42. (list pasterski)Załuski Józef Andrzej...biskup kijowski...Dan 30 sierpnia 1767 w Warszawie.Proces nakazujący modlitwy o szczęśliwy sukces sejmu,Warszawa 1767 r.
43. Rozmowy dwóch kawalerów katolika z dysydentem o piśmie,które wyszło z napisem Wykład praw dysydenckich wiernie spisany r.1767,brak miejsca wydania(według Estreichera:Kraków;według Rostworowskiego:Wilno)1767 r.
44. Przypadki niektóre J.M.JMci Księdza Józefa Załuskiego...które mu się w niewoli moskiewskiej półszostletniej trafiły r.1767-1773,wierszem od niego podróżnym w Regnowie opisane,wyd.J.E.Minasowicz,(Warszawa)1773 r.
45. List pasterski...datowany w Warszawie d.13 marca 1773,(Warszawa 1773 r.)
46. Wiersz na ślubny związek dobrej,bo dobranej pary JW.J.Panny Salomei Rostworowskiej kasztelanki zakroczymskiej z JW.JP.Józefem Sołtykiem kasztelanicem sendomirskim w dzień N.P.Narodzenia w Leśnowoli...zawarty 8 września 1773.Pisany przez...,brak miejsca wydania(1773 r.)
47. Parentem patriae Stanislaum Augustum Poloniae utriusque regem:ductore Caietano Soltico pontifice Cracoviensi Severiaeque duce,Kijoviensis episc.Musageta redux venerabundus accedit,Warszawa 1773 r.
48. Wiersz...alludujący do herbu Junoszów Baranka,brak miejsca i roku wydania.

Najważniejsze opracowania pozostawione w rękopisie

1. De saint Bernard sur la dévotion du temps.Panégyrique our la fête du st.Bernard,par...abbé du Fontenay,powst.w latach 1737-1738,rękopis:Biblioteka Narodowa sygn.3562
2. Information touchant les Juifs,leur Talmud et les infanticides,powst.1759 r.rękopisy:Biblioteka Narodowa sygn.3207-3208
3. Autor nie dla kształtu.Tragikomiczny dialog w 1 akcie dla szkolnej młodzieży,bez persony niewieściej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
4. Czarnoksiężnik kandoru pełny,naszej krwi szafarz.Tragedia duchowna,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
5. Głupiec Jezusowy.Drama duchowne,bez persony niewieściej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
6. Gorzkie skutki zbrodni.Tragedia o 3 aktach i o 3 aktorach dla młodzi szlacheckiej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
7. Lichwa Mariańska.Tragikomedia dla szkolnej młodzi,bez persony niewieściej,we 2 aktach,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
8. Marian,albo zysk wielki z wielkiej miłości Panny Marii.Drama szkolne,bez persony niewieściej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
9. Miłości ofiara Teofil.Tragedia dla młodzieży szkolnej,bez persony niewieściej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
10. Toletańczyk.Tragiczne drama duchowne,bez persony niewieściej,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
11. Wokacja do stanu zaniedbana ukarana.Tragedia dla szlacheckiej młodzi,bez persony niewieściej, w 3 aktach,powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
12. Cała Polska za złoty,to jest opisanie Polski trojakie,z historii duchownej,z historii cywilnej,z historii literackiej,wierszykami technicznymi dla lepszej pamięci wyrażone przez...w areszcie smoleńskim r.1768,rękopis(brulion):Biblioteka Narodowa sygn.3209,tam także mikrofilm nr 174
13. Zbiór złoty za talar bity,to jest biblioteka techniczna zawierająca Pismo Święte,historią duchowną,historią cywilną,geografią,topografią,różne matematyczne,gramatyczne kwestie i całą historią,topografią,geografią i ius publicum Polski w wierszykach technicznych i mnemotechnicznych...w areszcie smoleńskim złożył J.Z.B.K. roku 1768,autograf:Biblioteka Narodowa sygn.3210,tam także mikrofilm nr 173
14. Gigantomachia bezwierców pognębiona,to jest poczet Bogaprzeczców czy ateuszów,deistów i Kościoła Bożego oszczerców,teistów,panteistów...Wierszem opisany przez...w areszcie Kałudzkim r.1770 cz.1-2,rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
15. Nomenklator Biblioteki Publicznej w Warszawie Załuskiej i jej fundatorowi znajomych literatów,to jest krótka rekapitulacja literatów polskich i wirtuozów,którzy od początku tego wieku co do druku podali,albo choć nie podali,ale pisali,albo choć nie pisali,lecz w jakimś kunszcie celowali,wierszem nierymowanym a czasem też i rymowanym...pisana w areszcie Kałudzkim przez tej księgarni fundatora r.1771 aresztu czwartym,a w Warszawie annotacjami różnymi...aukcjonowana,rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
16. Bibliotheca Polona magna universalis(t.1-10,wraz z Janem Danielem Janockim),powst.1742-1773,rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944;część dzieła przerobił M.A.Trotz pt.Catalogus omnium et singulorum codicum manuscriptorum Zaluscianae Bibliothecae...Lipsiae descriptus,anno 1757 r.(pisana na wzór:Bibliotèque historique de la France"J.Lelonga)
17. Swoboda po niewoli zaprzedanego od braci do Egiptu Józefa,rytmem ojczystym na wolny świat polski przez wielkiego z panów polskich senatora z Pisma Św.wyprowadzona.(Poemat w stancach),rękopisy:Biblioteka PAN Kraków sygn.1277,1300,(autorstwo według notki na rękopisie)
18. Dissertatio de historicis Poloniae,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.1162
19. P.A.Metastasio:Demofontes.Opera.Wystawiana na warszawskim teatrze królewskim 1759 r.(przekład),rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
20. P.Marivaux:Koniec niespodziany.Komedia w 1 akcie(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
21. P.Marivaux:Wyspa roztropności albo Pigmajczykowie obyczajów.Komedia w 3 aktach(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
22. Śmierć Abla.Tragedia w 3 aktach(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
23. D.Brueys,J.Palaprat:Gniewosz fukliwy.Komedia(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
24. S.Gessner:Erast.Drama pastoralne(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
25. L.Holberg:Sorcelleries.Tłum.w 1768 r.z niem.na fr.(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
26. P.A.Metastasio:Wyspa bezludna.Opera(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944
27. J.Régnard:Menechowie albo bliźniacy.Komedia(przekład),powst.1768 r.rękopis:Biblioteka Narodowa zniszczony w roku 1944.

Drobniejsze jego pisma weszły ponadto w skład różnych publikacji współczesnych, m.in.A.Barry: Icon exemplaris vitae...seu vita summi pontificis Benedicti XIII...Warszawa 1726 r.(tablice papieży i kardynałów z rodu Ursinich);G.Marangoni:Thesaurus parochorum...Rzym 1726 r. i 1730 r.(spisy proboszczów polskich);J.Daneykowicz Ostrowski:Swada polska i łacińska t.1,Lublin 1745 r.Pretensje i interesa Polski do postronnych potencji i tych do Polski,z książki francuskiej Jana Rousseta...Warszawa 1751 r.(przedmowa);E.Drużbacka:Zbiór rytmów duchownych...Warszawa 1752 r."Zebranie Rytmów przez Wierszopisów Żyjących lub Naszego Wieku Zeszłych Pisanych"nr 1.Kilka wierszy i prac słownikowych Załuskiego ogłosił J.E.Minasowicz w"Monitorze"(1770 r.nr 46;1774 r.nr 37,42,49;1776 r.nr 25,33,75;1777 r.nr 23;1778 r.nr 3;1780 r.nr 41).Załuski był uważany za współautora Głosu wolnego...ponadto poprawiał prace takich autorów jak:S.Garczyński,J.D.A.Janocki,M.A.Trotz i J.A.Jabłonowski.Olbrzymią spuściznę literacką pozostawił w rękopisach zdeponowanych w Bibliotece Załuskich,skąd główny ich zrąb dostał się do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu(niektóre trafiły do rąk T.Czackiego i innych zbieraczy rękopisów).Zostały one w latach 1923-1926 zwrócone przez władze radzieckie Polsce,czasowo znalazły się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego,a po utworzeniu w roku 1928 Biblioteki Narodowej weszły do jej zbiorów(w Pałacu Potockich);w listopadzie 1944 r.prawie w całości uległy zniszczeniu przez niemieckie oddziały"Sonderkommando".Spis szczegółowy ważniejszych prac rękopiśmiennych Załuskiego w oparciu o:prace bibliograficzne Janockiego i Załuskiego,o opracowania zbiorów Biblioteki Załuskich,Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu,rękopisów rewindykowanych mocą traktatu ryskiego,które trafiły do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego,sporządził Estreicher(XXXIV,1951 r.223-232 i w odb.Załuscy,s.240-266).
Przekłady

