Chełmża

Pol.do 1251 r.Łoza,niem.Culmsee miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim,w powiecie toruńskim na brzegu Jeziora Chełmżyńskiego.Według danych z 30 czerwca 2010 r.miasto miało 15138 mieszkańców.W latach powojennych miasto kojarzone było głównie z Cukrownią"Chełmża".

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 r.powierzchnia miasta wynosiła 7,84 km².Miasto stanowi 0,64% powierzchni powiatu.Według danych z 2002 r.Chełmża ma obszar 7,83 km²,w tym:użytki rolne:47%,użytki leśne:1%.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004 r.:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	15297	100	7997	52,3	7300	47,7
gęstość zaludnienia(mieszk./km²)	1953,6		1021,3		932,3

Historia
Ślady osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu.Dwa główne miasta ziemi chełmińskiej posiadają podobne nazwy,Chełmno i Chełmża.Pierwsza wzmianka o Chełmnie pochodzi z XI w.Pierwsza wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi,ks.Stanisława Kujota[...]"Powyżej dowiedliśmy,że już przed wystawieniem przywileju dla Chełmna i Torunia porozumieli się Krzyżacy z Chrystyanem o zamianę dziesięcin biskupich z ziemi chełmińskiej na daninę zbożową.Nadto przyznali Krzyżacy biskupowi 600 włók ziemi,które mu pod Łozą czyli późniejszą Chełmżą,w Wąbrzeźnie,Bobrowie i nad Drwęcą,w późniejszym Mszanie in Loża...et in Wambrez et in Boberow et super Drivanciam wymierzyli.Może już Chrystian założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego,Heidenrych osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi,albowiem r.1248 mówi o miarach zboża,które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają que ecclesie Culmseensi solvuntur.Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee,przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą.Obok nowej nazwy pierwotna poszła prędko w zapomnienie,choć jeszcze r.1246 mistrz w.tylko Łozę Loża znał.Lud okoliczny przerobił nazwę Culmsee na Chełmżę...[...]W XIII wieku znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został podarowany przez Konrada I mazowieckiego w 1222 r.biskupowi misyjnemu Prus,Chrystianowi.Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 r.kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego,uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee(możliwe jednak,że miasto lokowano jeszcze przed 1251 r.nie na miejscu osady Łoza,której położenie nie jest na pewno znane,ale obok niej,na tzw.surowym korzeniu.)W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny,będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej.Wcześniej powstała fara chełmżyńska.Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich(lata 1268 i 1277).W 1286 r.miasto i katedra zostały zniszczone przez najazd Prusów.Po I pokoju toruńskim Chełmża wraz z całą ziemią chełmińską pozostała w granicach państwa krzyżackiego i w 1422 r.została zdobyta przez wojska polskie.W 1440 r.stała się członkiem Związku Pruskiego,a w 1454 r.znalazła się w Polsce.Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej,będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych.Nie znalazło dobrych warunków rozwoju,żyjąc w cieniu większych miast Torunia i Chełmna,było też niszczone przez pożary i wojny(przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626-29 i 1655-60).Tak więc o ile w drugiej połowie XVI w.Chełmża liczyła ok.850 mieszkańców,to przed 1776 r.populacja miasta spadła do zaledwie ok.520 osób.Ponowny okres rozwoju miasta przypada na ostatnie dziesięciolecia wieku XIX,zapoczątkowane wybudowaniem w 1882 roku największej w ówczesnej Europie cukrowni oraz połączenia kolejowego z Toruniem,Bydgoszczą i Kowalewem Pomorskim.W latach 1940–45 Chełmża nosiła oficjalną nazwę Kulmsee.

Architektura

Na początku XX wieku w Chełmży wzniesiono kilka reprezentatywnych willi.Do jednych z pierwszych należy mały dom buchaltera Neubara,wzniesiony przy ul.Bydgoskiej,pochodzący z 1908 r.choć w dość tradycyjnej formie,zdobiony delikatnym,secesyjnym ornamentem.Do najbardziej okazałych zalicza się dom Jana Czarlińskiego,właściciela Brąchnówka,wzniesiony w 1911 roku przy ul.Dąbrowskiego.Przy dzisiejszej ul.Dąbrowskiego wybudowano okazałe wille:weterynarza,dyrektora rzeźni miejskiej Franciszka Górskiego,przebudowana w 1911–1912 roku i willa Ludwika Kotewicza.Obok,przy ulicy Toruńskiej(wtedy 21 stycznia)stanęły dwie wille:Teofila Rochona i Maxa Welde.Po I wojnie światowej nastąpiła wyraźna stagnacja w budowie budynków prywatnych.Przykładem nowoczesnej w formie architektury okresu międzywojennego,jest zbudowana w 1934 roku willa"Danuta".Budynek ten,sąsiadujący z"Concordią",zbudował burmistrz Chełmży Bronisław Kurzętkowski,na parceli wytyczonej na terenie parku miejskiego.

Zabytki

• dawny kościół katedralny Świętej Trójcy(obecnie konkatedra)
• kościół pw.św.Mikołaja.Obecny parafialny,romański u podstawy i romańskie portale wejść,gotycki w partiach przebudowanych,budowany od ok.1100 r.w latach 1850-58 rozbudowano go o transept i podwyższono wieżę,dobudowano kruchtę przebudowa miała miejsce pod administracją kościoła protestanckiego
• Kościół pofranciszkański pw.św.Jerzego,rozebrany bo został spalony w 1827 roku cegła z kościoła tworzy do dzisiaj płoty cmentarne
• Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Chełmży
• Kaplica Kalksteinów
• Kaplica rodziny Zawiszów Czarnych w Chełmży
• grób rodziny Zawiszy Czarnego
• kamienice z XIX-XX w.
• wieża ciśnień(architektura z elementami neogotyku,modernizmu i tzw.stylu rodzinnego,zabytek klasy najwyższej,jeszcze ciągle funkcjonuje)
• szkoła podst.nr 2(monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu)
• budynki przy ulicy Dworcowej
• domy kolejowe przy ulicy Polnej
• dom przy ulicy Szewskiej 8
• dom przy ulicy Sikorskiego 18(na balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen.Józef Haller)
• dom przy Rynku 9(ciekawa konstrukcja więźby dachowej bez użycia gwoździ,tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane)
• dom przy Rynku 4(tam gdzie biblioteka)
• ratusz(w stylu neogotyckim)
• budynek dworca PKP
• budynki przy ulicy Tumskiej
• budynek Zespołu Szkół Średnich
• budynek przy ulicy Browarnej(właśc.browaru Laube)
• lokal ogródkowy VILLA NUOVA
• budynek przy ulicy Sądowej
• brama kamienna(wybudowana w XIV w.)

Oświata

• Zespół Szkół w Chełmży(liceum ogólnokształcące,technikum,zasadnicza szkoła zawodowa,szkoła policealna dla dorosłych)
• Zespół Szkół Specjalnych w Chełmży(szkoła podstawowa specjalna,gimnazjum specjalne,zasadnicza szkoła specjalna)
• Szkoła Muzyczna I stopnia w Chełmży(6-letnia podstawowa dz.dziecięcy,4-letnia podstawowa dz.młodzieżowy)
• Gimnazjum nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 2
• Szkoła Podstawowa nr 3
• Szkoła Podstawowa nr 5

Kultura

Coroczne imprezy organizowane w Chełmży:

• Dni Chełmży(lipiec)
• Rozpoczęcie sezonu turystycznego(czerwiec)
• Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im.Juliana Preisa gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:
• Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
• Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
• Miejska Izba Muzealna
• Chełmżyński Ośrodek Kultury
• Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury

Sport

W Chełmży jest siedem klubów:

• Klub Sportowy Legia Chełmża prowadzi sekcję piłkarską
• Klub Sportowo-Turystyczny"Włókniarz"prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską
• Uczniowski Klub Sportowy"Zak"(działa w ramach klubu KST)
• Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie
• Klub Sportowy"Grom"prowadzi sekcję bokserską
• Modelarnia SM"Combat"bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów,pojazdów i okrętów
• Międzyszkolny Klub Sportowy"Chełmża"sekcja karate do shotokan(trener Janusz Mikołajczyk 3dan)
• MKS Łozanie Chełmża oficjalny klub szachowy przy Gimnazjum nr 1 w Chełmży
• Koło wędkarskie
• MKS Chełmża oficjalny klub młodzieżowej piłki siatkowej
• KS Chełmża Klub seniorski piłki siatkowej

Wspólnoty wyznaniowe

Parafia rzymskokatolicka św.Mikołaja w dekanacie Chełmża.W Chełmży działa też Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy.