1. G.Berkeley:Dwa sekreta doświadczone i dziwnie skuteczne...z języka angielskiego i niemieckiego przetłumaczone,a z prawdziwej ku ojczyźnie i ziomkom swoim miłości po kolędzie komunikowane,roku 1747 6 Januarii,przez J.Z.R.K.Warszawa(1747 r.);także Lwów brak roku wydania
2. Krótka relacja historyczna o męczeństwie śś.obywatelów rzymskich Prymusa i Felicjana,tudzież o translacji,znalezieniu i podwyższeniu ich ciał świętych w kościele Ś.Szczepana in Monte Caelio w Rzymie...Z włoskiej książeczki...tłumaczył...który imieniem Józef jest żarliwy zelant Zakonu religią Rzymską rozszerzającego kleryków Kalassantego...1748 r.brak miejsca wydania 1754 r.
3. S.Tucci:Tragedia nad wszystkie,co ich było,jest i będzie tragedii,najokropniejsza o sądzie ostatecznym.Pisał ją Junoszyc Zelant Religii Katolickiej...roku 1749,w drodze podlaskiej,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
4. J.V.des Barreaux:Sonet sławny pana...umierającego i przez autora i przez różnych pp.polskich uproszonych w wierszu polskim się kochających tłumaczony.Anno 1749 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
5. T.Migonitidus:Kolęda poetyczna,to jest lamenta Orfeusza.Kompozycja dramatyczna konsekrowana...Marii Antonii Walpurdze w Arkadii Rzymskiej...Napisana przez...Ojczystym wierszem przetłomaczona przez Imienia Augustowego Zelanta 1749 r.(muzyka:J.Ristori),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
6. Apteka dla tych,co jej ani lekarza nie mają,albo sposób konserwowania zdrowia,mianowicie dla tych pisana,co lekarza nie mają,apteki nie znają,to jest Szkoła Salernitańska,z łacińskiego wiersza metrem łacińskim przełożona w podróży,z nienawiści próżnowania,a z miłości ku ubogim chorym po wsiach mieszkającym do druku podana.Przez tego,który Jest Ziemianów Rodaków Kochający...Warszawa 1750 r.
7. melodramat P.A.Metastasia:Temistokles.Tragedia z włoskiego...tłomaczona po łacinie i reprezentowana u...teatynów w roku 1743.W dziewięć lat po tym w tarczyńskiej drodze tłomaczona z obu języków wierszem polskim,przez tego,który Jeden Z Themiklesowi Równych Kocha Ojczyznę Wiernie R.P.1750,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
8. G.Berkeley:Excerpt niektórych refleksji z książki...wydanej pod tytułem The Querist...drukowanej w Londynie 1750 in 8°,tłumaczonej exercitii linguae gratiâ przez J.Z.R.K.w:(S.Garczyński:)Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej...(Warszawa 1751 r.)
9. M.A.Walpurgis:Nawrócenie świętego Augustyna.Melodramma...z włoskiego metra na wiersz ojczysty przetłumaczone przez J.Z.R.K.w Kielcach 21,23 i 24 Febr.1751(muzyka:J.A.Hasse),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
10. P.A.Metastasio:Męka Chrystusa Pana.Melodramma duchowne...wierszem polskim przełożone przez J.Z.R.K.podczas Wielkiego Postu w drodze drezdeńskiej roku 1751,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
11. L.F.Le Blanc de La Vallière:Afekty duszy pokutującej nad 50 Dawidowym psalmem pokutnym:"Miserere mei Deus",napisane przez(sławną francuską egipciarkę)księżnę de...Potem przełożone wierszem francuskim przez...Marię Antoninę Walpurgę,teraz zaś rytmem polskim paraphrastice przez tego,który jest Życzliwym Regnanta Klientem,w Cieplicach Czeskich tłumaczone...1751 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
12. G.F.Le Jay:Józef przez swych braci zaprzedany.Tragedia bez persony niewieściej,z łacińskiej...paraphrastice wierszem polskim tłumaczona w drodze wschowskiej r.1752 przez JoZefa,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
13. P.A.Metastasio:Izzak Pana Zbawiciela naszego w Starym Testamencie figurujący,na scenę muzykalną w melodrammie nabożnym wprowadzony...z włoskiego metru nie po metrowsku,ale prostotną polską Minerwą w drodze kieleckiej przełożony przez tego,który Jest Zbawienia Rodaków Kochający.R.P.1752 r.(muzyka:J.J.Schürer),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
14. P.A.Metastasio:Ś.Helena na Górze Kalwarii.Melodramma...tłumaczone z włoskiego języka w drodze wąchockiej przez J.Z.R.K.roku 1752(muzyka:J.A.Hasse),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
15. G.C.Pasquini:Depozycja z krzyża Chrystusa Pana Zbawiciela.Melodramma...tłumaczone na wiersz polski przez tego,którego hasło jest takie Jezusie Żegnaj Rządź Króluj...podczas rekolekcji 1752 r.(muzyka:J.A.Hasse),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
16. Edward III:O miłości dobra pospolitego.Tragedia przez J.Z.R.K.napisana wierszem w kwietniu 1752 r.w drodze podlaskiej,częścią z francuskiego,częścią z angielskiego języka tłomaczona,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
17. P.A.Metastasio:Łaskawość Tytusa.Drama włoskie...rytmem polskim przełożone przez J.Z.R.K.w drodze suligostowskiej 1752 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
18. P.A.Metastasio:Cato Utyceński.Drama z włoskiego...tłomaczone w wschowskiej i wąchowskiej drodze 1752 r.przez J.Z.R.K.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
19. Instrukcja generalna podana młodemu Ludwikowi XV przez Salomona z królów najmędrszego,z francuskiego prozą polską tłumaczona przez Królewicza JMci Polskiego Xawiera,a rytmem przełożona przez tego,który Jest Żarliwym Regnanta Klientem.R.1752 w maju,w drodze radomskiej,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
20. Peregrynanci u Grobu Chrystusa Pana.Melodramma...z włoskiego tłumaczone(muzyka:J.A.Hasse),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
21. Grób Chrystusa Pana.Melodramma po włosku oratorio...z włoskiego po polsku tłumaczone przez J.Z.R.K.(muzyka:J.A.Ristori),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
22. A.S.Załuski:Przedmowa najwyższego kapłana Pana Naszego Jezusa Chrystusa do kapłanów i kleryków kościoła swego...przez...po łacinie ogłoszona,a przez...J.Z.R.K.podobnym metrem przetłumaczona,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
23. Sonet o Zbawicielu na krzyżu,przekł.z francuskiego,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
24. J.Drexeliusz:Naenia infantilis ad cunasvagentis Jesu ex Anacreonte,Drexeliano patriis rithmis cantata,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
25. Ch.C.Genest:Józef uznany.Tragedia duchowna z Pisma Ś.z francuskiego...przetłumaczona paraphrastice przez JoZefa w drodze zawiślnej 1754 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
26. G.C.Pasquini:Moderacja w honorze:Cantata(o Plotinie cesarzowej),która przez muzykantów włoskich była śpiewana w Warszawie w Pałacu Królewskim r.1748 d.8 grudnia...Kompozycja jest...Z włoskiego na wiersz ojczysty tłomaczył Imienia Augustowego Zelant(muzyka:M.Breunich),wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
27. J.Addison:Słowa umierającego Katona z tragedii angielskiej tłomaczone,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
28. Voltaire:Rzym wybawiony albo Catilina.Tragedia z francuskiego...tłomaczona w drodze zawiślnej podczas karnawału 1754 r.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
29. (F.Fénelon):Katechizm kawalera doskonałego albo portret prawdziwego galantoma,z francuskiego tłumaczony przez J.Z.R.K.wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
30. Epigrammata francusko-polskie,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
31. J.B.Rousseau:Oda o fortunie IMć p....na muzykalne noty przełożona przez J.P.Royer;tłumaczona po polsku przez J.Z.R.K. i ofiarowana...marszałkowi w.kor.1754 9 marca,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
32. M.A.Muretus:Institutio puerilis comprehensa versibus ad captum puerulorum accommodatis.Rythmis Polonicis exornata...pro stena anni 1754 r.ab augustJ Zelante cultoRe peRenni in AeVum,wyd.w:(Pisma zebrane),Warszawa 1754 r.
33. Obraz nędzy ludzkiej.Tragikomedia w 5 aktach(wyd.J.E.Minasowicz),Warszawa 1768 r.
34. J.B.Rousseau:Pas czarnoksięski.Komedia w 1 akcie...tłumaczył z francuskiego...dla panien świeckich w klasztorach J.Z.B.K.na smoleńskim wygnaniu 1768 r.wyd.Warszawa 1781 r.
35. (Spinelli kardynał):Formularz nabożeństwa codziennego przy odwiedzaniu Najświętszego Sakramentu,Warszawa 1773 r.(wyd.anonimowo)
36. Sz.Starowolski:De reformandis moribus,niewydany,(przekł.na łacinę Reformacji obyczajów),porównaj także:Estreicher XXIX,205.

Prace edytorskie

1. D.J.Stella:Wzgarda próżności świata albo księga,w której zamykają się traktaty rozmyślania nabożnego o miłości Boskiej...przez J.Ch.Załuskiego...na polski język przetłumaczona...wydana teraz powtórnie...od autora synowca I.Z.R.K....Kraków 1730 r.
2. P.Skarga:Dyskurs na konfederacją w:Dwa miecze katolickiej...odsieczy...Warszawa 1731 r.
3. M.M.Ładowski:Inwentarz konstytucji koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego przez...krótko zebrany,a przez...w różnych miejscach i cytatach skorygowany.Przydatkiem opuszczonych artykułów poprawiony i suplementem obszernym od roku 1683 aż do ostatniej konstytucji sejmu 1726 r.inclusive opatrzony,Lipsk 1733 r.(w przedmowie omówiono wcześniejsze wydania praw i statutów)
4. D.Hartley:Sekret wielu experiencjami doświadczony,służący do uleczenia zupełnego ludzi chorujących na kamień...z angielskiego języka przetłumaczony.Z prawdziwej ku ojczyźnie i ziomkom miłości po kolędzie ogłoszony,przez J.Z.R.K.Warszawa(po roku 1743)
5. M.Bembus:Trąba gniewu Bożego gromiąca grzeszników...Wystawiona roku 1618 od...a teraz przez...teraźniejszym czasom akomodowana,po edycji krakowskiej 1648 r.przedrukowana,brak miejsca wydania 1746 r.
6. P.Potocki:Opera omnia...Haec singula scripta anecdota ex sua bibliotheca...edidit...Warszawa 1747 r.
7. Ł.Górnicki:Dzieje w Koronie Polskiej za Zygmunta I i Zygmunta II Augusta...przez...spisane,a teraz na nowo wydane przez J.Z.R.K.Warszawa 1750 r.(z przedmowa edytora)
8. Ł.Górnicki:Rozmowa o elekcji,o wolności,oprawie i obyczajach polskich...Pisana przez...Teraz nowo wydana i w stylu staropolskim nieco poprawiona przez J.Z.R.K.Warszawa(1750 r.)
9. (S.Garczyński):Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej synom ojczyzny ku przestrodze i poprawie tego,co z kluby wypadło...Z przydatkami teraz wydana(Warszawa 1751 r.)
10. Boguphali II de armis et domo Rosarum...Chronicon Poloniae cum continuatione,Warszawa 1752 r.(nakł.J.A.Jabłonowskiego)
11. Zebranie rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zaszłych(t.I:dzieła Drużbackiej z przedmową,1752 r.2 wydania;t.II-III:różne wiersze i utwory tłum. i oryg.Załuskiego,1754 r.t.IV cz.1-2 t.V cz.3-4:dzieła J.E.Minasowicza,1755-1756)
12. P.Vergilius Maro:Księgi wszystkie,to jest ksiąg dwanaście...Razem do druku podane staraniem I.Z.R.K.O.W....Warszawa 1754 r.(wyd.przy współpracy J.E.Minasowicza)
13. R.Archdekin:Sidła zbawienne na szczęśliwy dusz połów do prawowiernej religii katolickiej z ksiąg ks....zebrane i do druku podane przez J.Z.R.K.Kraków 1758 r.(według Estreichera:Załuski miał tę pozycję także przełożyć)
14. B.Herbest:Wiary Kościoła Rzymskiego wywody i greckiego niewolnictwa historia...wypisał...A do druku podał dla owieczek swego pasterstwa...Warszawa 1761 r.
15. Synodalia Dioecesis Orthodoxae Kijoviensis publicata ab...Chełmno 1764 r.(z dedykacją do papieża Klemensa XIII)
16. Vota onomastica Regi Poloniarum Stanislao Augusto nuncupata 8 Maii 1766 a...brak miejsca i roku wydania(zbiór życzeń imieninowych głównie wierszowanych,w różnych językach,niektóre podpisane przez Załuskiego)
17. F.Pable:Wywody i obrona prawdziwej religii.Według katolickich autorów,przeciwko ateuszom,deistom,mędrkom,libertynom,Żydom,poganom...od...w łacińskim języku wydana,a teraz znowu nakładem...przedrukowana,tłumaczenia Z.M.P.(Pałuckiego),Warszawa 1773 r.

Ponadto jego zbiory i inicjatywa posłużyły do licznych wydań materiałów historycznych,genealogicznych,prawnych,tekstów literackich i innych,zrealizowanych m.in.przez takie osoby jak:F.Bohomolec,B.Chmielowski,M.Dogiel,J.A.Jabłonowski,S.Konarski,J.E.Minasowicz,W.Mitzler de Kolof,K.Niesiecki i M.Prokopowicz.
Listy i materiały

1. Do F.M.Ossolińskiego z 4 stycznia 1729,rękopis:Ossolineum sygn.702/I,k.117-118
2. Do Radziwiłłów z roku 1729,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Radziwiłłów dz.V,teka 466,nr 18414)
3. Listy z roku 1733,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.399
4. Korespondencja z S.Leszczyńskim z lat:1734-1736,1761-1762,rękopis:Biblioteka Narodowa sygn.L 3216;listy Leszczyńskiego z lat 1734-1736 wyd.B.S.Kupść,K.Muszyńska w t.1 Korespondencji J.A.Załuskiego
5. Korespondencja z J.A.Jabłonowskim w zbiorze z lat 1734-1763,m.in.w sprawie druku Heraldyki...rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.1162
6. Korespondencja z H.v.Brühlem z lat 1736-1757,rękopisy:Landeshauptatchiv w Dreźnie loc.461,3588-3589,3591-3592(pt.Correspondenz des Pr.Min.Grafen v.Brühl mit verschiedenen Polen.Grossen)
7. Do J.A.Jabłonowskiego z 4 marca 1743,ogł.adresat w:Tabulae Jablonovianae...(cz.1),Amsterdam 1743-1748;przedr.w:cz.2.Norymberga-Warszawa 1748-1754
8. Korespondencja z A.M.Quirinim z roku 1749,wydruk.w:A.M.Quirini:Duae epistolae...ad J.A.Comitem Załuski...Warszawa 1749 r.(tu:list Quriniego i odpowiedź Załuskiego)
9. Do S.Konarskiego,ogł.adresat w:O skutecznym rad sposobie cz.2,Warszawa 1761 r.
10. Listy w zbiorze z lat 1766-1768,rękopisy:Biblioteka Jagiellońska sygn.2734-2735
11. Do Ch.A.Clodiusa,rękopis:Sächsische Landesbibliothek w Dreźnie sygn.C 110a
12. Do J.A.Jabłonowskiego,rękopis:Lw.Państw.Nauk.Bibl.(Archiwum Sapiehów sygn.F 417-36)
13. Do ks.Wąsowicza 8 listów z Kaługi,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.1085
14. Do Stanisława Augusta z 27 września 1773,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.2220/I
15. Ekscerpty z listów Załuskiego,rękopis:Lw.Państw.Nauk.Bibl.(Ossolineum sygn.717)
16. Zbiór korespondencji z lat 1724-1773(ponad 8500 listów),głównie listy pisane do Załuskiego;rękopisy:Biblioteka Narodowa sygn.L 3216,3228-3269
17. Od S.Konarskiego z 6 marca 1733,z rękopisu Archiwum Głównego Akt Dawnych(Archiwum Roskie sygn.LIII/17)
18. Od F.M.Ossolińskiego,drukowane pt.Copia listu pisanego z zagranicy...anno 1736 r.brak miejsca i roku wydania(2 wyd.w języku polskim i 3 wyd.w języku włoskim)
19. Od A.M.Quiriniego z lat 1742-1754,wydruk.w:A.M.Quirinus:Epistolarum decas I-X,(Brixen 1742-1754)
20. Od generała jezuitów L.Ricciego(1761 r.)ogł.w przekładzie niemieckim w:Informacji o fundacji Biblioteki
21. Od K.v Osten-Sackena z roku 1766,rękopis:Landeshauptarchiv w Dreźnie loc.3512
22. Od papieża Klemensa XIII,drukowane pt.Do J.A.Załuskiego...Warszawa 1767 r.(razem z listem pasterskim Załuskiego)
23. Diariolum meum,powst.1748-1750,z rękopisu Biblioteki Publicznej im.Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie(Archiwum Załuskich)ogł.B.S.Kupść,K.Muszyńska w załączniku do t.1 Korespondencji J.A.Załuskiego
24. Metryka urodzenia i chrztu według zeznań proboszcza jedlońskiego Jana Dynowicza z 7 kwietnia 1759;metryka święceń według zeznań Marcina Załuskiego z 21 stycznia 1759;dyplom doktora obojga praw z 27 marca 1735;dokumenty z procesu informacyjnego na biskupstwo kijowskie z 12,15 i 19 stycznia 1759;pytania dot.J.A.Załuskiego w procesie informacyjnym biskupa Kandyda Ossolińskiego z 19 października 1773.Z kopii Bibl.Apostolica Vaticana(Processus consistoriales t.148,k.71-88;t.164,k.385-387)ogł.B.Kumor:Przyczynki źródłowe do biografii J.A.Załuskiego w zbiorze:Miscellanea z doby Oświecenia nr 3,Wrocław 1969 r."Archiwum Literatury"nr 13
25. Titulus Ill-mi J.A.Załuski ep.Kijoviensis,rękopis:Ossolineum sygn.91/II,k.452
26. Testament,rękopisy w:Archiwum Głównym Akt Dawnych nr E 144,k.11;Biblioteka PAN Kraków sygn.1403;częściowo ogł.J.Lelewel:Bibliograficznych ksiąg dwoje t.2,Wilno 1826 r.s.114.

Cytaty

• Jedni do koni,inni do ptaków, nni do zwierząt pałają namiętnością,mnie atoli od chłopięctwa ogromna opanowała żądza posiadania książek.

Wybrane opracowania nt.Załuskiego(XVIII-XIX w.)

1. "Warschauer Bibliothek"t.1-2(1753-1754):omówienie Conspectus novae collectionis legum ecclesiasticarum,Satyr i Zebrania rytmów
2. J.D.A.Janocki:Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen cz.2,Wrocław 1755 r.s.24-46
3. Ch.G.Friese:J.A.Załuski w:De episcopatu Kioviensi...Warszawa 1763 r.przekł.polski:J.A.hrabia na Załuskach Załuski(tłum.K.Kantak),Warszawa 1928 r.
4. "Gazeta Warszawska"1774 r.nr 3,6(opis śmierci i pogrzebu)
5. J.B.Dubois:Essais sur l'histoire littéraire de Pologne,Berlin 1778 r.s.395-520
6. "Polak Patriota"1785 r.t.2(o zasługach Załuskiego)
7. J.D.A.Janocki:Janociana t.3(powst.przed rokiem 1786),Warszawa 1819 r.
8. Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców:oprac. i wstępem opatrzył W.Zawadzki,t.1-2(Warszawa)1963 r."Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych"
9. J.Lelewel:Bibliograficznych ksiąg dwoje t.2,Wilno 1826 r.
10. I.Chodynicki:Dykcjonarz uczonych Polaków t.3,Lwów 1833 r.
11. (J.Popliński):Nowe wypisy polskie cz.2,Leszno 1838 r.s.306-309
12. F.M.Sobieszczański:Materiały do historii bibliotek w Polsce. Informacja o fundacji biblioteki j.w.ks.J.Załuskiego,biskupa kijowskiego r.1761,"Biblioteka Warszawska"1848 r.t.2
13. L.Łętowski:Katalog biskupów,prałatów i kanoników krakowskich t.4,Kraków 1853 r.s.278-293
14. E.Heleniusz(E.Iwanowski):O poświęceniu się i pracach J.Załuskiego w:Kilka rysów i pamiątek,Poznań 1860 r.s.337-365
15. H.Skimborowicz:"Księgi Świata"t.9(1860 r.)s.128-136
16. F.M.Sobieszczański:Bibliografia"Encyklopedii powszechnej"Orgelbranda,t.3(1860),s.439
17. Minzloff:Catalogue des publications de la Bibliothèque Impériale,Petersburg 1861 r.

Jan Gałeczka

(ur.1766 r.w Widerowcu koło Głogówka,zm.14 marca 1845 w Łabędach)polski ksiądz katolicki,działacz narodowy,wydawca,założyciel pierwszej polskiej drukarni na Górnym Śląsku.Ksiądz Jan Gałeczka urodził się w Wiedrowitz,górnośląskiej wsi należącej do paulinów.Ojciec Jana zajmował się warzeniem piwa.Przyszły kapłan ukończył studia teologiczne we Wrocławiu,tam też przyjął święcenia kapłańskie.Pracował najpierw w Lublińcu,następnie w Byczynie i w Oleśnie.Gałeczka był nauczycielem,inspektorem szkolnym oraz popularyzatorem literatury narodowej wśród młodzieży.Wywarł wpływ na młodego Józefa Lompę,gdy,będąc proboszczem w Oleśnie,kupował i rozdawał młodzieży książki.Ks.Gałeczka w 1801 r.założył dla własnych potrzeb,związanych ze szkolnictwem,pierwszą polską drukarnię na Górnym Śląsku.Kapłan ten jest też autorem pieśni religijnych,m.in.śpiewanej do dzisiaj Przed Tobą upadamy,Boże Stwórco nasz i Panie.Po 1808 r.aż do śmierci w 1845 r.ks.Gałeczka był proboszczem w Łabędach.

Tadeusz Czacki

Herbu Świnka,krypt.T.C.(ur.28 sierpnia 1765 w Porycku na Wołyniu,zm.8 lutego 1813 w Dubnie na Wołyniu)polski działacz oświatowy i gospodarczy,pedagog,historyk,ekonomista,bibliofil,numizmatyk,członek Komisji Edukacji Narodowej,współtwórca Konstytucji 3 Maja,współzałożyciel warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,twórca Biblioteki Poryckiej,główny twórca i organizator Liceum Krzemienieckiego zwanego Atenami Wołyńskimi,ostatni starosta niegrodowy nowogrodzki(1786-1792).
Życiorys
Pierwsze nauki pobierał w domu rodzinnym, pod kierunkiem jezuity F.Grodzickiego.Karierę zawodową rozpoczął(1781 r.)w sądzie nadwornym(zadwornym)w Warszawie jako praktykant.W tym okresie studiował zbiory Biblioteki Załuskich.Wkrótce też zbliżył się do J.Albertrandiego i A.Naruszewicza oraz został wyznaczony przez króla do uporządkowania części prywatnego archiwum królewskiego i Metryki Korronnej Następnie działał w Komisji Kruszcowej(1784 r.) i Komisji Skarbu Koronnego(1786 r.)Członek Kompanii Solnej.W roku 1786 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.W roku 1792 odznaczony Orderem Orła Białego.W roku 1802 założył krótko istniejące towarzystwo żeglugowe"Czacki,Drzewiecki i spółka"funkcjonujące w Odessie.W 1803 roku,w związku z przyznaniem autonomii szkolnictwu polskiemu na Litwie i Rusi,Czacki został mianowany wizytatorem szkół guberni wołyńskiej,podolskiej i kijowskiej.Poświęcił się pracy na rzecz szkolnictwa.Zawarł znajomość z K.C.Mrongowiuszem rezultatem tej znajomości były starania Czackiego w roku 1805 o sprowadzenie Mrongowiusza do Krzemieńca na bibliotekarza i nauczyciela.W roku 1791 wizytował Wawel,gdzie otworzył groby królewskie(m.in.Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta),zabierając z nich cenne pamiątki oraz dokonał spisu klejnotów znajdujących się w skarbcu królewskim.Zabrał też z grobu czaszkę,którą uważał za czaszkę Jana Kochanowskiego i przekazał ją w darze księżnej Izabeli Czartoryskiej.Od 1792 r.żonaty z Barbarą Dembińską z Dembian herbu Rawicz.Mieli troje dzieci.
Twórczość
Napisał m.in.wiele artykułów dotyczących handlu Polski.Zapoczątkował także opracowanie dokładnej hydrograficznej mapy Polski i Litwy.
Ważniejsze utwory