Miasta partnerskie

• Nieuwerkerk aan den IJssel
• Sangerhausen

Znani chełmżanie

• Jan Achtabowski
• Zbigniew Cebulak
• Michał Czajkowski(ur.1934 r.)ksiądz katolicki,biblista
• Andrzej Drzycimski(ur.1942 r.)publicysta
• Stefan Wincenty Frelichowski(ur.22 stycznia 1913 w Chełmży,zm.23 lutego 1945 w Dachau),ksiądz i błogosławiony katolicki,patron polskiego harcerstwa
• Tomasz Nemezy Fryntkowski
• Władysław Gabriel
• Józef Gierszewski
• Tadeusz Glemma(1895-1958)ksiądz katolicki,historyk kościoła
• Alfons Groszkowski
• Bronisław Kurzętkowski(zm.1939)burmistrz Chełmży w latach 1920-1933
• Stanisław Nehring
• Alfred Paliński
• Leon Poeplau
• Julian Prejs(1820-1904)
• Mirosława Sędzikowska(ur.1955 r.)pisarka,należała do KOR-u
• Mieczysław Szczepański
• Franciszek Tretkowski(zm.1944 r.)solista opery berlińskiej
• Gracjan Tretkowski
• Lothar Treuge(1877-1920)liryk
• Zofia z Wasilewskich Świdowa lekarz wojsk polskich z lat 1914-1920 i 1939-1945
• Józef Szydzik ks.katolicki,bardzo zasłużony proboszcz chełmżyński z czasów II Rzeczypospolitej
• Kurt Vespermann,aktor niemiecki
• Józef Wrycza
• Mieczysław Wyszkowski(1912-1976)pilot polskich eskadr w Wielkiej Brytanii
• Alfred Zawisza Czarny(1811-1878)był w młodości oficerem polskim w powstaniu listopadowym
• Dariusz Preis
• Maciej Wojtaś

Wąbrzeźno

Niem.Frideck lub Briesen miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim,w powiecie wąbrzeskim.Miasto położone jest pomiędzy trzema jeziorami:Zamkowym,Sicieńskim i Frydek,na Pojezierzu Chełmińskim,w centralnym punkcie historycznej ziemi chełmińskiej,31 km na południe od Grudziądza i 43 km na północny wschód od Torunia.Według danych z 31 grudnia 2010 r.miasto miało 13877 mieszkańców.

Położenie

Według danych z roku 2008 Wąbrzeźno ma obszar 8,53 km²,w tym:

• użytki rolne:52,17%(445 ha)
• użytki leśne:1,29%(11 ha)
• zabudowania:20,75%(177 ha)
• pozostałe(drogi,wody, nieużytki):25,79%(220 ha)

Według danych z 1 stycznia 2011 r.powierzchnia miasta wynosiła 8,53 km².Miasto stanowi 1,7% powierzchni powiatu.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Demografia

Dane z 2009:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	14356	100	7524	52,6	6832	47,4
gęstość zaludnienia(mieszk./km²)	1637,9		863,4		774,4

Nazwa miasta

Miasto występowało w historii pod trzema nazwami polską Wąbrzeźno,oraz niemieckimi Frideck(do końca XVIII w.) i Briesen.Ta druga stanowi fonetyczne przyswojenie nazwy polskiej.Spotykane są różne postacie zapisu nazw:Wambrez,Frideck,Fredeck,Frydek,Friedecum,Vredeck,Briesen itd.Nazwa miasta pochodzi od słów"w brzeziu"czyli w brzezinie,wśród brzóz.Inna wersja wywodzi słowo Wąbrzeźno od"w brzegach"miasto wśród brzegów jezior.Nazwa Frydek po niemiecku oznacza"spokojny zakątek".Istnieje też hipoteza,wg której miasto założyli osadnicy z Czech i nadali nowej osadzie nazwę swojej rodzinnej miejscowości(w Czechach jest miejscowość Frydek-Mistek).

Kalendarium

• 18 października 1166 podczas zbrojnej wyprawy do Prus,przypuszczalnie w okolicy osady Wambrez lub jeziora Wieczno rozegrała się bitwa,w której poległ Henryk Sandomierski
• 19 kwietnia 1246 pierwsza wzmianka o osadzie Wambrez;Wąbrzeźno staje się własnością biskupów chełmińskich.
• 1303 r.początek budowy zamku biskupiego
• ok.1331 r.uzyskanie praw miejskich
• 1411,1422 Wąbrzeźno niszczone w wojnach z Zakonem Krzyżackim
• 1464 r.spalenie miasta przez Krzyżaków
• 1466 r.Ziemia Chełmińska(w tym Wąbrzeźno)włączone do Korony na mocy II pokoju toruńskiego
• 1534 r.biskup Jan Dantyszek potwierdza stare i nadaje miastu nowe przywileje
• 1535 r.spisanie inwentarza zamku,pierwszego zachowanego dokumentu,w dodatku spisanego po polsku
• 1655 r.spalenie miasta i zamku przez Szwedów
• 1685 r.do Wąbrzeźna trafia obraz Matki Bożej Brzemiennej
• 1772 r.Wąbrzeźno w zaborze pruskim
• 1788 r.zmiana nazwy na Briesen Westpreussen
• 1807-1815 Wąbrzeźno w granicach Księstwa Warszawskiego
• 1 kwietnia 1898 uruchomiono pierwszą na dzisiejszych ziemiach polskich kolej elektryczną Wąbrzeźno–Wąbrzeźno Miasto.Trakcję elektryczną rozebrały PKP w 1959 roku,ruch osobowy zawieszono w 1991 roku.
• 1906 r.w mieście powstaje Gimnazjum Humanistyczne(obecnie Liceum Ogólnokształcące im.Zygmunta Działowskiego)
• 1920 r.powrót miasta do Polski
• 1921 r.założony zostaje Polski Instytut Narodowy w Wąbrzeźnie z inicjatywy Włodzimierza Tetmajera
• 1939 r.Zajęcie miasta przez Niemców,założenie przez Selbstschutz prowizorycznego obozu koncentracyjnego na terenie zakładów PPG(obecnie Ergis S.A.)Masowe egzekucje w pobliskiej piaskowni w Łopatkach
• 1941-1943 do obozów(w Potulicach i Toruniu)zostaje wywiezionych około 3,8 tys.mieszkańców Wąbrzeźna
• 24 stycznia 1945 wkroczenie Armii Czerwonej
• 1950 r.powstaje Miejski Klub Sportowy"Unia"Wąbrzeźno
• 1987 r.w Wąbrzeźnie zorganizowane zostają ogólnopolskie Dożynki
• 2005 r.koronacja obrazu Matki Boskiej
• 2006 r.otwarcie obwodnicy miasta

Historia

Nazwa osady Wambrez występuje po raz pierwszy w dokumencie wystawionym 19 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenlohe,dotyczącym przyznania dóbr biskupowi Heidenreich.Wówczas to Wąbrzeźno,niewielka osada o charakterze wiejskim,stało się własnością biskupów chełmińskich,a jego mieszkańcy poddanymi biskupa z nałożonymi na nich powinnościami feudalnymi.Stan taki utrzymał się do 1773 roku,kiedy dobra biskupie przeszły na własność króla pruskiego w związku z I rozbiorem Polski.Miasto rozwinęło się w XIX wieku stając się siedzibą powiatu.

Znane postaci związane z miastem

• Paul Zech pisarz niemiecki urodzony w 1881 roku w Wąbrzeźnie.W jego rodzinnym mieście toczy się akcja opowiadania"Podróż wokół góry zmartwień"
• Walther Hermann Nernst noblista,urodzony w Wąbrzeźnie chemik i fizyk
• Włodzimierz Tetmajer w 1921 roku założył w Wąbrzeźnie Polski Instytut Narodowy
• Gisela Hahn niemiecka aktorka filmowa
• Aleksandra Bacińska poetka,piosenki z jej tekstami śpiewali m.in.Maryla Rodowicz,Seweryn Krajewski czy Michał Bajor
• Ryszard Milczewski-Bruno pisarz,mieszkał przez pewien czas w Wąbrzeźnie
• Krzysztof Zieliński ur.w Wąbrzeźnie w 1974 roku,autor cykli fotograficznych"Hometown","Millenium School","Briesen"
• Krzysztof Cander malarz
• Tomasz Całuń działacz socjalistyczny
• Ryszard Danielczyk duchowny,działacz narodowy
• Dariusz Dąbrowski historyk
• Jan Kanty Dąbrowski biskup poznański
• Maciej Konopacki sekretarz królewski
• Wojciech Korzeniak historyk
• Mirosław Twaróg dziennikarz i pedagog
• ks.gen.Witold Kiedrowski katecheta i wikary,więzień obozów hitlerowskich,działacz polonijny

Kandydaci na ołtarze

• Bernard z Wąbrzeźna(1575-1603)mnich benedyktyński
• ks.Franciszek Nogalski(1911-1939),męczennik zamordowany przez hitlerowców w czasie II wojny światowej
• s.Lybia Zaporowicz(1882-1945),boromeuszka zamordowana przez żołnierzy radzieckich