1. Mowa miana w imieniu Komisji Kruszcowej do Stanisława Augusta 1785 r.26 marca,brak miejsca wydania(1785 r.)
2. Odpowiedź na pismo Imci Pana Grumerta w kwestii,czy Imość Pan Zughöer może być umieszczony w liczbie posłów monarchów i czy,będąc umocowanym do sprawowania interesów Kurlandii książęcia w Polszcze,powinien podlegać jurysdykcji krajowej,Warszawa 1787 r.
3. Refleksje nad uszkodzeniem dla krajów polskich wynikającym z zaniedbywania handlu,pochodzącego z mniej ważenia porzuconej nad Gdańskiem opieki,brak miejsca wydania 1790 r.
4. Opis obrad sejmowych we 12-tu dniach miesiąca maja 1790,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
5. Usprawiedliwienie się...w materii kupna i reperacji pałacu dla posła rosyjskiego...podane d.3 lutego 1791,(Warszawa 1791 r.)
6. Mowa...w czasie pierwszego zasiadania na Komisji Skarbu Kor.JW.Rocha z Głogowy Kossowskiego...miana 14 lutego 1791,(Warszawa 1791 r.)
7. Mowa w materii menniczej na sejmie 20 września 1791,Warszawa brak roku wydania
8. Mowa...w usprawiedliwieniu tabeli przychodów i wydatków od Komisji Skarbu Kor.d.2 grudnia 1791 miana,(Warszawa 1791 r.)
9. O Konstytucji Trzeciego Maja 1791.Do J.WW.Zalewskiego,trockiego i Matuszewicza,brzeskolitewskiego,posłów,brak miejsca wydania(1791 r.)rękopisy w Bibliotece PAN Kraków,sygn.181,212
10. Uwagi o handlu z Anglią,Portą Ottomańską i innymi narodami,powst.w roku 1792;fragmenty pt."O handlu Polski z Portą Ottomańską",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.156-191
11. Obraz panowania Zygmunta Augusta ks.Adamowi Czartoryskiemu G.Z.P.1798 roku przesłany,wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.3,Kraków 1835 r.s.1-38
12. O litewskich i polskich prawach,o ich duchu,źródłach,związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 r.wydanym,t.1-2,Warszawa 1800-1801;przekł.rosyjski:fragm.W.Anastasiewicz Ulej 1811 r.t.2,cz.2,zeszyt 11,s.367-374
13. "O dziesięcinach w powszechności,a szczególniej w Polszcze i Litwie.Rzecz czytana na posiedzeniu Warsz.Tow.Przyj.Nauk",Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk,t.1(1802 r.)odb.Warszawa 1801 r.przekł.francuski:A.Potocki pt.Des Dîmes en général et particulièrement...Warszawa 1801 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.178)
14. "Rozbiór dziejów narodu polskiego przez pierwszych dwóch pisarzów,Marcina Galla i Wincentego Kadłubka",Nowy Pamiętnik Warszawski 1801 r.t.1
15. "O nazwisku Ukrainy i początku Kozaków",Nowy Pamiętnik Warszawski 1801 r.t.4;przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Ulej 1811 r.t.2,cz.1,zeszyt 2,s.118-134
16. List o Koperniku,Warszawa 1802 r.
17. Uwagi nad uwagami o dziesięcinach,Warszawa 1803 r.
18. Mowa...miana na zjeździe duchowieństwa łuckiego obrządku łacińskiego d.20 paźdz.1803,brak miejsca i roku wydania;wyd.następne:Nowy Pamiętnik Warszawski 1804 r.t.15,s.327-343
19. O gimnazjum w wołyńskiej guberni i innych dla obojej płci ustanowionych uczynione przedstawienie...r.1803 w grudniu,brak miejsca i roku wydania
20. O stanie jeneralnym oświecenia guberni wołyńskiej i śrzodkach urządzenia i upowszechnienia nauk uczynione doniesione 1804 r.wyd.F.Kojsiewicz:Korespondencja listowna z T.Czackim H.Kołłątaja...t.2,Kraków 1844 r.
21. List odpowiedni...do ks.L.S.Stroińskiego S.P.z dnia 29 marca 1804,(Poryck)brak roku
22. Rozprawa o prawie,które mają obywatele prowincji składających dawną Polskę do wolnego szynkowania piwa,miodu i gorzałki i o przyczynie,dla której obywatele dawnej Rosji,nie mając tyle części dochodów,krzywdy nie ponoszą,brak miejsca wydania(1805 r.)także Dziennik Wileński 1806 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.183)
23. Mowa...d.7 Octobr.1805 przy otwarciu Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu miana,brak miejsca wydania 1805 r.także Dziennik Wileński 1805 r.Gazeta Lit.Wil.1806 r.
24. Do całego składu nauczycielów i młodzieży szkolnej w wołyńskiej,kijowskiej i podolskiej guberniach(postanowienie względem uczczenia pamiątki M.W.Mniszcha)11 marca 1806,brak miejsca i roku wydania
25. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego 11 kwietnia 1806,brak miejsca i roku wydania
26. Mowa...o pożytkach z wychowania publicznego i domowego,przy kończeniu roku szkolnego w Gimnazjum Wołyńskim miana 1806 r.20 lipca,(Krzemieniec 1806 r.)także w Dzienniku Wileńskim;przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Pieriodiczeskoje soczinienije 1806 r.nr 18
27. Plan szkoły mechaniki praktycznej przy Gimnazjum Wołyńskim(26 lipca 1806),brak miejsca i roku wydania
28. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego 28 grudnia 1806,brak miejsca i roku wydania
29. O Komisji Edukacji na Litwie,brak miejsca wydania 1807 r.informacja L.Finkla(poz.5647)
30. "O Żydach",Wilno 1807 r.wyd.następne:wyd.2 pt."O Żydach i Karaitach",Dziennik Wileński 1807 r. i odb.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.189)
31. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego po powrocie z Petersburga 22 lutego 1808,brak miejsca i roku wydania
32. Mowa przy dokończeniu biegu szkolnego w Gimnazjum Wołyńskim 1808 r.rękopis,(informacja A.Osińskiego)
33. Ustanowienie szkoły ogrodniczej przy Gimnazjum Wołyńskim(22 lipca 1809),brak miejsca i roku wydania
34. Czy prawo rzymskie było zasadą praw polskich i litewskich i czy z północnymi narodami mieliśmy wiele wspólnych praw i zwyczajów?Rozprawa czytana w Krzemieńcu na otwarcie r.szkoln.w Gimnazjum Wołyńskim,Wilno 1809 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz,rękopis,(informacja A.Osińskiego,s.193)
35. O rzeczy menniczej w Polsce i na Litwie,powst.1810 r.wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.1,s.1-128,t.2,s.1-58,Kraków 1835 r.
36. "O Tatarach",Dziennik Wileński 1810 r.przedr.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,s.87-108,Kraków 1835 r.
37. Do uczniów i nauczycielów Gimnazjum Wołyńskiego(z powodu śmierci J.Czecha,pierwszego rządcy tegoż Gimnazjum).Krzemieniec 2 grudnia 1810,brak miejsca i roku wydania
38. Tłumaczenie się...przed Komisją reskryptem najwyższym 23 września 1810 dla rozważenia różnych przedmiotów o Wołyńskim Gimnazjum ustanowioną,18 grudnia 1810 w Żytomierzu podane,brak miejsca i roku wydania
39. O prawach mazowieckich.Rozprawa czytana w Krzemieńcu na zakończenie roku szkolnego 14 lipca 1811,Krzemieniec brak roku wydania;wyd.następne:M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.4,Kraków 1835 r.s.1-35
40. Odezwa do uczniów Gimnazjum Wołyńskiego i do zacnych ziomków,którzy dzieci swe do tej szkoły oddają.Krzemieniec 16 lipca 1811,brak miejsca i roku wydania
41. Mowa...d.30 styczn.1812 w Kijowie(przy otwarciu gimnazjum)miana,Krzemieniec 1812 r.przekł.rosyjski:W.Anastasiewicz Ulej 1812 r.t.2,cz.2,zeszyt 17
42. Plan mapy jeneralnej,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.272-285;także wyd.2 Kraków 1851 r.
43. Wstęp do mowy pochwalnej Chreptowicza,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.404-405
44. "O Cyganach",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.59-86
45. "O prawie chełmińskim",wyd.M.Wiszniewski:Pomniki historii i literatury polskiej,t.2,Kraków 1835 r.s.109-126
46. O statystyce Polski,wyd.
47. O źródłach praw,które miały moc obowiązującą w Polsce i w Litwie,wyd.
48. O urządzeniu rękodzielni,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
49. O rokoszu szlachty pode Lwowem,1537 r.rękopis,(informacja A.Osińskiego)
50. Wstęp do historii polskiej,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.s.383-390
51. Ormianie,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
52. Prawo do miast kryminalne,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
53. O drożyźnie i środkach do jej zmniejszenia,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
54. Wyłuszczenie przedmiotów Komisji Sądowej Edukacyjnej,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
55. Wypisy z rozmaitych pisarzów ściągające się do dziejów narodowych,rękopis,(informacja A.Osińskiego)
56. O szkołach powiatu włodzimierskiego,rękopis:Biblioteka Uniwersytety Wileńskiego(Kuratoria Czartoryskich,sygn.43).

Ponadto Czacki wydał drukiem kilka obwieszczeń urzędowych,uniwersałów i uwiadomień.Dodatkowo L.Finkel podaje informację o kilku następnych pismach(poz.4870,5329).Jego artykuły i rozprawy znajdują się w czasopismach:Dziennik Handlowy(tu:"Raport o poszukiwaniach solnych za Stanisława Augusta od r.1780."1788 r.s.476,587,678,743),Dziennik Wileński(tu m.in."Rzecz o dziełach elementarnych,a szczególniej o dziele Jana Śniadeckiego pt.Jeografia,czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi"1805 r.nr 2;"Jak i kiedy Tatarowie zaczęli mieć u nas osady"1816 r.nr 18),Gazeta Narodowa i Obca(tu:"Opisanie grobów dawnych królów polskich w Krakowie"1791 r.nr 65-68),Nowy Pamiętnik Warszawski(1801-1805),Pamiętnik Warszawski(tu:"Opisanie grobów dawnych królów polskich w Krakowie"1819 r.)Rocznik Tow.Warsz.Przyj.Nauk(1802 r.)

Wydania zbiorowe

• Dzieła...zebrane i wydane przez hr.E.Raczyńskiego,t.1-3,Poznań 1843-1845;wyd.następne(tytułowe)t.1:Poznań 1844 r.zawartość:
• t.1-2:Twórczość poz.12
• t.3:Twórczość poz.10-11,13-15,30,34-36,39,44-47.

Listy i materiały

• Do J.Przybylskiego z lat 1778-1800,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.148
• Do A.Piegłowskiego,superintendenta skarbu koronnego prowincji ruskiej,21 listów z lat 1787-1792,ogł.Athenaeum 1845 r.t.6,s.61-72;1846 r.t.1,s.193-205
• Listy z lat 1787-1812 do różnych osób w porządku chronologicznym:S.Małachowskiego(1787 r.)M.Poniatkowskiego(1787 r.)Stanisława Augusta(1792,1797),A.Pstrokońskiego(1803 r.)W.Borejki(1804 r.)H.Kołłątaja(1805 r.)P.Zawadowskiego(1807 r.)Platera(1810 r.)A.Osińskiego(1810 r.)Miłoradowicza(1812 r.)króla pruskiego(brak roku),Kurakina(brak roku);ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Do F.Rudzkiego z lat 1788-1810 i brak daty,19 listów;do Piaseckiego z lat 1801-1808 i brak daty,14 listów;do Stanisława Augusta i odpowiedź;rękopis:Biblioteka Narodowa,sygn.2809/I
• Do A.Naruszewicza z roku 1791 z opisem grobów królów polskich w Krakowie,ogł.A.Grabowski:Kraków i jego okolice,Kraków 1830 r.s.360-363
• Do M.Wolskiego z 28 września i 3 grudnia 1792,ogł.D.Chodźko,Ondyna Druskienickich Źródeł(Grodno)1846 r.zeszyt 8
• Do L.Kropińskiego z lat 1796-1802,ogł.J.Bartoszewicz,Dziennik Warszawski 1854 r.nr:159-160,162,170,187
• Do S.B.Lindego z lat:1798,1802-1804;do J.M.Ossolińskiego z roku 1798 i brak roku;od J.M.Ossolińskiego z roku 1803;do L.Kropińskiego brak roku;z rękopisów wykorzystał i drobne fragmenty ogł.J.Michalski:"Spór o koncepcję słownika Lindego",Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej,t.2,Warszawa 1954 r.
• Do L.Kropińskiego 12 listów z lat 1800-1805;do nieznanej z nazwiska osoby list z roku 1800;do W.Borejki 35 listów z lat 1804-1805;rękopis:Ossolineum,sygn.4962/II
• Do M.Molskiego 3 listy z lat 1801-1802;do M.Jurkowskiego list z roku 1812;ogł.T.Wierzbowski:Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.2,Warszawa 1904 r.
• Korespondencja z Janem Śniadeckim z lat 1801-1803,ogł.M.Chamcówna w książce:"J.Śniadecki:O Koperniku",Wrocław(1955 r.)Biblioteka Narodowa,seria I,nr 159,(tu 17 listów od Śniadeckiego,w tym:12 ogł.z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej,sygn.3102)
• Do Towarzystwa Przyjaciół Nauk z lat:1802,1805;ogł.A.Kraushar:Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk,t.1,Kraków 1900 r.
• Do J.Skoczylasa Piaseckiego 2 listy z lat:1802,1805;do Waxmana 2 listy brak daty;do W.Borejki 5 listów z lat:1805,1810-1811;ogł.E.Heleniusz(E.Iwanowski):Wspomnienia lat minionych,t.1,Kraków 1876 r.s.480 nn.
• Do A.J.Czartoryskiego z lat 1803-1811,ogł.w całości lub fragm.L.Dębicki:"Z korespondencji naukowej Puław",Biblioteka Warszawska 1885 r.t.1
• Do P.Maleszewskiego z lat 1803-1806,rękopisy znajdowały się w Bibliotece byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
• Do J.Kruszyńskiego z lat 1804-1805,ogł.K.W.Wójcicki:Cmentarz Powązkowski pod Warszawą,t.1,Warszawa 1855 r.s.116-117
• Do Kudlickiego(instrukcja)z roku 1806;od A.J.Czartoryskiego z roku 1806 i do tegoż z 1808 r.do F.Biernackiego z roku 1810;do Jana Śniadeckiego;wyd.M.Baliński:Pamiętniki o Janie Śniadeckim,t.2,Wilno 1865 r.s.234-238,352-359,(tu również listy od Śniadeckiego)
• Korespondencja z Janem Śniadeckim z lat 1806-1811,15 listów,wyd.B.Gubrynowicz:"Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego z T.Czackim",Księga pam.ku uczczeniu 350 rocznicy i 10 wskrzeszenia Uniw.Wil.t.1,Wilno 1929 r.s.104-128 i odb.
• Do J.Zawadzkiego z 31 maja,18 sierpnia 1807;9 kwietnia 1809;z 1811 i końca roku 1811;ogł.T.Turkowski:Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi,t.1,Wilno 1935 r.s.142-145
• Do L...iego z Porycka z 15 września 1809(dla nauczyciela jego syna),ogł.H.Skimborowicz,Przegląd Naukowy 1842 r.t.1,s.263-270
• Do Rektora Uniwersytetu Wileńskiego z lat 1809-1811,rękopisy w Bibliotece Akademii Nauk USRR w Kijowie,sygn.YH.258
• Do F.Biernackiego 2 listy z roku 1810,do A.J.Czartoryskiego 7 listów z lat 1811-1812,wyd.K.Sienkiewicz:Skarbiec historii polskiej,t.2,Paryż 1840 r.
• Korespondencja listowna z T.Czackim H.Kołłątaja przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w guberniach wołyńskiej,podolskiej i kijowskiej,z rękopisu wyd.F.Kojsiewicz,t.1-4,Kraków 1844-1845
• Do N.Karamzina,ogł.D.J.Wierzbicki,Athenaeum 1845 r.t.5,s.193-196
• Do G.E.Grodka,ogł.Przewodnik Naukowy i Literacki 1876 r.
• Korespondencja z A.K.Czartoryskim,rękopis:Biblioteka Czartoryskich(Archiwum Domowe Ew.XVII/1109)
• Od F.Łubieńskiego z 22 marca 1789,ogł.T.Korzon:Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta,t.5,Warszawa 1898 r.s.9
• Od:Stanisława Augusta(1792 r.)Ch.Hohenzollerna(1801 r.)Fryderyka Wilhelma(1802 r.)N.Nowosilcowa(1802 r.)H.Kołłątaja(1804-1805),M.Murawiewa(1805 r.)P.Zawadowskiego(1805-1806),P.Stefanowicza(1808 r.)A.J.Czartoryskiego(1809 r.1812 r.)N.Karamzina(1810 r.)Alvenslebena(brak roku);ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816;także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Od J.M.Ossolińskiego z 23 kwietnia 1798,z rękopisu Biblioteki Czartoryskich,sygn.968;ogł.Przegląd Lwowski 1873 r.t.5,s.78-81
• Od J.Śniadeckiego z lat 1803-1806,wyd.M.Chamcówna,S.Tync:Korespondencja Jana Śniadeckiego.Listy z Krakowa,t.2,Wrocław 1954 r.
• Od A.Czarnockiego z 8 lutego 1809,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.1181
• Raport do Komisji Skarbu Koronnego...z objazdu prowincji ruskiej w miesiącach czerwcu,lipcu i sierpniu 1787r.podany w miesiącu marcu 1788 r.z dołączonymi uwagami o handlu polskim,ogł.J.I.Kraszewski:"Pierwsze prace T.Czackiego",Athenaeum 1846 r.t.2
• Punkta,pod którymi pragnę mieć rękopisma JKMci powierzone mojej straży(1797 r.)oryginał w Archiwum Głównym Akt Dawnych(Archiwum Jabłonnej;korespondencja Stanisława Augusta,sygn.XIII/3a,k.285-286)
• Reskrypt Jego Cesarskiej Mości Aleksandra I do JW.Tadeusza Czackiego...i ustawy dla Gimnazjum Wołyńskiego,tłum.z rosyjskiego R.Strzelecki(Wilno 1805 r.)także Dziennik Wileński 1805 r.t.3
• Wyrok Aleksandra I z 20 lipca 1807,ogł.A.Osiński:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Notatka bibliograficzna,ogł.K.Sienkiewicz:Skarbiec historii polskiej,t.2,Paryż 1840 r.

Monitor(czasopismo)

(łac.upominający)jedno z pierwszych polskojęzycznych czasopism drukowane w latach 1765-1785.Zostało założone przez Ignacego Krasickiego,Bohomolca i Adama Kazimierza Czartoryskiego,a także z inicjatywy i przy wsparciu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.Pismo było wydawane w drukarni królewskiej.Ukazywało się dwa razy w tygodniu,zwykle miało 8 stron.Redagowane na wzór angielskiego The Spectator,łącznie z zapożyczeniami niektórych artykułów z tego pisma.Pismo popierało i promowało tolerancję religijną rozwój nauk przyrodniczych oraz krytykowało feudalizm szlachecki i magnacki,a wspierało mieszczaństwo i chłopstwo.W nowych,krótkich formach publicystycznych(eseje,reportaże,listy do redakcji,artykuły,felietony itp.)autorzy krytykowali sarmackie zacofanie,postulowali nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica.Zasadniczym celem czasopisma była poprawa obyczajów i moralności społeczeństwa.

• pijaństwo i karciarstwo,
• próżniactwo,
• niechęć do dorobku cywilizacyjnego zagranicy
• tzw.modnisiostwo,czyli plotkarstwo,
• manię pojedynkowania się,
• panegiryzm,
• fanatyzm religijny.

Czasopismo adresowane było do kręgu wykształconych czytelników,stało się w pierwszym okresie istnienia pisma nieoficjalnym organem prasowym partii królewskiej.W Monitorze drukowano teksty najwybitniejszych pisarzy polskich XVIII w.jednak w niektórych latach,zwłaszcza późniejszych przeważały tłumaczenia i przeróbki autorów obcych albo własnych artykułów ze starszych roczników.Np.cały rocznik 1772 r.był pióra Ignacego Krasickiego,który tłumaczył i adaptował do warunków polskich artykuły z angielskiego The Spectator.

Teatr Narodowy w Warszawie

Najstarszy,obecnie istniejący,teatr w Polsce,założony w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.Pierwszy stały teatr na ziemiach polskich powstał 17 lat wcześniej w Białymstoku.Teatr Narodowy jest dzisiaj jednym z trzech teatrów o statusie instytucji narodowej,o szczególnym znaczeniu dla polskiej kultury co oznacza,że podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego.Minister powołuje jego dyrektorów:naczelnego i artystycznego.Oprócz Teatru Narodowego w Warszawie,podobny status posiada jeszcze jeden teatr dramatyczny,Narodowy Stary Teatr im.Heleny Modrzejewskiej w Krakowie oraz Teatr Wielki Opera Narodowa w Warszawie.Teatr Narodowy dzieli budynek przy placu Teatralnym z Teatrem Wielkim Operą Narodową.Dyrektorem naczelnym Teatru jest Krzysztof Torończyk(od 1998 roku),zaś dyrektorem artystycznym Jan Englert(od 2003 roku).
Historia
Początki(1764-1778)