Sportowcy

• Karolina Kudłacz reprezentantka Polski w piłce ręcznej
• Sebastian Rumniak polski piłkarz ręczny
• Grzegorz Knapp polski żużlowiec
• Jakub Wiecki polski hokeista
• Jarosław Zarębski polski kolarz szosowy,mistrz Polski z 2001 roku
• Martin Kochański wicemistrz Europy w podnoszeniu ciężarów

Olimpijczycy

• Maciej Freimut kajakarz,srebrny medalista z Igrzysk Olimpijskich w Barcelonie w 1992 roku
• Magdalena Fularczyk wioślarka,mistrzyni świata z 2009 roku i brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku

Królowie w Wąbrzeźnie i okolicy

Wydarzenie w Wąbrzeźnie i okolicy związane z królami

• Władysław Łokietek zdobył w 1330 zamek wąbrzeski
• Władysław Jagiełło w 1410 wracał przez miasto z Grunwaldu do Torunia
• Kazimierz Jagiellończyk w 1454 roku rozbił swój obóz pod Wąbrzeźnem,w czasie wojny trzynastoletniej
• Gustaw II Adolf nocował w podwąbrzeskim Zaskoczu w czasie Wielkiej Wojny Północnej
• Napoleon Bonaparte według podań stoczył niewielką bitwę w Zaskoczu,a w Stanisławkach,w skansenie,przechowywany jest kubeczek,z którego rzekomo pił Napoleon

Symbole miasta

• Herb Wąbrzeźna Herb nadany został przez biskupa chełmińskiego,Jana Dantyszka na zamku wąbrzeskim,w dniu 10 stycznia 1534 roku.Jego opis znajdujemy w przywileju dla miasta:(„jako godło(...)skrzydło orła jednobarwne,czarne a w poprzek tegoż skrzydła pastorał,czyli laskę biskupią(...)nadajemy”).W XIX wieku pojawia się inna hipoteza co do herbu miasta.Niemiecki historyk,dr Huttenheim wysuwa myśl,jakoby herb pochodził jeszcze z czasów krzyżackich.Z tym,że zamiast skrzydła miał tam być fioletowy grzebień koguci,(symbol stróżów),a tło białe.W czasie II wojny światowej zamiast pastorału w herbie umieszczono lilię andegaweńską.W 1990 roku Ziemowit Maślanka odtworzył wizerunek herbu miasta,tenże jest używany do dziś,a Ziemowit Maślanka otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta.
• Flaga Wąbrzeźna 18 września 1996 roku Rada Miejska przyjęła oświadczenia o fladze Wąbrzeźna.Flaga ma trzy pasy:niebieski(zajmuje 2/3 szerokości)nawiązujący do jezior otaczających miasto,złoty i czarny(każdy po 1/6 szerokości)nawiązują do pastorału i orlego skrzydła z herbu.Flaga jest wywieszana podczas uroczystości miejskich i państwowych.
• Hejnał Wąbrzeźna Podczas sesji w dniu 31 sierpnia 2009 roku wąbrzescy radni podjęli uchwałę o przyjęciu Hejnału Miasta Wąbrzeźno,kompozytorem hejnału jest Józef Mossakowski.

Polski Instytut Narodowy

Polski Instytut Narodowy działał w Wąbrzeźnie w latach 1921-1927 z inicjatywy krakowskich artystów,z Włodzimierzem Tetmajerem i Stanisławem Jasińskim na czele.Instytut miał na celu działalność oświatową,wydawanie polskiej prasy i literatury,szerzenie oświaty wśród ludu.Wiadomo,że do Instytutu należeli m.in.Stefan Żeromski,Stanisław Przybyszewski,Kazimierz Sosnkowski,krd.Kakowski.Upadł po śmierci swoich założycieli.

Uniwersytet w Wąbrzeźnie

W ramach działalności Polskiego Instytutu Narodowego,Tetmajer planował założenie w mieście Uniwersytetu,a z Wąbrzeźna uczynienie polskiego Oxfordu(nie chodziło mu o poziom nauki,ale o charakter miasta,jako typowego miasteczka uniwersyteckiego).Idea ta nie została ostatecznie zrealizowana,choć powstał zalążek Wydziału Sztuk Pięknych.

Zabytki

• Ruiny zamku siedziby biskupów chełmińskich ruiny zamku na Górze Zamkowej,wybudowanego w pierwszej połowie XIV w.Do 1660 r.zamek pełnił funkcję siedziby biskupów chełmińskich.Niestety zniszczenia wojenne oraz przeniesienie siedziby biskupa do rezydencji w Lubawie spowodowały jego powolne zniszczenie.Obecnie zachowało się niewielkie skupisko ruin zamkowych,które w 2010 r.zostały poddane badaniom archeologicznym
• Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza wybudowany przez biskupów chełmińskich w latach 1323-1349.W świątyni znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Brzemiennej z XVII w.oraz liczne zabytki sztuki sakralnej z okresu XVI-XIX w.Na szczególną uwagę zasługuje niedawno odrestaurowana rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem,z ok.1500 r.przeniesiona z kaplicy nieistniejącego zamku.Obok kościoła usytuowany jest pomnik Chrystusa Warszawskiego,ufundowany w 1948 r.przez mieszkańców miasta,na którego cokole zamontowano tablice z nazwiskami ofiar II wojny światowej z terenu Wąbrzeźna
• Po ewangelicki kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski,wybudowany w 1836 r.jako kościół ewangelicki,w późniejszym czasie siedziba diecezji tego wyznania.Od 1945 r.kościół wyznania rzymsko-katolickiego.Ozdobą wnętrza są obraz Matki Bożej Crespiego,obraz Chrystusa w Ogrójcu,neogotyckie ołtarze boczne z 1900 i 1908 r.oraz witraż z XIX w.przedstawiający postacie Piotra i Pawła
• Ratusz wzniesiony przy ul.Wolności,powstał w 1892 r.w stylu neogotyckim,z czerwonej nieotynkowanej cegły.Powstał jako kopia ratusza w Kilonii.Zdobiony cegłą dekoracyjną oraz wieżyczkami.Na wieży ratuszowej zegar oraz tarcza herbowa miasta wykonana wg projektu Ziemowita Maślanki.Obecnie siedziba miejskich władz samorządowych
• Pomnik Żołnierza Polskiego znajdujący się w centralnym punkcie miasta na Placu Jana Pawła II.Jego uroczyste odsłonięcie nastąpiło 14 września 1947 r.Autorem pomnika jest znany toruński rzeźbiarz prof.Ignacy Zelek,m.in.twórca wystroju rzeźbiarskiego kościoła garnizonowego pod wezwaniem św.Katarzyny w Toruniu.Pomnik jest jednym z nielicznych przykładów dzieł świeckich tego artysty.Przedstawia żołnierza Wojska Polskiego oraz cztery sylwetki stojące na cokole,mającym formę spłaszczonego sześcianu.Podstawa pomnika opatrzona jest od frontu majuskułową inskrypcją,rozmieszczoną w trzech wersach:BOJOWNIKOM O WOLNOŚĆ,BUDOWNICZYM POKOJU,1939-1945,powyżej której umieszczono sylwetkę orła.Szczególnego charakteru pomnikowi,mającemu pozornie świecki wymiar,nadaje ukryta symbolika religijna.Poniżej inskrypcji wykuty został łaciński krzyż.Warto zauważyć również,że sam pomnik jest zbudowany na planie krzyża greckiego
• liczne kamienice z przełomu XIX i XX wieku,oraz budynki użyteczności publicznej,m.in.:
• pastorówka przy ul.Wolności,zbudowana w latach 1893-1894 jako siedziba administracyjna parafii,a później diecezji ewangelickiej
• budynek sądu,przy ul.Wolności,wybudowany w 1880 r.z przeznaczeniem na siedzibę sądu grodzkiego
• gmach policji,przy ul.Wolności,zbudowany w pierwszej połowie XIX w.
• Szkoła Podstawowa nr 2,przy ul.Wolności zbudowana w 1914 r.z przeznaczeniem dla uczniów wyznania ewangelickiego
• budynek starostwa powiatowego,przy ul.Wolności,zbudowany w 1890 r.z przeznaczeniem na siedzibę władz powiatowych
• gmach liceum,przy ul.Wolności,wybudowany w 1896 r.do dzisiaj zachował swój pierwotny wygląd.Obecnie mieści się w nim siedziba Zespołu Szkół Ogólnokształcących im.Zygmunta Działowskiego
• gmach poczty,przy ul.1 Maja zbudowany w 1892 r.w stylu neogotyckim
• dom Klimków,przy ul.1 Maja,powstały na początku XX w.w stylu secesyjnym
• budynek Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej,przy ul.1 Maja dawniej hotel„Victoria”,który należał do reprezentacyjnych obiektów miasta
• większość kamienic usytuowanych wokół Placu Jana Pawła II,powstała na przełomie XIX i XX w.Część z nich zachowała swój pierwotny wygląd

Ochrona przyrody
W 2012 roku pomnikiem przyrody ustanowiono jesion wyniosły o obwodzie 366 cm rosnący przy ul.Pod Młynik 4a o nazwie"Karol".

Wąbrzeska Kolejka Powiatowa

W 1898 roku uruchomiono wewnętrzną linię kolejową,łączącą stację Wąbrzeźno Miasto i dworzec główny.Była to pierwsza na ziemiach polskich zelektryfikowana linia kolejowa,funkcjonująca do 1990 roku.
Legendy 
Z miastem związanych jest kilka legend,m.in.o nazwie miasta,o Pani Jeziora czy o duchu na ruinach zamku.Zachowanym świadectwem jest kamienica z wizerunkiem legendarnego Stróża Kostka,przy ul.1 Maja. 
Filmografia
W 2008 powstał film promujący miasto i jego historię pt."Tylko tutaj kawałek muru coś znaczy".Reżyserem filmu jest Marek Kilaszewski.Premiera odbyła się 19 grudnia 2008 roku.Film jest częścią cyklu"Duchowe ojczyzny".W filmie mówi się o historii miasta(Aleksander Czarnecki,Paweł Becker),zabytkach(Paweł Becker),współczesności miasta(Bogdan Koszuta,Gizela Pijar),historii wąbrzeskiej drukarni(Leszek Dembek),prezentowane są ciekawe postaci z miastem związane(Ignacy Kowaliszyn,Henryk Klimek),mowa o Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej(ks.Jan Kalinowski),na końcu prezentowany jest najbardziej znany wiersz o Wąbrzeźnie,"Uliczki"(autorka wiersza Aleksandra Bacińska).20 października 2011 roku miała miejsce premiera filmu"Gniazdo nasze wszystko nasze"opowiadająca o pałacach i dworach z okolic Wąbrzeźna m.in.o dworze Mieczkowskich w Niedźwiedziu.Film zrealizowany został przez Pawła Beckera,zdjęcia i montaż wykonał Dawid Wiecki.W 1943 roku w Wąbrzeźnie urodziła się niemiecka aktorka Gisela Hahn,mieszkająca obecnie w Niemczech.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Syke od 2006 roku miasto partnerskie Wąbrzeźna,położone w Niemczech,20 km na południe od Bremy

Administracja

Wąbrzeźno jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Matki Boskiej Królowej Polski w Wąbrzeźnie
  • Parafia św.Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Wąbrzeźnie
  • Świadkowie Jehowy
  • Kościół Nowoapostolski kaplica Kościoła Nowo apostolskiego

Szkolnictwo

Na terenie miasta znajdują się następujące placówki oświatowe:

• Przedszkole Bajka
• Szkoła Podstawowa nr 2 im.Jana Pawła II
• Szkoła Podstawowa nr 3 im.Edmunda Wojnowskiego
• Gimnazjum nr 1 im.kard.Stefana Wyszyńskiego
• Zespół Szkół Ogólnokształcących
• Liceum Ogólnokształcące im.Zygmunta Działowskiego

Człopa

(niem.Schloppe)miasto w północno-zachodniej Polsce,w woj.zachodniopomorskim,w powiecie wałeckim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Człopa.Położone na Pojezierzu Południowo pomorskim,nad rzeką Cieszynką, na terenie Puszczy Drawskiej.Według danych z 31 grudnia 2010 r.miasto miało 2354 mieszkańców.

Położenie

Człopa jest położona w wschodniej części Pojezierza Wałeckiego,będącym mezoregionem Pojezierza Południowo pomorskiego.Miasto znajduje się w południowo-wschodniej części woj.zachodniopomorskiego,w południowo-wschodniej części powiatu wałeckiego.Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 6,27 km².W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.pilskiego.

Warunki naturalne

Człopa jest położona nad 3 jeziorami:Mały Staw,Jezioro Młyńskie Wielkie,Jezioro Racze,które znajdują się w granicach administracyjnych miasta.Przez główną część miasta przepływa rzeka Cieszynka,która płynie z Jeziora Młyńskiego Wielkiego do położonego na wschód jeziora Kamień.Przy południowej granicy miasta płynie rzeka Człopica.

Historia

Człopa była starym słowiańskim grodem,który od XII wieku należał do Polski i strzegł jej północnych rubieży.W roku 1245 rycerski ród Czarnkowskich herbu Nałęcz otrzymał posiadłości w okolicach Człopy od księcia wielkopolskiego Przemysła II.Uzyskali też zgodę na wzniesienie tam zamku warownego.Do czasów współczesnych przetrwało grodzisko w pobliżu Jeziora Kamień[J.Kiemień,jak mówią mieszkańcy].

Toponimia

W polskim źródle z 1904 r.podano nazwę Słopanowo.Na polskiej mapie wojskowej z 1938 r.podano polski egzonim Człopa przy oznaczeniu miasta.

Zabytki

Zabytki chronione prawem w Człopie:

• cmentarz żydowski
• zespół obiektów mostowych zlikwidowanej linii kolejowej Człopa-Wałcz,w skład którego wchodzi:
  • wiadukt drogowy w ciągu drogi wojewódzkiej nr 177
  • most kolejowy nad rzeką Cieszynką
  • kładka dla pieszych(pomiędzy boiskiem szkolnym a strzelnicą)

Oświata

W mieście znajduje się przedszkole publiczne,szkoła podstawowa,gimnazjum oraz liceum ogólnokształcące.

Człopianie

• Krzysztof Rymszewicz wokalista,aktor scen muzycznych
• Kazimierz Kyrcz,jr.pisarz

Sport

W Człopie istnieje założony w 1948 roku klub sportowy Korona Człopa mający siedzibę na ulicy strzeleckiej(tam także rozgrywa swe mecze)W miejscowości znajduję się także Hala Widowiskowo-Sportowa,która jest najnowocześniejszą tego typu halą w powiecie.

Administracja

Miasto jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej.Mieszkańcy Człopy wybierają do swojej rady miejskiej 7 radnych(7 z 15).Pozostałych 8 radnych wybierają mieszkańcy terenów wiejskich gminy Człopa.Organem wykonawczym jest burmistrz.Siedzibą władz jest budynek przy ul.Strzeleckiej.
Burmistrzowie Człopy:

• Henryk Pogorzelski(do 1998)
• Halina Ewa Rakowska(1998–2010)
• Zdzisław Kmieć(od 2010)

Mieszkańcy Człopy wybierają parlamentarzystów z okręgów wyborczych z siedzibą komisji w Koszalinie,a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność religijną prowadzi Parafia św.Antoniego w Człopie oraz Zbór Świadków Jehowy z własną Salą Królestwa

Daniel Halicki

Daniel I Romanowicz Halicki(ukr.Данило Романович)(ur.1201,zm.1264)król Rusi w latach 1253-1264.