Początki Teatru Narodowego sięgają epoki Oświecenia.19 listopada 1765 roku w nieistniejącym dziś budynku Operalni przy ul.Królewskiej,odbyła się premiera Natrętów Józefa Bielawskiego,komedii opartej na pomyśle zaczerpniętym z Molière’a.Był to pierwszy spektakl powołanego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego stałego, zawodowego i publicznego zespołu.Nosił nazwę„Aktorowie Narodowi Jego Królewskiej Mości” i funkcjonował w tym samym budynku co zespół francuski,niemiecki i włoski.Wyróżniał się tym,że grał w ojczystym języku,sztuki rodzimych autorów.Dopiero po kilkunastu latach usankcjonowano nazwę Teatr Narodowy.Powołanie narodowej sceny było jednym z elementów projektowanej przez króla reformy edukacji,obyczaju i życia kulturalnego upadającej Rzeczypospolitej.Pierwsza sztuka ośmieszała w swej treści różnorodne typy sarmackiego myślenia i propagowała nowe postawy(komedie były gatunkiem utworów scenicznych szczególnie hołubionym przez reformatorów).Kolejne wystawione w Operalni komedie,zwłaszcza Bohomolca i Bielawskiego,przeciwstawiały sobie dwie generacje starych,zacofanych,ubranych w kontusz sarmatów i młodych,ubranych we francuskie stroje,wygłaszających postępowe idee.Operalnia Saska na rogu ulicy Królewskiej i Marszałkowskiej służyła teatrowi jedynie przez kilka lat.Szybko popadła w ruinę i została rozebrana w 1772 roku.Zespół przeniósł się do Pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu,a potem,w roku 1778 do budynku na placu Krasińskich.
Wojciech Bogusławski
Oblicze Teatru Narodowego ukształtował na przełomie XVIII/XIX wieku Wojciech Bogusławski aktor,reżyser,tłumacz,pedagog,dyrektor teatrów.Dlatego,chociaż w chwili powołania Teatru Narodowego Bogusławski miał zaledwie kilka lat,uznaje się go za„ojca teatru polskiego”.Szczególnie gorący był okres jego drugiej dyrekcji warszawskiej.Przypadła ona na lata obrad Sejmu Czteroletniego,który miał doprowadzić do naprawy systemu politycznego Rzeczypospolitej.W 1794 roku wybucha powstanie Kościuszkowskie będące reakcją na drugi rozbiór Polski(1793 r.)W 1795 roku następuje trzeci rozbiór Polski,która podzielona między Rosję,Prusy i Austrię znika z mapy Europy na 123 lata.W wizji Bogusławskiego teatr miał być orężem w walce o patriotyczne,obyczajowe i estetyczne wychowanie widzów.Był to model teatru obywatelskiego,politycznego i zaangażowanego w życie narodu.Jak każdy naród,który przez wiele lat nie miał swojej państwowości i Polacy,przywiązując ogromną wagę do zachowania języka i obyczaju,w kultywowaniu tradycji widzieli sposób na zachowanie tożsamości narodowej.
Warszawskie Teatry Rządowe
14 kwietnia 1810 dekretem Fryderyka Augusta powołana zostaje Rządowa Dyrekcja Teatrów,której statut opracowywany jest pod kierunkiem Wojciecha Bogusławskiego.W 1822 r.zmienia się jej nazwę na Dyrekcję Teatrów i Wszelkich Widowisk Dramatycznych i Muzycznych w Królestwie,a w 1833 r.na Warszawskie Teatry Rządowe.Mocą dekretu rządowego teatry podległe Dyrekcji Rządowej otrzymują prawa i obowiązki„instytucji dobra publicznego”,o budżecie z„funduszów specjalnych”.Te fundusze zasila wywalczony przez Bogusławskiego podatek widowiskowy na rzecz teatru.W ten sposób instytucję sceny narodowej utrzymuje całe społeczeństwo i carski budżet.Warszawskie Teatry Rządowe będą istnieć do lipca 1915 roku.
Wiek XIX
W 1833 roku Antonio Corazzi ukończył nowy gmach teatralny swojego projektu i Teatr Narodowy wyprowadza się z budynku przy placu Krasińskich.Po klęsce powstania listopadowego władze rosyjskie niechętnie patrzyły na kontynuowanie działalności Teatru pod szyldem Teatru Narodowego.Z rozkazu cara nazwano go Teatrem Wielkim.Nowa siedziba uprawomocniała coraz wyraźniejszy od początku wieku podział na trzy zespoły:opery,baletu i dramatu,z których każdy miał swojego kierownika.Zespół dramatyczny otrzymał miano Teatru Rozmaitości i zajął prawe skrzydło budynku mieści się tam,po kilku przebudowach,do dziś.Rosyjscy prezesi Warszawskich Teatrów Rządowych(carscy generałowie) i nader czujna cenzura ograniczała repertuar do sztuk obyczajowych,fars,dramatów historycznych,wykluczając klasykę polską czy dramat romantyczny.O poziomie teatru w tym czasie nie decydował repertuar,lecz świetni aktorzy.W dziejach warszawskiego teatru ten okres znany jest jako„epoka gwiazd”w Teatrze Narodowym grała między innymi Helena Modrzejewska(późniejsza gwiazda Ameryki).Teatr był wtedy jedynym,obok kościoła,miejscem,gdzie publicznie mówiono po polsku(musiał być dochodowy,więc musiał być polski).
Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa
Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan,w lipcu 1915 roku przestają istnieć Warszawskie Teatry Rządowe.W 1919 roku,po odzyskaniu niepodległości,scenę Rozmaitości trawi pożar.Po odbudowie,w 1924 roku,z inicjatywy Juliusza Osterwy,wybitnego aktora i pierwszego dyrektora narodowej sceny po wojnie,powrócono do tradycji Wojciecha Bogusławskiego i zmieniono nazwę z Rozmaitości na Teatr Narodowy.Do wybuchu II wojny światowej Teatr Narodowy był prowadzony m.in.przez:Juliusza Osterwę,Jana Lorentowicza,Ludwika Solskiego,Aleksandra Zelwerowicza i Wilama Horzycę.Teatr Narodowy zwrócił się w tym czasie w stronę współczesnego dramatu polskiego.Grano m.in.Szaniawskiego i Żeromskiego(np.słynna inscenizacja Uciekła mi przepióreczka w reżyserii Juliusza Osterwy z 1925 roku).Z powodzeniem grano komedie Fredry.Dla Teatru Narodowego wybitny scenograf Wincenty Drabik.W zespole byli zatrudnieni na stałe lub okresowo najlepsi aktorzy lat międzywojennych:Stanisława Wysocka,Irena Solska,Kazimierz Junosza-Stępowski,Józef Węgrzyn,Karol Adwentowicz.Reżyserowali m.in.Leon Schiller,Aleksander Zelwerowicz,Karol Adwentowicz.W 1928 roku w salach Redutowych Teatru Wielkiego stworzono kameralną scenę dramatyczną Teatr Nowy.Obie sceny narodowe grały do pierwszych dni września 1939 roku,kiedy teatr spłonął w czasie oblężenia Warszawy.Prowizorycznie zabezpieczony,spalił się znów w czasie Powstania Warszawskiego,w 1944 roku,wraz z całą Warszawą.Ze wspaniałego budynku została fasada i fragmenty bocznych skrzydeł.
Odbudowa po wojnie
Gmach Teatru Narodowego oddano po wojnie Wojsku Polskiemu,które sfinansowało jego odbudowę.Gdy w 1949 roku ukończono budowę,wiadomo już było,że właśnie tutaj,w swojej dawnej siedzibie,zostanie otwarty Teatr Narodowy.Teatr tworzono jednak pospiesznie,bez pomysłu,powierzając jego organizację ludziom w teatrze mało znaczącym.Powstawał w najtrudniejszym momencie powojennej historii Polski:kraj właśnie wciskano w okowy stalinizmu,a w kulturze jedyną słuszną doktryną zadekretowano realizm socjalistyczny.Symboliczna dla Polaków instytucja rozpoczęła swoją działalność dramatem Jegor Bułyczow i inni rosyjskiego twórcy socrealizmu,Maksyma Gorkiego.Jedynym działaniem,które można uznać za odpowiadające randze Teatru,było zaproszenie do współpracy Leona Schillera.Wielki reżyser powtórzył swoją inscenizację sprzed paru lat,Krakowiaków i Górali Wojciecha Bogusławskiego śpiewogrę,która wystawiona w Teatrze Narodowym w 1794 r.odegrała dużą rolę w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej.
Dyrekcja Erwina Axera
W 1954 roku dyrekcję Teatru Narodowego powierzono Erwinowi Axerowi,młodemu reżyserowi zainteresowanemu współczesnym dramatem i skupiającemu wokół siebie nie tylko publiczność,ale także wpływową część środowiska teatralnego.W 1956 roku Chruszczow potępił stalinizm i nacisk ideologiczny w krajach bloku wschodniego osłabł.Nowy dyrektor wykorzystał moment politycznej odwilży nie tylko dla wprowadzenia nowego repertuaru,a także dla zerwania z obowiązującą estetyką socrealizmu.W 1956 roku na scenie pojawił się po latach przerwy wielki dramat romantyczny Kordian Juliusza Słowackiego.Axer wystawił również Ostry dyżur Jerzego Lutowskiego,współczesny dramat,poruszający problematykę polskiej historii najnowszej(temat Armii Krajowej).
Dyrekcja Wilama Horzycy
Teatr Narodowy w tym kształcie spotykał się z aprobatą.W 1957 roku Axer oddał jednak dyrekcję,proponując jednocześnie znakomitego następcę:Wilama Horzycę,twórcę polskiego teatru monumentalnego,wyprowadzonego z ducha romantyzmu i modernizmu i współdyrektora sceny narodowej w latach 1937–1939 roku(najpierw dzielił dyrekcję z Ludwikiem Solskim,później z Aleksandrem Zelwerowiczem).Horzyca wystawia m.in.Księcia Homburgu Kleista i Za kulisami Norwida.Ambicją dyrektora było uczynienie z Teatru Narodowego polskiego odpowiednika Comédie-Française,z klasyką polską i obcą,jako głównymi filarami repertuaru.Działania Horzycy nie zdobyły jednak uznania widzów i recenzentów,którzy nadrabiali teraz zaległości z pierwszej połowy lat 50. i zachłystywali się teatrem absurdu,egzystencjalizmem,awangardą francuską i amerykańską.Dyrekcja Horzycy została przerwana jego śmiercią w 1959 roku.Po śmierci Horzycy powszechna stała się opinia,że Teatr Narodowy ma pecha:dyrekcje zmieniały się zbyt często,niezależnie od wyników artystycznych,ocen krytyki i środowiska teatralnego.Po dyrekcji Horzycy zostało jednak we władzach przekonanie o wyjątkowej roli Teatru Narodowego,o jego wielkim znaczeniu dla kultury.
Dyrekcja Kazimierza Dejmka
W roku 1961 dyrektorem Teatru Narodowego został Kazimierz Dejmek.Reżyser przejął teatr po Władysławie Daszewskim,scenografie,który prowadził Scenę Narodową po śmierci Horzycy,czyniąc z niej scenę popularną.Dyrekcja Dejmka to jeden z mitów polskiego środowiska teatralnego.Zapewne dlatego,że lata 1962–1968 stały się w historii tej sceny rewolucją.Dejmek starał się stworzyć żelazny repertuar,złożony z kanonu światowej(Sofokles,Molière,Shakespeare,Czechow) i polskiej klasyki(Słowacki,Mickiewicz,Norwid),najlepszego dramatu współczesnego,zbudować(przy pomocy krytyków teatralnych i historyków teatru)model organizacyjny teatru,jak i określić zadania Sceny Narodowej(np.kształcenie aktorów,tworzenie wzorców wymowy,gromadzenie dokumentacji teatralnej,prace wydawnicze itd.)Dejmek,przesiąknięty ideami socjalistycznymi,zafrapowany schillerowskim teatrem popularnym i monumentalnym,sprawił,że scena Narodowego znalazła się w centrum polskiego życia artystycznego i szerzej społecznego.Powstały m.in.Wilki z nocy Rittnera,w reżyserii Henryka Szletyńskiego,Grube ryby Bałuckiego w reżyserii Mariana Wyrzykowskiego.Dejmek wyreżyserował w Narodowym m.in.Żywot Józefa Reja i Kordiana Słowackiego.Nie stronił też od tekstów współczesnych wystawił m.in.Namiestnika Hochhutha,dramat odnoszący się do postawy Watykanu wobec zagłady Żydów w czasie II wojny światowej.Premiera Namiestnika odbyła się w kwietniu 1966 r.a zatem w kontekście konfliktu władz państwowych z Kościołem katolickim wokół obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego i Tysiąclecia chrztu Polski.
Sprawa Dziadów
Dyrekcja Dejmka zakończyła się przedstawieniem Dziadów Adama Mickiewicza,które dały asumpt do tzw.„wydarzeń marcowych”studenckiej i politycznej rewolucji w 1968 roku.Mimo pochlebnych początkowo recenzji działaczy partyjnych i pozytywnej opinii delegacji pisarzy i dramaturgów Związku Radzieckiego zaczęły docierać od służb bezpieczeństwa sygnały,że fragmenty spektaklu Dejmka mają bardzo dwuznaczną wymowę.Doszło do tego,że spektakl uznano za religiancki,a do tego antyrządowy i co jeszcze gorsze antyradziecki.Ostatecznie zakazano grać spektakl.Na ostatnim przedstawieniu,30 stycznia 1968 roku,pojawiła się elita Warszawy i tłum młodzieży,który manifestacyjnie i owacyjnie demonstrował swoje poparcie dla inscenizacji Kazimierza Dejmka.Po spektaklu studenci zorganizowali pochód pod pomnik Adama Mickiewicza,za co zostali rozpędzeni i spałowani przez milicję.Wydarzenia wokół przedstawienia nabrały szybko posmaku wielowątkowej i wielokierunkowej afery.W marcu zorganizowano na Uniwersytecie wiec w obronie studentów wyrzuconych za demonstrację w obronie Dziadów.W następnych dniach miały miejsce studenckie manifestacje w Krakowie,Wrocławiu,Katowicach i Gdańsku,także strajki okupacyjne na uczelniach.Już w połowie marca odbył się wiec aktywu partyjnego,na którym I sekretarz PZPR,Gomułka,wygłosił antysemickie i antyinteligenckie przemówienie,częściowo poświęcone inscenizacji Dziadów.W tle studenckich protestów trwała bowiem walka o władzę wewnątrz PZPR.Wypowiedź Gomułki stała się sygnałem do usuwania osób pochodzenia żydowskiego z partii i stanowisk czystki,która zmusiła do emigracji z Polski tysiące osób pochodzenia żydowskiego.
Dyrekcja Adama Hanuszkiewicza
Następna dyrekcja to najdłuższa epoka w powojennej historii Teatru:Adam Hanuszkiewicz,aktor,reżyser dyrektorował Narodowemu przeszło czternaście lat(1968–1982).W serii głośnych inscenizacji nowy dyrektor dokonywał rozliczeń z polską tradycją teatralną i dramatyczną.Hanuszkiewicz starał się,by przedstawienia były czytelne przede wszystkim dla młodzieży bardziej chłonącej świat mass-mediów niż wysoką sztukę.Adaptował teksty,dbał o atrakcyjną obsadę,ozdabiał je modnymi gadżetami.W Antygonie Sofoklesa grali młodzi,ubrani w codzienne,współczesne stroje aktorzy,a w Balladynie Słowackiego Goplana jeździła na motocyklu.Za jego kadencji do czołówki zespołu aktorskiego należeli m.in.Andrzej Łapicki,Wojciech Siemion,Piotr Fronczewski,Zofia Kucówna,Daniel Olbrychski.Dyrekcja Hanuszkiewicza cieszyła się poparciem władz,powodzeniem u publiczności i dużej części prasy(podległej jednak władzy),ale wzbudzała poważne opory tych,którzy inaczej rozumieli funkcje Teatru Narodowego.W 1973 roku Adam Hanuszkiewicz otworzył drugą scenę Teatru Narodowego,Teatr Mały,który będzie funkcjonować trzydzieści sześć lat,do roku 2009.Scenę inaugurowano Antygoną Sofoklesa przedstawieniem dyplomowym PWST.Kolejne głośne premiery to Białe małżeństwo Różewicza w reżyserii Tadeusza Minca i Miesiąc na wsi Turgieniewa i Fedra Racine’a w reżyserii dyrektora.Teatr Mały stał się przede wszystkim teatrem aktorskim.Wystawiano w nim spektakle psychologiczne,wyciszone,bardzo starannie i skromnie reżyserowane.W latach 1994–2003 scena była prowadzona przez Mieczysława Marszyckiego i Pawła Konica.Teatr Mały stał się wtedy jedną z najciekawszych scen impresaryjnych w Polsce,miejscem artystycznej konfrontacji różnych dziedzin twórczości.
Stan wojenny
Mimo iż Hanuszkiewicz nie realizował ostrych politycznie przedstawień został zmuszony do dymisji w czasie stanu wojennego,który wprowadzono 13 grudnia 1981 roku.Była to forma kary za brak poparcia władz oraz wyklaskiwanie przedstawień z aktorami,którzy poparli reżim.W 1983 roku dyrekcję teatru objęli Jerzy Krasowski i Krystyna Skuszanka.Na znak protestu z teatru odeszła część aktorów.Teatr Narodowy i ówczesna dyrekcja cieszyła się natomiast dużym poparciem władz.Teatr pozostawał tym samym w konflikcie ze środowiskiem teatralnym,które określało go mianem„reżimowego”,„teatru wysługującego się władzom”.
Pożar i kolejna odbudowa
W 1985 roku wybuchł pożar,który zniszczył scenę i jej otoczenie oraz widownię;gmach ocalał.Zespół grał w tymczasowej siedzibie aż do roku 1990,popadając w coraz większe zapomnienie,mimo demonstracyjnego poparcia władz.Po zmianie ustroju w 1989 roku minister kultury i sztuki,Izabella Cywińska,podjęła decyzję o rozwiązaniu zespołu do momentu zakończenia odbudowy gmachu.W 1990 roku powołano Instytut Teatru Narodowego,który zajmował się archiwum teatru oraz w swym zarządzie miał Teatr Mały.Z różnorakich przyczyn,zarówno ekonomicznych jak i politycznych,odbudowa trwała aż do 1996 roku.Zakończenie budowy,znakomite wyposażenie techniczne i nadanie Teatrowi nowej struktury,zawdzięczamy w dużej mierze Kazimierzowi Dejmkowi,byłemu dyrektorowi TN,który w latach 1993–1996 sprawował funkcję ministra kultury.
Dyrekcja Jerzego Grzegorzewskiego
Teatr Narodowy otwarto ponownie 19 listopada 1996 roku,w rocznicę pierwszej,osiemnastowiecznej premiery.Odzyskanie przez Teatr Narodowy miejsca w świadomości polskich widzów po 15 latach i odbudowa jego znaczenia na scenie krajowej określiło kierunek działań dwóch kolejnych dyrektorów,Jerzego Grzegorzewskiego(1997–2003) i Jana Englerta(od 2003).Grzegorzewski chciał ukazać ciągłość historyczną Teatru Narodowego,wpisać go w teatralną tradycję Polski,ukazać jego najlepsze korzenie.Przejawiało się to w repertuarze i wyborze współpracujących z teatrem reżyserów byłych dyrektorów Narodowego,a nawet w oprawie graficznej druków teatru(afiszy,repertuarów).Z myślą o młodej widowni stworzono oryginalny program edukacyjny.Do wygłaszania wykładów poświęconych dziejom polskiego i światowego teatru i dramatu zaproszono najwybitniejszych polskich intelektualistów,a bohaterami wieczorów poetyckich byli m.in.Tadeusz Różewicz,Czesław Miłosz i Zbigniew Herbert.Za dyrekcji Grzegorzewskiego Teatr Narodowy odzyskał pozycję jednej z najważniejszych scen w kraju.Znaczenia nadawała mu również twórczość samego dyrektora jednego z najważniejszych polskich reżyserów końca XX wieku.Na afiszu Narodowego pojawiły się również nazwiska innych reżyserów,takich jak Henryk Tomaszewski,Maciej Prus,Kazimierz Kutz.W Teatrze Narodowym zaczęli regularnie występować aktorzy związani do tej pory ze sceną krakowską,m.in.Jerzy Trela,Jerzy Radziwiłowicz,Beata Fudalej.Świetne kreacje stały się udziałem aktorów starszego pokolenia:Jerzego Łapińskiego,Ignacego Gogolewskiego i Igora Przegrodzkiego.Pierwszą premierą nowego dyrektora była Noc listopadowa Wyspiańskiego(1997 r.)Wybór dramatu miał być drogowskazem na dalsze sezony.Grzegorzewski pragnął uczynić z Narodowego Dom Wyspiańskiego,nawiązując do modernistycznego dramatopisarza i malarza,który łączył tradycję teatru romantycznego z wizją teatru przyszłości.Wyspiański uważany jest za jednego z wybitnych przedstawicieli Wielkiej Reformy Teatralnej,wizjonera nowoczesnej inscenizacji.Z pełnym przekonaniem można twierdzić,że z wizji teatru Wyspiańskiego różnorodne inspiracje czerpali najważniejsi polscy inscenizatorzy dwudziestego wieku(Jerzy Grotowski,Tadeusz Kantor,Konrad Swinarski,Andrzej Wajda).Grzegorzewski,reżyser i scenograf,wystawił na scenie narodowej również Sędziów i Wesele Wyspiańskiego oraz adaptację Studium o „Hamlecie”.Ostatni spektakl Grzegorzewskiego On.Drugi Powrót Odysa,też podejmował dialog z myśleniem Wyspiańskiego o sztuce,życiu i śmierci.W repertuarze Grzegorzewski chętnie umieszczał też dzieła innych wybitnych polskich pisarzy XX wieku:Witolda Gombrowicza(Ślub,Operetka),Tadeusza Różewicza(Kartoteka,Na czworakach oba w reż.Kazimierza Kutza).Rozważania o losie artysty,o relacjach między sztuką i życiem budziły jednak gorące spory wśród publiczności.Autorskie inscenizacje Grzegorzewskiego nie wpisywały się dla wielu krytyków i ludzi teatru w wyobrażenia o Teatrze Narodowym,który nie może być podporządkowany jednej,nawet wielkiej osobowości,tworzącej w określonej estetyce.
Dyrektorzy,prowadzący

• Franciszek Bohomolec
• Józef Bielawski
• Wojciech Bogusławski
• Ludwik Adam Dmuszewski
• Jan Tomasz Seweryn Jasiński
• Ludwik Osiński
• Aleksander Różniecki
• Juliusz Osterwa(1924/25)
• Ludwik Solski
• Aleksander Zelwerowicz(1938/39)
• Władysław Krasnowiecki(1949-1952)
• Bohdan Korzeniewski(1952-1954)
• Erwin Axer(1954-1957)
• Wilam Horzyca(1937-1939;1951-1952;1957-1959)
• Władysław Daszewski(1949-1950;1959-1961)
• Kazimierz Dejmek(1962-1968)
• Adam Hanuszkiewicz(1968-1982)
• Krystyna Skuszanka i Jerzy Krasowski(1983-1990)
• Jerzy Grzegorzewski(1996-2003)
• Jan Englert(od września 2003)

Ważniejsi aktorzy(historycznie)

• Agnieszka Truskolaska(1755-1831)
• Wojciech Bogusławski
• Alojzy Żółkowski(1777-1822)
• Bonawentura Kudlicz
• Mieczysław Frenkiel
• Wincenty Rapacki
• Helena Modrzejewska
• Kazimierz Kamiński
• Juliusz Osterwa
• Stefan Jaracz
• Jan Kurnakowicz
• Kazimierz Opaliński
• Tadeusz Łomnicki
• Ignacy Machowski
• Gustaw Holoubek
• Halina Mikołajska
• Stanisław Zaczyk
• Zdzisław Mrożewski
• Barbara Rachwalska
• Ignacy Gogolewski
• Wojciech Siemion
• Józef Duriasz

Obecna kadra
Aktorki

• Kamilla Baar
• Ewa Konstancja Bułhak
• Anna Chodakowska
• Monika Dryl
• Beata Fudalej
• Anna Grycewicz
• Anna Gryszkówna
• Kinga Ilgner
• Aleksandra Justa
• Dominika Kluźniak
• Małgorzata Kożuchowska
• Sławomira Łozińska
• Anna Seniuk
• Patrycja Soliman
• Bożena Stachura
• Danuta Stenka
• Milena Suszyńska
• Beata Ścibakówna
• Anna Ułas
• Ewa Wiśniewska

Aktorzy

• Marek Barbasiewicz
• Bartłomiej Bobrowski
• Mariusz Bonaszewski
• Jan Englert
• Jan Frycz
• Janusz Gajos
• Marcin Hycnar
• Arkadiusz Janiczek
• Robert Jarociński
• Mirosław Konarowski
• Waldemar Kownacki
• Grzegorz Kwiecień
• Jerzy Łapiński
• Grzegorz Małecki
• Jacek Mikołajczak
• Marcin Przybylski
• Jerzy Radziwiłowicz
• Tomasz Sapryk
• Przemysław Stippa
• Krzysztof Wakuliński
• Zbigniew Zamachowski

Najważniejsze realizacje

• „Natręci”Józefa Bielawskiego,1765 r.
• „Nędza uszczęśliwiona”,Maciej Kamieński,libretto Wojciech Bogusławski,11 lipca 1778
• „Powrót posła”Niemcewicza,1791 r.
• „Krakowiacy i górale”Bogusławskiego,1 marca 1794
• „Uciekła mi przepióreczka”Żeromskiego w reż.Juliusza Osterwy,1925 r.
• „Kordian”Słowackiego w reż.Erwina Axera,1956 r.
• „Historya o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim”Mikołaja z Wilkowiecka w reż.Kazimierza Dejmka,1962 r.
• „Dziady”Mickiewicza w reż.Kazimierza Dejmka,1968 r.
• „Noc listopadowa”Wyspiańskiego w reż.Jerzego Grzegorzewskiego,1997 r.
• „Kosmos”Gombrowicza w reż.Jerzego Jarockiego,2005 r.