Życiorys

Został księciem całego Wołynia w 1228 i halickim ostatecznie po dramatycznych perypetiach w 1245 r.Zjednoczył na nowo ziemie Rusi Halicko-Wołyńskiej,którymi rządził ze swej rezydencji w Chełmie.Legenda głosi,że około 1251 założył obronny gród Lwów,nazwany od imienia jego syna Lwa.Poślubił w 1217 r.Annę(zm.ok.1241-1245 r.)córkę Mścisława Mścisławowicza zwanego Udatnym(Udałym),jednego z najbarwniejszych Rurykowiczów 1 poł.XIII w.księcia m.in.Nowogrodu Wielkiego i Halicza.Potem,po jej śmierci pojął córkę kunigasa litewskiego Dowsprunka,a więc bratanicę późniejszego króla Litwy Mendoga.Daniel w początkach 1228 roku opanował księstwo łuckie w ten sposób jednocząc w swych rękach praktycznie cały Wołyń,a w 1238 osiadł w Haliczu.Na krótko zajął Kijów w 1239 roku,lecz musiał stamtąd uchodzić podczas najazdu tatarskiego w 1240 roku.Podczas tego najazdu Daniel musiał uciekać na Węgry,a później na Mazowsze.Terytorium jego księstwa zostało bardzo zniszczone.Spalono m.in.Kijów i Halicz.W 1245 roku sprzymierzony z Konradem I mazowieckim i Mendogiem Daniel pokonał pod Jarosławiem Rościsława Michajłowicza wspomaganego przez wojska węgierskie(dowodzone przez wojewodę Filię) i oddziały Bolesława Wstydliwego.W tym samym 1245 roku Daniela wezwano do Złotej Ordy,której zwierzchność został zmuszony uznać.W 1248 r.do Daniela zwrócili się z prośbą o pomoc litewscy kunigasi Towtywił,Edywid i Wikint,pozostający w konflikcie ze swym krewniakiem Mendogiem.Zaczęła się trwająca do 1254 r.wojna pomiędzy państwem Romanowiczów a siłami sprzyjającymi Mendogowi(w tym zakonem inflanckim).Zakończyła się ona kompromisem,korzystnym jednak dla Rusi Halicko-Wołyńskiej.Syn Daniela Roman otrzymał we władanie Ruś Czarną.Miał jednak pozostawać w jakiejś formie zależności od Mendoga.Istotną rolę w polityce Daniela odgrywały kontakty z zachodnimi sąsiadami,przede wszystkim z Węgrami,Małopolską i Mazowszem.W latach 1252-1253 Daniel zaangażował się po stronie króla Węgier Beli IV w wojnę o sukcesję austriacką po Babenbergach.W 1253 wojska ruskie,małopolskie i oddziały z ks.opolskiego najechały Opawę.Daniel podjął też próby zorganizowania wspólnej z kurią papieską krucjaty do walki z Tatarami,sprawującymi zwierzchność nad Rusią.Otrzymał od Opizona legata papieża Innocentego IV koronę królewską,którą założył w Drohiczynie w końcu 1253 lub początku 1254 roku.Do zawarcia unii kościelnej jednak nie doszło.Daniel zamierzał rozpocząć wojnę z Mongołami,jednak to oni pierwsi zaatakowali.W 1258 r.wódz mongolski Burundaj nakazał Romanowiczom wziąć udział w wyprawie na Litwę.Fakt ten wykorzystał Mendog,by zerwać porozumienie z Danielem zawarte w 1254 r.W 1259 r.Burundaj pojawił się na Rusi Halicko-Wołyńskiej ponownie.Nakazał on wówczas Romanowiczom jako swym poddanym zniszczenie umocnień szeregu grodów,w tym Włodzimierza i Lwowa.Nie chcąc wpaść w ręce najeźdźców Daniel uciekł na Węgry.Burundaj zaś zmusił pozostałych Romanowiczów do wzięcia udziału w wyprawie na Małopolskę.Miała ona między innymi na celu rozbić sojusz między Romanowiczami a Bolesławem Wstydliwym.Plan ten jednak się Mongołom nie powiódł.W 1263 roku Daniel wraz z synami Lwem i Szwarnem oraz Wasylko Romanowicz wraz z synem Włodzimierzem spotkali się w Tarnawie z księciem polskim Bolesławem Wstydliwym,aby"uczynić radę o ziemi lackiej i ruskiej".Daniel zmarł w 1264 roku.Pochowany został w cerkwi katedralnej w Chełmie.Synami Daniela z pierwszego małżeństwa byli:Herakliusz,Lew,Roman,Mścisław i Szwarno;córkami:Anastazja wydana zimą 1250/1251 r.za Andrzeja Jarosławowicza włodzimiersko-suzdalskiego oraz Zofia,żona jednego z reprezentantów Schwarzburgów,hrabiowskiego rodu z Turyngii(prawdopodobnie Henryka V von Schwarzburg-Blankenburg).Wątpliwe jest pochodzenie od Daniela i Anny Perejasławy,żony księcia mazowieckiego Siemowita I Konradowica.Z drugiego związku,zawartego z nieznanego imienia córką kunigasa litewskiego Dowsprunka,Daniel doczekał się syna Mścisława(II).

Wywód rodowodowy

4.Mścisław II Iziasławicz
			2.Roman II Halicki
5.Agnieszka Bolesławówna
						1.Daniel I Halicki
6.NN
			3.Maria
7.NN

San

(ukr.Сян) rzeka w południowo-wschodniej Polsce,prawobrzeżny dopływ Wisły.Długość 443,4 km.Na odcinku ok.55 km tworzy granicę między Polską i Ukrainą(od miejsca położonego kilkaset metrów od źródeł,aż do wielkiego zakola wokół Łysani koło Smolnika nad Sanem).Powierzchnia zlewni 16861 km² 14390 km² w Polsce,2471 km² na Ukrainie.

Przebieg

Źródło Sanu znajduje się na terenie Ukrainy,na wysokości około 925 m n.p.m.,na południowo-wschodnich stokach Piniaszkowego w Bieszczadach Zachodnich,w pobliżu miejscowości Sianki.Na granicy Polski i Ukrainy,przy monolicie granicznym 224,znajduje się źródło jego pierwszego lewego dopływu.Na tym znaku granicznym strona ukraińska w 1996 roku zawiesiła tablicę błędnie informującą,iż jest to witik riki Sian(źródło rzeki San).Rzeczywiste główne źródło Sanu znajduje się wyżej,około 200 m na południowy zachód od obelisku w centrum śródleśnej polany ok.30 m od granicy z Polską San w górnym biegu płynie na północny zachód,przepływa przez Bieszczady,gdzie tworzy malowniczy przełom pomiędzy Otrytem a Tołstą.Na odcinku bieszczadzkim na Sanie utworzono dwa sztuczne zbiorniki wodne:Jezioro Solińskie i Jezioro Myczkowskie.Następnie w okolicach Sanoka San skręca na północ i przepływa przez Pogórze Środkowo beskidzkie,oddzielając od siebie Pogórze Przemyskie i Pogórze Dynowskie.W okolicach Dynowa skręca na wschód i meandrując,dociera do Przemyśla.Na odcinku od źródła do Przemyśla San jest rzeką górską.Na wschód od Przemyśla,na terenie tzw.Bramy Przemyskiej,zatacza łuk na północ i ponownie,tym razem już ostatecznie,przyjmuje kierunek północno-zachodni.Na tym odcinku rzeka płynie Doliną Dolnego Sanu,stanowiącą część Kotliny Sandomierskiej.San zbiera liczne niewielkie dopływy z Pogórza Dynowskiego i Płaskowyżu Kolbuszowskiego na zachodzie oraz z Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Równiny Biłgorajskiej na wschodzie.Dolina Sanu jest na tym odcinku szeroka(do 10 km),pełna starorzeczy,wypełniona przez łąki i lasy łęgowe.San uchodzi do Wisły na północny wschód od Sandomierza.

Dolina Sanu

Dolina Sanu na odcinku od Przemyśla do Sandomierza stanowi korytarz komunikacyjny,którym biegną droga krajowa 862 i linia kolejowa Przemyśl–Rozwadów.W dolinie dolnego Sanu leżą miasta:Jarosław,Radymno,Przeworsk,Sieniawa,Leżajsk,Krzeszów(miasto w latach 1641–1869),Ulanów,Rudnik nad Sanem,Nisko i Stalowa Wola.W dolinie górnego Sanu leżą Lesko,Zagórz,Sanok, Dynów i Przemyśl.Ta część doliny charakteryzuje się dużym udziałem łąk kośnych,lasów łęgowych,olsów bagiennych,a także starorzeczy,szuwarów i turzycowisk.Charakterystyczne gatunki zwierząt kręgowców to różanka,boleń,kumak nizinny,różne gatunki żab zielonych(np.jeziorkowa),derkacz,tracz nurogęś,brodziec piskliwy,gąsiorek,srokosz,czajka,rycyk,wydra,łoś,chomik.

Dorzecze

Dopływy Sanu:

• w górnym biegu(do Przemyśla):
  • Potok Niedźwiedzi niewielki,ale turystycznie ważny,
  • Negrylów jw.,
  • Wołosaty,
  • Solinka,
  • Hoczewka,
  • Osława,
  • Sanoczek,
  • Tyrawka,
  • Baryczka,
  • Stupnica,
  • Olszanka,
• w dolnym biegu(od Przemyśla):
  • Wiar
  • Wisznia
  • Rada
  • Łęg Rokietnicki
  • Szkło
  • Lubaczówka
  • Lubienia
  • Wisłok
  • Trzebośnica
  • Tanew
  • Bukowa

Powodzie i regulacja rzeki

2008

Z 24 na 25 lipca 2008 wzdłuż głównej zlewni Sanu w jego górnym i środkowym biegu miała miejsce powódź.W tych dniach woda w 12 powiatach województwa podkarpackiego przekroczyła stany alarmowe,w kolejnych 9 powiatach ogłoszone zostały pogotowia przeciwpowodziowe.Z czwartku na piątek w południowo-wschodniej części województwa po kilku dniach deszczu spadło jednego dnia ponad 80 mm(dm³/m²).Z brzegów wystąpiły m.in.wody Sanu,Pielnicy,Sanoczka,Wisłoka i Stobnicy.Stobnica,której normalny stan utrzymuje się na poziomie 30 cm w ciągu kilku godzin osiągnął w Brzozowie poziom 3 metrów.Zalane zostały między innymi miejscowości Nadolany,Hłomcza,Mrzygłód,Haczów,Ulucz,Rakowa,Tyrawa Wołoska i Tokarnia,w której górski dopływ Sanoczka zniszczył most,odcinając wieś od jedynej drogi.W pierwszym dniu powodzi zniszczonych zostało na całym Podkarpaciu pięć mostów,70 km dróg,100 ha upraw oraz zalanych zostało 70 gospodarstw.

2010

Po kilkudniowych opadach deszczu(16 maja–19 maja 2010;powódź 2010)nieznacznie podniósł się stan rzek w dorzeczu środkowego i górnego Sanu w tym znacząco wzrósł poziom dopływów Pielnicy i Osławy.Poziom rzek zgodnie z monitoringiem powodziowym Starostwa Powiatowego w Sanoku wynosił w dniu 19 maja 2010 o godz.8.00:San 322 cm,stan ostrzegawczy 280 cm;Osława 162 cm,stan ostrzegawczy 170 cm,Pielnica 278 cm,stan ostrzegawczy 240 cm.18 maja wieczorem fala powodziowa dotarła do drogi krajowej 28 w Sanoku Olchowcach,gdzie przelała się przez jezdnię.Podtopione zostały piwnice i poziom parteru w kilku budynkach mieszkalnych w tej dzielnicy miasta Sanoka.

Urbanizacja

Miasta położone nad Sanem:

• Lesko
• Sanok
• Dynów
• Przemyśl
• Radymno
• Jarosław
• Sieniawa
• Łukawica
• Nowa Sarzyna
• Rudnik nad Sanem
• Ulanów
• Nisko
• Stalowa Wola

Historia

Początki osadnictwa celtyckiego na terenie dorzecza Sanu sięgają IV wieku p.n.e.Celtowie osiedlili się w południowej części dorzecza,nad górnym i środkowym Sanem,w okolicach dzisiejszego Sanoka.Na terenie tym do chwili obecnej zlokalizowano 26 stanowisk archeologicznych z materiałami,które należy przypisać kulturze celtyckiej.Do najlepiej przebadanych należą osady w miejscowościach Pakoszówka,Sanok-Biała Góra oraz Trepcza.Na stanowisku w miejscowości Trepcza jeszcze w latach 60.ubiegłego wieku znaleziono m.in.złotego statera celtyckiego.Przed okresem wędrówek ludów tereny znajdujące się w dorzeczu Sanu należały do związku plemiennego Lugiów.W pierwszych dziesięcioleciach IX wieku obszar ten był siedzibą Lędzian,którzy następnie dostali się pod panowanie koczowniczych Madziarów.W późnym średniowieczu dolne dorzecze Sanu zostało skolonizowane przez polskich Mazurów oraz Niemców ze Śląska i Saksonii „Cały obszar Podgórza od Dołów Sanockich po Gorlice,Szymbark i Pilzno,skolonizowany był przez Sasów i do dziś jeszcze lud nazywa tę okolicę„Na Głuchoniemcach”.Do kolonizacji ziem w górnym dorzeczu Sanu głównie na prawie wołoskim prowadzonej przez rody Balów,Kmitów i Herburtów,doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku.Osadnictwo wołoskie dało początek zamieszkującym te tereny grupom etnicznym wschodniosłowiańskiej proweniencji: Łemkom i Bojkom.W wyniku powojennych przesiedleń oraz akcji„Wisła”górne i środkowe dorzecze Sanu opuściła autochtoniczna ludność tych ziem pochodzenia ukraińsko-ruskiego.Rozproszone enklawy tej grupy pozostały w dorzeczu Osławy.Obecni mieszkańcy tego regionu to ludność polska pochodząca z województwa podkarpackiego,okolic Nowego Targu,Śląska Cieszyńskiego oraz przybysze z dużych miast Polski.Najstarszymi miejscowościami położonymi nad Sanem i odnotowanymi w źródłach historycznych przed rokiem 1340 są;Przemyśl,Trepcza i Sanok.W latach 70.XX wieku opracowano projekt budowy kaskady górnego Sanu,w skład której miały wchodzić(oprócz dwóch istniejących zbiorników):zapora i zbiornik wodny w Niewistce,zbiornik wyrównawczy w Dynowie oraz stopnie wodne w Wybrzeżu,Kupnej i Tarnawcach.Projekt ten został jednak zarzucony.

Hydronimia

Nazwa rzeki ma etymologię prawdopodobnie praindoeuropejską, w znaczeniu'wartki,bystry strumień'(taki San właśnie jest na odcinku aż do Przemyśla).W języku Gallów san znaczyło'rzeka'.Nazwy rzek Shannon(irl.Siannan),Saona,Seine i San mają wspólny źródłosłów.Według różnych interpretacji dzieła Ptolomeusza Geografia dorzecze Sanu we wczesnym średniowieczu II/III w.n.e.mogło być siedzibami celtyckich plemion Anartów i Saboków.W źródłach nazwę rzeki podawano jako Sanъ,reku Sanъ,k Sanovi,nad Sanomъ(1152),Sanu(1287),San(1339),Szan(1406),Sanok(1438),Saan(1439),Sayn(1445),San(1467),Szan(1517),Schan(1526).

San w sztuce i kulturze

• Gyóni Géza„Tylko jedna noc”(węg.Csak egy éjszakára)poemat
• Paweł Czubyński Hymn Ukrainy,1862
• Kalman Segal.A shṭeṭl baym San.1965(opowiadanie)
• Marian Pankowski.U starszego brata na przyzbie.2005(opowiadanie)

Bitwa pod Jarosławiem

Bitwa,którą stoczono 17 sierpnia 1245 nad Sanem,koło miasta Jarosław,pomiędzy wojskami księcia halicko-wołyńskiego Daniela I Romanowicza,Konrada I mazowieckiego i Mendoga a wojskami wielkiego księcia kijowskiego Rościsława IV Mścisławowicza,wspomaganymi przez wojska polskie Bolesława V Wstydliwego i posiłki węgierskie króla Beli IV.W bitwie tej wojska Rościsława i Bolesława Wstydliwego zostały pokonane.

Libiąż

Miasto w woj.małopolskim,w powiecie chrzanowskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Libiąż.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.Położone jest w sąsiedztwie miast:Jaworzno,Chrzanów,Oświęcim i Chełmek.Libiąż jest miastem przemysłowym.Na jego terenie znajdują się m.in.Kopalnia Węgla Kamiennego ZG"Janina",fabryka okien i profili PCW"Thermoplast",kopalnia dolomitu a także fabryka kostki brukowej"Libet".Należy do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.

Historia

Pierwsza historyczna wzmianka na temat Libiąża pochodzi z"Kronik"Jana Długosza.Dotyczy ona przekazania w roku 1243 miejscowości Libiąż Wielki i Libiąż Mały w posiadanie Zakonowi Benedyktynek przez dotychczasowych właścicieli pochodzących z rodu Gryfitów.W trakcie swego rozwoju Libiąż przechodził kolejno w posiadanie różnych rodów.Po podziale Polski na dzielnice w 1138 przynależy do Księstwa Raciborskiego,zaś od XIV do XVI wieku do Księstwa Oświęcimskiego,tym samym do państwa czeskiego.W 1564 wchłonięty przez Królestwo Polskie.W 1795 trafia do zaboru austriackiego.W okresie międzywojennym w województwie krakowskim.Ścisłe związki z Ziemią Krakowską uwidoczniły się m.in.w tradycjach,obrzędach,gwarze,a także w sferze kultury materialnej(strój,zabudowa)tutejszych mieszkańców.Ważnym faktem w dziejach Libiąża było ufundowanie przez hrabiego Wielopolskiego w 1735 roku w Libiążu Wielkim parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego.Do XIX wieku Libiąż był typową osadą rolniczą.Budowa linii kolejowej Kraków-Wiedeń stała się powodem migracji zarobkowej i osiedlaniem się ludności na tych terenach.Momentem przełomowym w historii Libiąża stał się fakt odkrycia tutaj u schyłku XIX wieku bogatych złóż węgla kamiennego.Na początku XX wieku rozpoczęto budowę kopalni węgla kamiennego"Janina",w której od 1907 roku eksploatuje się ten surowiec.Otworzyło to nowe perspektywy przed Libiążem.Tutejsi mieszkańcy otrzymali zatrudnienie,a miejscowość zaczęła być atrakcyjna także dla ludzi z zewnątrz.Od tej pory rozpoczął się szybki rozwój gospodarczy i kulturalny osady.Przybywali wykwalifikowani robotnicy oraz sporo inteligencji.W tym czasie zmienił się także kształt urbanistyczny Libiąża.Wokół kopalni zaczęły powstawać nowe osiedla mieszkaniowe i obiekty użyteczności publicznej(szkoła,poczta i telegraf).Do wybuchu I wojny światowej trwał szybki i potężny rozwój miejscowości.Po odzyskaniu niepodległości nastąpił dalszy rozwój urbanistyczny i gospodarczy.Powstały nowe szlaki komunikacyjne,linia elektryczna i budynki użyteczności publicznej.Okres międzywojenny to czas silnego rozwoju działalności samorządowej,której kontynuacja nastąpiła dopiero w 1990 roku.Okres II wojny światowej i pierwsze lata powojenne zahamowały aktywność społeczną i samorządową.Dopiero dalszy rozwój kopalni"Janina"spowodował ponowny napływ ludności na te tereny.Zaowocowało to uzyskaniem w 1969 roku praw miejskich przez Libiąż.W okresie II wojny światowej(wrzesień 1943-styczeń 1945)na terenie Libiąża działał podobóz KL Auschwitz Janinagrube;więźniowie wykonywali prace przy wydobyciu węgla w kopalni"Janina";w podobozie przebywało ponad 800 osób.Obecnie w skład miasta i gminy Libiąż wchodzą:miasto Libiąż oraz dwa sołectwa Żarki i Gromiec.