Szkoła Rycerska

Akademia Szlacheckiego Korpusu Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej szkoła państwowa założona 15 marca 1765 w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego,utrzymywana przez skarb państwa.Szkoła mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim.Zadaniem Szkoły było przygotowywanie młodzieży do służby wojskowej i cywilnych zadań publicznych.Idea przyświecająca jej powstaniu to„edukacja społeczeństwa poprzez edukację jednostki”,która odbywała się w procesie wychowywania młodzieży i wpajania jej szerokiej wiedzy ogólnej.Była w pewnej mierze odpowiednikiem pruskich szkół rycerskich zakładanych przez Fryderyka II i współczesnych szkół administracyjnych(np.francuskiej École nationale d’administration).Przez 30 lat swej działalności wychowała ok.650 kadetów oraz ok.300 eksternów.Została zamknięta 30 listopada 1794 decyzją władz rozbiorowych po upadku insurekcji kościuszkowskiej.
Cele wychowawcze
Określił je książę Adam Kazimierz Czartoryski w przemowie do kadetów z 1766 r.„Wy tę w najopłakańszym stanie zostającą Ojczyznę waszą powinniście zaludniać obywatelami gorliwymi o jej sławę,o uwiększenie jej mocy wewnętrznej i poważania postronnego,o poprawę rządów w gatunku swym najgorszych.Niech was prowadzi ta zacna ambicja,żebyście odmienili starą postać Kraju”.
W„Prawidłach dla Szkoły Rycerskiej”książę Czartoryski pisał o wzorze kadeta:„Powinien Ojczyznę swoją kochać i jej dobro nade wszystko i sposobić się do tego,aby mógł poświęcić się na jej usługi,powinien być cnotliwy,pełen uszanowania dla zwierzchności,dobroczynności i afektu dla równych,względu dla niższych.”
Szef korpusu/Komendant
Szefem korpusu Szkoły był król Stanisław August Poniatowski.Funkcję komendanta pełnił książę Adam Kazimierz Czartoryski.Był on także autorem jednego z podstawowych podręczników:„Prawidła dla Szkoły Rycerskiej”.Wicekomendantem Szkoły początkowo był książę August Sułkowski,a następnie książę Fryderyk Moszyński.
Nauczyciele
Kadra Szkoły składała się z nauczycieli cywilnych oraz wojskowych.Do wojskowej należeli:oficerowie wyżsi(komendant,wicekomendant i trzej pułkownicy)oraz niżsi(brygadierzy w stopniu kapitanów,wicebrygadierzy w stopniu poruczników i podbrygadierzy w stopniu podporuczników lub chorążych).Za wychowanie i nauczanie przedmiotów nie-wojskowych odpowiedzialni byli profesorowie i metrowie(nauczyciele).Początkowo większość nauczycieli stanowili Francuzi i Niemcy,później również Polacy,często absolwenci Szkoły Rycerskiej. 
Niektórzy profesorowie/metrowie:

• Józef Wodziński dyrektor wyszkolenia wojskowego,
• Filip Ordutowski pierwszy dyrektor naukowy,
• Mikołaj Chopin nauczyciel języka francuskiego,
• John Lind(Anglik) autor koncepcji programowej Szkoły Rycerskiej,
• Christian Pfleiderer(Niemiec)profesor matematyki,później dyrektor naukowy.

Wychowankowie
Szkoła kształciła chłopców z rodów szlacheckich,zazwyczaj średnio zamożnej szlachty,w wieku od 16 do 21 lat,przyjmowanych na trzyletni okres nauki.Począwszy od 1768 r.organizowano także kursy niższe trwające pięć lat dla młodzieży mającej od 8 do 12 lat.Absolwentów tych klas kwalifikowano z kolei na dalsze dwuletnie kursy o kierunku wojskowym lub prawnym.
Znani wychowankowie:

• Stanisław Fiszer,
• Maurycy Hauke,
• Józef Hoene-Wroński,
• Jakub Jasiński,
• Karol Otto Kniaziewicz,
• Tadeusz Kościuszko,
• Fryderyk Józef Moszyński,
• Julian Ursyn Niemcewicz,
• Kazimierz Nestor Sapieha,
• Karol Sierakowski,
• Michał Sokolnicki,
• Józef Sowiński.

Osiemnastu wychowanków zostało później posłami,uczestnikami Sejmu Czteroletniego(1788-1792).Po wybuchu powstania w 1794 r.w oddziałach T.Kościuszki walczyło 34 kadetów.
Struktura
Początkowo było osiem klas,następnie siedem.Oprócz tego istniał podział na dywizje(po 40 kadetów) i na brygady(po 20 kadetów).W 1770 r.ustanowiono najmniejszą jednostkę,pięcioosobową de kurię,dowodzoną przez dekuriona,wybieranego spośród najlepszych kadetów.De kuria była instytucją samo wychowawczą,angażującą szerokie kręgi młodzieży.
Program
Program opracowany przy współpracy Anglika Johna Linda przewidywał ogólne wykształcenie w ciągu 3 lub 5 lat,z dużym naciskiem na naukę języków obcych.W ciągu następnych dwóch lat uczniowie przygotowywali się do zawodu wojskowego oraz do służby cywilnej(prawo i konstytucja).Wykształcenia dopełniała nauka fechtunku sztuki władania szablą lub szpadą,jazdy konnej,tańców,czasem także muzyki.Te przedmioty określano mianem kunsztów.Ponadto kadeci mogli studiować prawo i kameralistykę,czyli naukę o administracji i zarządzaniu.Druga specjalizacja miała charakter ściśle wojskowy.Na tym kierunku kadeci zdobywali wiedzę z zagadnień dotyczących taktyki,inżynierii wojskowej i sztuki artyleryjskiej.Taki podział wyraźnie wskazywał,iż kadeci byli przygotowywani do służby wojskowej i do pracy na publicznych stanowiskach cywilnych.Uczniowie podlegali także dyscyplinie wojskowej oraz zobowiązani byli do przestrzegania określonego porządku dnia:o 6 rano pobudka,później msza święta i zajęcia.Program szkolenia wojskowego opisany został tak:„przewidywał naukę inżynierii wojskowej i taktyki,musztrę,szermierkę,posługiwanie się bronią palną,marsze i ćwiczenia polowe.Kadetów zapoznawano także z zasadami organizacji wojsk i wielkich operacji wojennych oraz z:terminologią i teoretyczną literaturą wojskową.Wykłady i ćwiczenia prowadzone w szkole miały na celu wyrabianie w kadetach szybkiej orientacji,zaradności i umiejętności kierowania działaniami wojska.Sprawdzianem tych umiejętności były zajęcia terenowe i ćwiczenia w polu”.
Mundur
Kadeci używali zarówno munduru małego,jak i wielkiego.Ich mundur codzienny składał się z:czerwonego sukiennego rajtroka z granatowymi wyłogami i mosiężnymi guzikami;czarnego,filcowego trójrożnego kapelusza;białych spodni i czarnych wysokich butów.Rekruci i źle uczący się kadeci nosili wyłogi białe.Komendant,profesorowie,wykładowcy i kadeci od 1765 roku nosili mundury wielkie wzoru zachodnioeuropejskiego w kolorze granatowym z pąsowymi wyłogami,białe kamizelki i spodnie,filcowe czarne kapelusze obszyte taśmą złotą i takież naramienniki.Kadeci nosili też specjalny munduru paradny używany przy wartach tronowych.Składał się on z kaszkietu z pąsowego aksamitu z białym pióropuszem,białego koletu i spodni z cienkiego sukna oraz pąsowego aksamitnego lederwerka,obszytego po brzegach złotym galonem.Regulamin przewidywał cały podniosły ceremoniał towarzyszący ubieraniu kadeta w mundur.Stosowano system wyróżnień w formie dodatków do munduru w postaci ozdobnych szlif,za uzyskane wyniki w nauce,pilność i dobre sprawowanie.Jednym z wyższych odznaczeń było nadanie prawa do noszenia temblaka oficerskiego przy szpadzie.
Utrzymanie
Król poprzez założenie szkoły wypełnił swoje zobowiązania podpisane w pacta conventa.Przeznaczył na ten cel 1,5 miliona zł z własnej kieszeni,później na jej działalność łożył 600000 zł rocznie(200000 zł ze szkatuły królewskiej i 400000 ze skarbu Rzeczypospolitej).Pozwoliło to na utrzymanie w ciągu roku 200 kadetów,której to liczby jednak nigdy szkoła nie osiągnęła.W 1768 r.poseł rosyjski Nikołaj Repnin wyłożył na rzecz Szkoły Rycerskiej 5555 dukatów(100000 złotych polskich)by powstrzymać jej kadetów od udziału w konfederacji barskiej.Sam król miał później krytyczny stosunek do Szkoły Rycerskiej,w rozmowie z dyplomatą brytyjskim Jamesem Harrisem,1.hrabią Malmesbury posunął się do stwierdzenia:uważam korpus kadecki za oręż przydatny jedynie interesom Imperatorowej.
Kontynuacja idei
Królewska Szkoła Rycerska była wzorem dla założycieli Korpusów Kadeckich w II Rzeczypospolitej,którzy po zdobyciu przez Polskę niepodległości wskrzesili ideę tej instytucji w odradzającym się państwie polskim,by utrzymać i rozwinąć niepodległość.Uczniowie szkół kadeckich wzięli udział w III Powstaniu Śląskim.Marszałek Józef Piłsudski ustanowił dzień 21 maja(rozpoczęcie walk na górze św.Anny)oficjalnym„Dniem Kadeta”.Obecnie do dawnej tradycji nawiązuje Fundacja Szkoła Rycerska,której misją jest edukacja i formacja obywatelska młodzieży,oparta m.in.na„Prawidłach dla Szkoły Rycerskiej”autorstwa księcia Czartoryskiego.Fundacja ma na celu udostępniać młodym ludziom odpowiednie narzędzia do inteligentnej służby Rzeczypospolitej w XXI wieku oraz pokazywać,jak można je efektywnie wykorzystać.Cel ten realizuje m.in.poprzez projekt edukacyjny„Letnia Szkoła Rycerska”,zaś w planach ma założenie i prowadzenie placówki edukacyjnej opartej na tradycji Akademii Szlacheckiego Korpusu Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej oraz Korpusów Kadeckich.