Pomniki

• Pomnik"Poległym za Wolność i Lud"przy ulicy 1 Maja w Libiążu
• Pomnik"Wdzięczności dla Armii Radzieckiej"przy Placu Zwycięstwa w ostatnich latach zrzucono czerwoną gwiazdę ze szczytu cokołu grób 21 żołnierzy Armii Czerwonej
• Pomnik upamiętniający miejsce obozu jeńców radzieckich przy ulicy Armii Krajowej(przy stacji PKP)
• Pomnik na miejscu obozu koncentracyjnego"Janinagrube"na Obieżowej
• Pomnik"Partyzantów"na miejscu leśnego bunkra partyzantów zgrupowania AL w lesie pod Kroczymiechem
• Pomnik Odsieczy Wiedeńskiej przy Gimnazjum nr 1 przy ulicy Szkolnej
• Pomnik Tadeusza Kościuszki obok LCK przy ulicy Górniczej
• Pomnik Papieża Jana Pawła II w Parku Młodości
• Pomnik Skarbnika dobrego,opiekuńczego ducha kopalnianych podziemi w parku przy ulicy Górniczej
• Pomnik Janiny dziewczyny,której imię nosi libiąska kopalnia
• Pomnik"Krzyż na Lipiu"pomnik z okazji 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II,ufundowany przez wiernych parafii pw.Przemienienia Pańskiego

Rekreacja

• Kino w Libiążu działa"Ale Kino".Znajduje się ono przy ulicy Górniczej.Seanse odbywają się głównie w weekendy.
• Libiąskie Centrum Kultury przy ulicy Górniczej,w budynku tym znajduje się sala kinowo-teatralna,sala baletowa,mniejsza sala,siłownia,kafejka internetowa.
• Parki główny park libiąski,"Park Młodości",znajduje się przy alei Jana Pawła II.W parku tym znajduje się zegar wodny i liczne wodne kaskady oraz pomnik Jana Pawła II pobłogosławiony przez Metropolitę Krakowskiego Stanisława Kardynała Dziwisza.Pozostałe parki umieszczone są przy ulicy Górniczej(tu pomnik Skarbnika),na Placu Zwycięstwa(pomnik Janiny dziewczyny której imieniem została nazwana kopalnia węgla kamiennego)oraz park przy ulicy Chrzanowskiej.
• Ośrodek sportowo rekreacyjny im.Solidarności 1980 przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego.W skład tego kompleksu wchodzi stadion GKS Janina,basen letni,lokal"Kombajn",boiska do gry.
• Plac słoneczny utworzony w centrum miasta,niedaleko Parku Młodości.Cyklicznie odbywają się tu obchody"Dni Libiąża"oraz inne imprezy okolicznościowe.
• Zrekultywowana hałda odpadów pokopalnianych przy ulicy Krakowskiej
• Biblioteka publiczna przy ulicy Górniczej.

Kościoły i związki wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki pw.Przemienienia Pańskiego
• Kościół rzymskokatolicki pw.św.Barbary
• Kościół polskokatolicki pw.Matki Bożej Nieustającej Pomocy(parafialny)wybudowany na początku lat 60.XX wieku przez Polonię amerykańską.Jest to wotum dla twórcy Kościoła Polskokatolickiego a pochodzącego z pobliskich Żarek biskupa Franciszka Hodura.Kościół jednonawowy.
• Dom Zakonny Sióstr Służebniczek NMP
• Sala Królestwa Świadków Jehowy

Zabytki

• młyn wodny w Żarkach(z roku 1834 obecnie niszczejący bez właściwej opieki i konserwacji)
• neogotycki kościół pw.Przemienienia Pańskiego

Kościół został wybudowany w latach 1904-1911 według projektu bardzo znanego polskiego architekta Teodora Talowskiego,który był zwolennikiem stylów historycznych,rysownikiem i specjalistą w opracowywaniu skrajnie romantycznych fasad.Kościół w Libiążu należał do jednych z jego ostatnich projektów.Architekt zmarł w 1910 roku.W ołtarzu głównym znajduje się obraz Walerego Eliasza-Radzikowskiego

• domy przy ulicy:Floriańskiej,Sienkiewicza,Flasińskiego,Armii Krajowej i Długosza(zabytkowy układ wsi ulicówki(Libiąż Wielki))
• budynek Straży Pożarnej(ul.Floriańska)
• zabytkowy cmentarz parafialny przy ul.Oświęcimskiej
• cmentarzysko kultury łużyckiej w Żarkach

Komunikacja

Przez Libiąż przebiegają drogi wojewódzkie nr 780 oraz 933.Miasto znajduje się w niewielkiej odległości od autostrady A4.Do Krakowa jest stąd 50 km,do Katowic zaś 30 km.Znajduje się tu także stacja kolejowa,z której odjeżdżają pociągi do Oświęcimia i do Krakowa przez Trzebinię(także do Wieliczki przez Kraków).

Miasta Partnerskie

• Rouvroy
• Corciano

Znane osoby związane z Libiążem

• Franciszek Hodur(1866-1953),organizator i pierwszy biskup Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego,publicysta, poeta
• Zygmunt Szczotkowski(1877-1943),dyrektor kopalni"Janina"w latach 1920-1939,mieszkał i pracował w Libiążu przez blisko 20 lat
• Alexis Bartet(1880-1953),dyrektor Compagnie Galicienne de Mines(CGdM,Galicyjskiej Spółki Kopalń)w latach 1912-1939,do której należała kopalnia"Janina",spędził w Libiążu znaczną część czasu od utworzenia firmy CGdM do wybuchu II wojny światowej
• Franciszek Flasiński(1888-1946),polski ksiądz katolicki,proboszcz parafii w Libiążu,zamordowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa
• Jerzy Litwiniszyn(1914-2000),prof.AGH,inżynier górniczy,naukowiec,prezes krakowskiego oddziału PAN i wiceprezes Polskiej Akademii Nauk
• Jan Zając biskup(ur.20 czerwca 1939 w Libiążu)
• Tadeusz Arkit polski polityk i samorządowiec,z wykształcenia inżynier górnictwa,poseł na Sejm(ur.10 listopada 1955 w Tenczynku)
• Andrzej Sermak piłkarz, trener(ur.29 listopada 1962 roku w Libiążu)
• Jacek Cyzio piłkarz,trener(ur.6 września 1968 w Chrzanowie)
• Marek Sowa polski samorządowiec(ur.4 lutego 1967 roku w Libiążu)
• Kazimierz Poznański polski polityk,poseł na Sejm III kadencji(ur.4 marca 1962 w Libiążu)
• Daniel Chylaszek polski piłkarz,pomocnik(ur.25 września 1982 w Oświęcimiu)
• Marcin Korcz Aktor( ur.15 listopada 1986)

Lwówek Śląski

(pol.hist.Lwów,niem.Löwenberg in Schlesien,łac.Leopolis)to miasto leżące na Śląsku(Dolnym Śląsku),w woj.dolnośląskim,w powiecie lwóweckim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Lwówek Śląski.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.jeleniogórskiego.Miasto leży nad Bobrem oraz jego dopływami:Płóczką,Srebrną i Widnicą,na granicy Pogórza Izerskiego i Kaczawskiego.Według danych z 31 marca 2011 miasto miało 9462 mieszkańców.Znajduje się ok.20 km na płd.od Bolesławca i 35 km na płn.od Jeleniej Góry.Jedno z najstarszych miast na Dolnym Śląsku.W mieście istnieje przypuszczalnie najstarszy browar w Polsce,"Browar Śląski 1209".

Nazwa

W dziele Matthäusa Meriana pt."Topographia Bohemiae,Moraviae et Silesiae"z 1650 roku miejscowość wymieniona jest pod nazwami Lemberg oraz Lewenberg.W 1750 roku polska nazwa"Lwow"oraz niemiecka Lewenberg wymieniona jest w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast śląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Śląska.Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany pod koniec wieku XIX wymienia dwujęzyczne nazwy miejscowości polską Lwów oraz niemieckie Loewenberg,Lemberg.

Zabytki

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• miasto
• kościół parafialny pw.Wniebowzięcia NMP,z około 1300 r.XV w.i XVI wieku
• kościół ewangelicki,z poł.XVIII w.XIX w.obecnie istnieje tylko wieża
• kaplica pw.Świętego Krzyża,z 1496 r.1682 r.

• zespół klasztorny oo.franciszkanów z XIV-XV w.
  • kościół pw.śś.Piotra i Pawła
  • klasztor
• dawna komandoria joannitów,ul.Kościelna 29,z 1728 r.1760 r.
• cmentarz komunalny,al.Wojska Polskiego
• planty miejskie,z 1870 r.
• mury obronne(fortyfikacje)z basztami wieżami bramnymi:Lubańską z XIV w.XV w.oraz
  • bramą Bolesławiecką,z XIV,XVI w.1680 r.
• ratusz,z 1522 r.początku XVI wieku,1545 r.1905 r.
• dom,ul.Jaśkiewicza 29,z 1799 r.
• dom,ul.Orzeszkowej 1
• domy,ul.Szpitalna 1 i 3,z połowy XVI w.XVIII w.

• zabytkowe kamieniczki
  • kramy miejskie w rynku(Dom Ław Chlebowych i Obuwniczych),z końca XV w.w początku XX w.pl.Wolności 7,dawny Rynek
  • blok Ratuszowy,domy, pl.Wolności 22-28(d.Rynek)
  • blok Ratuszowy i pierzeje,26 domów,pl.Wolności 8,15-23,25,30-37,55,60-62,65-69,77-80,dawny Rynek
  • domy,pl.Wolności 66-69,dawny Rynek

Lwówek Śląski Płakowice

• zamek,renesansowy w dawnych Płakowicach,ul.Pałacowa 4,z lat 1550-63,XIX w./XX w.

inne zabytki:

• neorenesansowy pałac Hohenzollernów z drugiej poł.XIX w.siedziba władz miejskich i powiatowych
• krzyż pokutny,znajdujący się na wjeździe do miasta od strony Jeleniej Góry Rakowic Wielkich.

Historia

Lwówek Śląski należy do grupy najstarszych miast Dolnego Śląska.Jest także jednym z pierwszych miast w Polsce lokowanych na prawie magdeburskim.Wg Benedykta Zientary autora książki"Henryk Brodaty i jego czasy"historyk Gerard Labuda podważył autentyczność dokumentu lokacyjnego Lwówka Śląskiego jak i Złotoryji.Po śmierci Henryka Pobożnego w Bitwie Pod Legnicą 1241 r.zaczęły masowo pojawiać się falsyfikaty rzekomych nadań czynionych przez Henryków Śląskich.Autorami tych falsyfikatów byli osadnicy z Zachodu Europy których sprowadzali Henrycy już od końca XII w.Już we wczesnym średniowieczu Lwówek stał się lokalnym centrum gospodarczym i ośrodkiem osadnictwa wiejskiego.Jego rozwój przyspieszyło także dogodne położenie przy znanym szlaku handlowym zwanym Królewską Drogą(Via Regia)oraz eksploatacja złota na obszarze dawnych Płakowic.Czynniki te przyczyniły się do wczesnej lokacji już w 1217 roku książę Henryk l Brodaty nadał Lwówkowi Śląskiemu prawa miejskie.Lokacja i związane z nią przywileje spowodowały szybki rozwój miasta.Lwówek nie tylko rozwijał się gospodarczo wzrosła także jego rola jako ośrodka władzy w 1243 roku książę Bolesław Rogatka zorganizował w mieście pierwszy na Śląsku turniej rycerski,a w latach 1278-1286 Lwówek był siedzibą kolejnego z Piastów świdnicko-jaworskich,Bernarda Zwinnego i stolicą samodzielnego księstwa.W następnym okresie miasto stało się integralną częścią księstwa świdnicko-jaworskiego i dzieliło jego losy.Stopniowo,w miarę wyczerpywania się złóż złota,podstawą utrzymania mieszkańców stało się rzemiosło,głównie sukiennictwo i tkactwo,handel oraz obróbka kamienia budowlanego.W 1329 roku miasto liczyło około 11 tysięcy mieszkańców i należało do najludniejszych ośrodków miejskich na Śląsku.W miarę rozwoju miasta lwóweccy mieszczanie uzyskiwali różne przywileje;prawo do organizacji targów i jarmarków,handlu solą,bicia własnej monety itd.We Lwówku istniało kilka cechów,z których najbardziej znaczącym był cech skupiający sukienników.W 1392 roku,po śmierci księżnej Agnieszki,Lwówek przeszedł pod panowanie czeskie.Sto lat później,w 1498 roku,król czeski Władysław Jagiellończyk nadał Lwówkowi herb,który,z wyjątkiem krótkiej przerwy,jest używany do dnia dzisiejszego.Na początku XVII wieku miasto liczyło ponad 8 tysięcy mieszkańców.Funkcjonowało w nim 450 warsztatów sukienniczych,które wspaniale prosperowały.Kres tej prosperity przyniosła wojna trzydziestoletnia(1618-1648),w trakcie której Lwówek został spustoszony i dokumentnie zniszczony.Zniszczenia wojenne,straty ludnościowe oraz pożary w latach 1659 i 1704,spowodowały,że prawie przez cały wiek XVIII miasto wegetowało.Niewielkie ożywienie gospodarcze nastąpiło pod koniec XVIII wieku.Lwówek,liczący wówczas nieco ponad 2600 mieszkańców,skorzystał z koniunktury,jaka zapanowała w Prusach.Rozwój gospodarczy został zahamowany w trakcie wojen napoleońskich.Wówczas przebywał w mieście sam"bóg wojny"cesarz Napoleon Bonaparte,który zwyciężył Prusaków podczas tak zwanej"pierwszej bitwy nad Bobrem"22 sierpnia 1813 roku.Tak zwana"druga bitwa nad Bobrem",stoczona 29 sierpnia 1813 roku,zakończyła się klęską Francuzów.Dopiero w drugiej połowie XIX nastąpiło pewne ożywienie gospodarcze.Lwówek uzyskał połączenie kolejowe ze Złotoryją(1884) i Gryfowem Śląskim(1885)oraz znacznie później z Jelenią Górą(1909).W mieście i okolicy zaczęła rozwijać się turystyka wspierana przez aktywne koło Towarzystwa Karkonoskiego(Riesengebirgsverein RGV),a dzięki kapeli dworskiej,koncertującej w pałacu Hohenzollernów,stał się centrum kulturalnym.Także w tym okresie rozwija się przemysł spożywczy w mieście powstaje między innymi nowoczesny browar Hohbergów oraz wytwórnia wódek.Następuje dalszy rozkwit lokalnych kamieniołomów,powstaje kopalnia gipsu i anhydrytu.W okresie międzywojennym nadzieje na bardziej aktywny rozwój nie spełniły się.Wprawdzie liczba ludności wzrosła do ponad 6 tysięcy,ale zmalała liczba zakładów przemysłowych i rzemieślniczych.Procesu degradacji gospodarczej miasta nie zdołał nawet zatrzymać specjalny program pomocy prowincjom wschodnim Rzeszy Niemieckiej wdrożony w 1937 roku.W czasie II wojny światowej pogłębił się zastój gospodarczy miasta,które w 1945 r.zostało zniszczone w 40%.Lwówek Śląski,zajęty ostatecznie przez wojska radzieckie 9 maja 1945 roku,został na mocy ustaleń konferencji poczdamskiej przekazany Polsce.Dotychczasową ludność miasta wysiedlono do Niemiec.Już w maju 1945 miasto staje się ośrodkiem polskiej administracji powiatowej,funkcję tę pełni do czerwca 1975 roku i ponownie od roku 1999.Ponadto od 1973 roku jest siedzibą gminy miejsko wiejskiej,obejmującej aktualnie miasto Lwówek Śląski i 28 wsi.Kościoły i związki wyznaniowe Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki(dekanat Lwówek Śląski)
  • Parafia Wniebowzięcia NMP
  • Parafia św.Franciszka z Asyżu
• Kościół Chrześcijan Baptystów
• Kościół Zielonoświątkowy
• Świadkowie Jehowy

Imprezy

• Lwóweckie Lato Agatowe
• Biesiada Browarów Regionalnych

Ludzie związani z miastem

• Franciszek Mymer(ur.ok.1500,zm.po 1564)tłumacz,poeta i wydawca
• Martin Moller(1547-1606)poeta i mistyk
• Esaias Reusner(1636-1679)lutnista i kompozytor
• Lucjan Błaszczyk sportowiec(tenis stołowy)
• Tadeusz Więckowski rektor Politechniki Wrocławskiej
• Aleksander Rafał Hołoga twórca hejnału Lwówka Śląskiego

Miasta partnerskie

• Lwówek,Polska
• Heidenau,Niemcy
• Velky Senov,Czechy
• Noidans-lès-Vesoul,Francja
• Chrastava,Czechy